Een moeder en een dochter springen elkaar in de armen en kijken elkaar diep in de ogen. De tranen van de moeder lijken niet te stoppen, ze pakken elkaar nog steviger vast. De dochter aait met een brede glimlach over het hoofd van haar moeder. In deze aflevering uit 2001 heeft het tv-programma Spoorloos de biologische moeder van de 19-jarige Marthainès de Vries opgespoord. Maar wat bleek na 23 jaar: het is één groot toneelstuk. De zogenaamde moeder uit Colombia wist al die tijd dat De Vries niet haar dochter was.
Nadat De Vries in februari bekendmaakte dat zij door Spoorloos aan de verkeerde moeder was gekoppeld, besloot omroep KRO-NCRV definitief de stekker uit het hulpprogramma te trekken. Het besluit is genomen om te voorkomen dat de slachtoffers met het programma worden geconfronteerd. Sinds 1990 koppelde Spoorloos ruim achthonderd deelnemers aan hun biologische families.
De nu 43-jarige De Vries heeft haar echte moeder niet meer kunnen ontmoeten, omdat haar moeder in de tussentijd is overleden. Anderhalf jaar geleden werd ook al onthuld dat het programma geadopteerden die hun biologische ouders zochten, bij de verkeerde families bracht. Inmiddels zijn er al acht van dit soort mismatches bekend. Tot 2019 deed het programma geen standaard DNA-onderzoek. Een aantal slachtoffers stapte vorig jaar naar de rechter. Op 6 maart is de eerste hoorzitting waar getuigen worden gehoord, onder wie voormalig presentator van Spoorloos Derk Bolt, redactieleden en journalist Kees van der Spek: hij onthulde in 2022 een mismatch.
Lees ook
Eva Jinek moest huilen, en de kijkers ook; daar kon ‘Spoorloos’ niet tegenop
Kort na het besluit van Spoorloos kondigde het tv-programma DNA Onbekend ook aan te stoppen. Volgens omroep AvroTros niet vanwege mismatches, maar omdat de tijden zijn veranderd en er veel mogelijkheden zijn voor mensen om zelf DNA-onderzoek te doen. In de laatste aflevering vragen twee zussen en een broer zich af of ze wel dezelfde vader hebben. Wat blijkt? Dankzij een snel en eenvoudig DNA-onderzoek krijgen ze te weten dat hun vader gewoon hun vader is.
Bijna iedere publieke omroep heeft een hulpprogramma. De EO lost familieruzies op tijdens Het Familiediner, MAX legt burenruzies voor aan De Rijdende Rechter, NTR stuurt jongeren die zijn vastgelopen in het schoolsysteem naar de Dream School en BNNVARA helpt tienermoeders in Vier Handen Op Eén Buik. Dit soort programma’s bieden meestal hulp aan kwetsbare mensen die radeloos zijn. Daarmee begeven ze zich in een grijs gebied: gaat het meer om de kijkcijfers dan om het maatschappelijk belang?
Romantisch beeld
Tien jaar geleden had Spoorloos nog zo’n twee miljoen kijkers. De laatste aflevering had minder dan een half miljoen kijkers. Volgens kijkcijferanalist Tina Nijkamp zijn hulpprogramma’s niet meer van deze tijd. „De redacteuren van Spoorloos moesten privédetectives zijn terwijl ze daarvoor helemaal niet zijn opgeleid. Ook dient het programma meer als amusement dan dat het bijdraagt aan informatie; zoiets past ook niet bij de publieke omroep”, zegt Nijkamp. Ze vraagt zich af waarom Spoorloos niet veel eerder de knoop heeft doorgehakt. Zeker omdat er al in 2022 een schandaal was en de kijkcijfers sindsdien drastisch terugliepen, zegt ze.
„Als de missie van Spoorloos daadwerkelijk was om mensen te verenigen dan is de abrupte stop niet goed doordacht. Dan zouden ze juist moeten doorgaan en hun methodiek aanpassen”, zegt Girma Segaar, extern strategisch adviseur bij INEA, het Nederlands expertisecentrum voor interlandelijke adoptie. Hij helpt bij het opzetten van duurzame zoekinfrastructuren in herkomstlanden.
Maar het vermengen van televisie en zoektochten brengt wel een fundamenteel belangenconflict met zich mee, vindt Segaar. Volgens hem kunnen geadopteerden namelijk lijden onder het romantische beeld van adoptie dat Spoorloos heeft gecreëerd. „Ze geven een ongenuanceerd beeld van adoptie en dat heeft negatieve effecten op het adoptie-landschap. Spoorloos schept het beeld dat er altijd een goed einde is met een match.” Het in beeld brengen van de zoektocht, met of zonder match, is daarom veel belangrijker, vindt hij.
Segaar: „Spoorloos zou meer moeten gaan over het opzetten van het zoekproces in plaats van het resultaat. Als ze de focus leggen op het stigma rondom adoptie, dan zou het geen probleem zijn als er niet zo veel matches uitkomen.” Ook vindt hij dat de missie van het programma nog niet is voltooid. „Als Spoorloos families in het buitenland wil herenigen, dan zou het uitzenden in Nederland weinig zinvol zijn. Het zou nuttig zijn om het programma op plekken waar de biologische families zich bevinden uit te zenden om meer mensen te bereiken.”
Sprankje hoop
Toen hij nog een kind was, gaf Spoorloos Segaar zelf „een sprankje hoop” om zijn biologische ouders te ontmoeten. In 2001 stuurde hij als 7-jarige meerdere brieven naar het programma met de vraag of ze zijn echte ouders kunnen vinden. „Helaas deden ze niet aan matches in Ethiopië”, zegt Segaar. Hij besloot in zijn tienerjaren – met steun van zijn Nederlandse adoptieouders – zelf op zoek te gaan. Via het Ethiopisch radioprogramma Fana dacht hij zijn moeder gevonden te hebben. Hem werd verteld dat ze was overleden en dit heeft hij veertien jaar lang gedacht. Na de mismatch besloot hij DNA-onderzoeken te doen en vond hij zijn echte moeder. Ze ontmoetten elkaar voor het eerst in 2022 in het Ethiopische tv-programma Kedame Kesat (Zaterdagmiddag).
Hulp zoeken bij een tv-programma is voor mensen vaak een laatste redmiddel. Wat familiehereniging betreft: zelf een DNA-onderzoek doen of via Facebook je potentiële moeder een berichtje sturen lijkt eenvoudig, zegt Segaar, maar dat is het niet. „Sociale media zijn enorm invasief voor de biologische familie. Het kan een negatieve impact hebben op de mogelijkheid om een gezonde relatie op te bouwen. De manier waarop ze worden gevonden en benaderd is heel belangrijk.”
Kijkcijferanalist Nijkamp ervaart soms plaatsvervangende schaamte bij mensen die meedoen aan hulpprogramma’s, vooral bij De Rijdende Rechter. Volgens haar zien mensen de consequenties niet van het openbaren van hun persoonlijke leed op tv, en zouden ze tegen zichzelf in bescherming genomen moeten worden. „De kandidaten zijn tegenwoordig makkelijk online terug te vinden”, zegt ze. „Vroeger bleef het bij een eenmalige uitzending, maar nu zijn de fragmenten van hun problemen op TikTok of YouTube te zien.” Nijkamp vindt dat mensen beter geholpen kunnen worden zonder dat er een camera op ze wordt gericht.
