Salman Rushdie in 2019. In elke recensie van zijn nieuwste boek Victoriestad, komt tot nu toe de aanslag op zijn leven ter sprake.
Foto ANP
Is een roman nog puur op literaire gronden te beoordelen als de schrijver zijn verbeelding bijna met de dood heeft moeten bekopen? Die vraag komt onontkoombaar op bij het lezen van Victoriestad van Salman Rushdie, de eerste roman die verschijnt sinds hij afgelopen zomer werd neergestoken. De messteken die hem in augustus 2022 werden toegebracht, kostten Rushdie een oog en zijn schrijfhand raakte voorgoed beschadigd.
Victoriestad was al af, Rushdie had het manuscript zelfs al gecorrigeerd op het moment dat hij werd neergestoken. Toch is het ondoenlijk om Victoriestad op eigen merites te beoordelen – al zou dat natuurlijk wel moeten.
Neem bijvoorbeeld in de roman de twee personages bij wie de ogen worden uitgestoken. Onlangs was in The New Yorker een knallende zwart-wit foto te zien van de sterk vermagerde auteur met een bril waarvan de lens aan een kant zwart is afgeplakt, zodat je zíjn uitgestoken oog niet ziet. In zulke omstandigheden is het vrijwel onmogelijk voor een lezer om geen verband te leggen tussen de roman en de auteur. Rushdie zelf grapte op Twitter overigens dat de foto in The New Yorker dramatisch en krachtig was, maar dat de werkelijkheid een stuk prozaïscher was.
Of neem de slotwoorden in Victoriestad: ‘Woorden zijn de enige overwinnaars’. Die lees je niet onbevangen na zo’n gruwelijke aanslag op een man van woorden. Wie het lange interview van David Remnick in The New Yorker leest, het enige dat Rushdie gaf na de aanslag, plaatst bovendien nadrukkelijker vraagtekens bij het waarheidsgehalte van die slotwoorden in de roman.
In elke recensie tot nu toe komt de aanslag ter sprake. Rushdie zelf zinspeelt er ook op in het interview, wanneer hij zich afvraagt hoe zijn boek ontvangen zal worden. „Komt er nu een sympathy wave?” vraagt hij zich af. Het opportunisme van zoveel plotselinge sympathie na de aanval beschrijft hij met zwarte humor. Mensen waren volgens hem ‘vermoeid’ omdat hij ondanks de fatwa uit 1989 maar bleef leven. „Mensen vonden het niet prettig, omdat ik had moeten sterven. Nu ik bijna dood ging, houdt iedereen van mij. Dat was mijn fout indertijd. Niet alleen heb ik geprobeerd in leven te blijven, maar ik probeerde goed te leven. Domme fout. Krijg vijftien messteken, dat is veel beter”. Verderop in het gesprek met Remnick stelt hij: „Ik heb altijd gedacht dat mijn boeken interessanter waren dan mijn leven. Helaas schijnt de wereld het er niet mee eens te zijn.”
Inmiddels laten collega-auteurs zich in superlatieven uit over de roman: groots, diepgaand, vol essentiële vragen. „Dit is Salman Rushdie op z’n meest virtuoos”, schreef Hari Kunzru. En de recensies zijn inderdaad met sympathie voor de auteur geschreven. Begrijpelijk, als je in het interview leest: „Er bestaat zoiets als PTSS. Ik heb het erg moeilijk gevonden om te schrijven. Ik ga zitten, maar er gebeurt niets. Ik schrijf maar het is een combinatie van kaalslag en troep, en wat ik schrijf, wis ik de dag daarop meteen weer. Ik ben nog niet helemaal uit die tunnel, eerlijk gezegd.”
Blinde profetes
Genoeg slagen om de arm, op naar de roman zelf. Hoofdpersoon Pampa Kampana is negen jaar oud wanneer ze ziet hoe vrouwen in haar dorp een brandstapel inwandelen. Nadat de mannen zijn verslagen in een naamloze slag plegen de weduwen massaal zelfmoord. Zo ook Radha Kampana, de moeder van Pampa, terwijl zij niet eens haar man verloor in de strijd. Ze laat de hand van haar dochter los, waarop Rushdie even gedetailleerd als gruwelijk schrijft: ‘Pas toen ze zag hoe de laatste lappen geroosterd vlees van Radha Kampana’s botten vielen en de naakte schedel onthulden, begreep ze dat haar kindertijd voorbij was’. Vanaf dat moment besluit Pampa dat zij de dood juist zou uitlachen en nooit haar lichaam zou offeren voor dode mannen. Prompt ontvangt ze een goddelijke zegen en is ze klaar voor haar grote werk: de bouw van stad Bisnaga.
Met dit even onsmakelijke als intrigerende gegeven begint Victoriestad. De roman doet zich voor als een geschiedenis en een vertaling van een eeuwenoud epos in het Sanskrit. De ‘blinde dichteres, wonderdoenster en profetes’ Pampa Kampana zou zelf de auteur zijn van dit in een pot gevonden manuscript. Als je dat leest weet je al hoe laat het is: een blinde schrijver van epossen, maar dan in de vorm van een vrouw: dat wordt een tragedie in een geëmancipeerd jasje. Daarnaast ontstaat de stad uit zaden in een grond die weinig vruchtbaar lijkt. Een verhaal dat letterlijk gezaaid wordt, waarbij de vele verhalen de werkelijkheid uiteindelijk zullen overleven: dat is een wat voorspelbaar vertrekpunt.
Rushdie baseert zijn epos op de geschiedenis van het rijk van Vijayangara, dat in de 13de eeuw ontstond in zuid-India en waarvan de ruïnes nu werelderfgoed zijn. Twee broers stichtten de stad indertijd. Ze komen bij Rushdie naar voren als Hukka en Bukka. Wat in Victoriestad echter een paradijselijk oord moet worden waar vrede heerst en waar mannen gelijk zijn aan vrouwen, wordt naarmate het verhaal vordert een rijk waarin achterdocht, gif, oorlog en machtsmisbruik de vreedzame ideologie om zeep helpen. Het imperium gaat uiteindelijk aan banaliteit ten onder: de koning moet piesen terwijl hij op het slagveld staat. Terwijl hij zich ledigt wordt hij ontvoerd, hulpeloos als hij is met de broek op de knieën. Het is een van de vele geestige, vileine terzijdes die goed uitpakken.
Omissie
Een verhaal bouwen rondom een samenleving die zich zowel ontwikkelt als aftakelt, dat is een procedé dat je zowel inhoudelijk als stilistisch wel aan Rushdie kan overlaten. Af en toe maakt hij de constructies zichtbaar als de verteller – die het manuscript voor ons bewerkt tot een behapbaar verhaal – uitleg geeft of vertelt dat bepaalde passages zijn geschrapt omdat ze te lang zijn en voor de lezer van nu weinig relevant. Geestig zijn de momenten waarop de verteller op hiaten of ongeloofwaardige passages in het overgeleverde verhaal wijst: ‘Hier moet worden opgemerkt dat dit de eerste keer is in de hele tekst dat de dichteres ons vertelt dat koningin Tirumalamba Devi en Aliya Raya twee kinderen hadden. We zouden zelfs kunnen zeggen dat deze omissie een onvolkomenheid in het werk is.’
Als lezer ga je ondertussen volledig mee als Pampa met de koningen trouwt, in ballingschap gaat, als vervangend vorst regeert, 247 jaar wordt en haar kinderen, kleinkinderen en vele naasten daarna overleeft. Als een soort Dorian Gray wordt ze maar niet ouder, terwijl de rest aftakelt. Als lezer frons je wanneer in een ‘vrouwvriendelijk’ boek als Victoriestad zinnen staan als: ‘Ze bedacht dat ze op het gebied van lusten meer een man was dan een beschaafde dame’, of ‘Haar haat groeide even hard als haar eigen taille uitdijde’.
Uiteindelijk zijn het de verhalen die aan het langste eind trekken. Met dat rotsvaste vertrouwen in de kracht van verhalen keert Rushdie terug naar zijn vroegere werk. In zijn laatste romans De familie Golden (2017) en Quichot (2019) was de werkelijkheid namelijk dermate opdringerig en fataal, dat de verbeelding er uiteindelijk het loodje legde. In Victoriestad wint de verbeelding. Hoe wrang is het dat het herstelde vertrouwen in verhalen deze zomer prompt werd ingehaald door de werkelijkheid.
In The New Yorker vertelde Rushdie dat de roman waaraan hij werkte voorlopig in de ijskast gaat, omdat een vervolg op het autobiografische Joseph Anton, dat over het leven van de schrijver na de fatwa ging, nu logischer lijkt. Het nieuwe boek wordt non-fictie, en een verhaal dat, anders dan gebruikelijk bij Rushdie, niet vanuit een observerende verteller wordt verteld maar door een ik-figuur: „Ik denk dat wanneer iemand een mes in je steekt, dat verhaal in de ik-vorm verteld moet worden. Dat is een ‘ik’-verhaal.” Zo blijkt het niet alleen onmogelijk voor de lezer om Victoriestad te lezen zonder de aanslag in je achterhoofd te hebben; ook voor de schrijver zelf blijkt het onmogelijk om nog volledig op fictie te kunnen vertrouwen.
In Ticino, het zuidelijkste kanton van Zwitserland waar Italiaans de voertaal is, begint het paradijs. Ik besef het weer eens als ik Wandeling lees, de fictieve reisimpressies van de Duits-Zwitserse schrijver Hermann Hesse (1877-1962) uit de laatste jaren van de Eerste Wereldoorlog. Het boekje is onlangs mooi vertaald door Marc Rummens en fraai uitgegeven. De erin opgenomen aquarellen van de schrijver, die was gaan schilderen op aanraden van zijn psychiater, voeren je nog dieper het idyllische landschap van Hesses filosofische louteringstocht binnen.
Net zoals veel van mijn leeftijdgenoten las ik als jongeling in de jaren zeventig Hesses bestseller Der Steppenwolf (1927). Het was het verhaal van een begaafde, overgevoelige man op zoek naar de zin van het leven. Aangezien bijna iedereen in zijn jonge jaren met zingeving bezig is, zijn er van dat boek wereldwijd tientallen miljoenen exemplaren verkocht.
Zelf vond ik Der Steppenwolf behoorlijk zweverig. Ik herinner me er alleen nog van dat de schrijver waarschuwde voor de Tweede Wereldoorlog en zich afzette tegen het nationaal-socialisme en het kapitalisme in de Weimarrepubliek.
In Wandeling wil Hesse ontsnappen aan het kille Duitse missionarissengezin waarin hij is opgegroeid. In het zorgeloze Zuiden hoopt hij de lichtheid en daarmee de zin van het bestaan te vinden.
Hesse snakt dan ook naar de bergpas die hem naar die zuidelijke lichtheid zal voeren. En al wandelend uit hij zijn minachting voor grenzen, die „zijn als kanonnen, of als generaals: zolang de rede, de menselijkheid en de vrede heersen, is er geen glimp van ze te zien, maar zodra de oorlog en de waanzin losbreken, worden ze plotseling heel belangrijk en alomtegenwoordig.” Het is alsof hij over de huidige wereld schrijft.
De wandelende Hesse voelt zich een nomade op zoek naar de waarheid, die wil ontsnappen aan het rationele Noorden. Hij wil kunstenaar zijn, een man van de verbeelding, een non-conformist, die door niets beperkt wordt. In alles wat je leest voel je de onrust in zijn hoofd. Zo schrijft hij over zichzelf en ieder ander die uit een vroom protestant gezin komt: „Hij kent de hel, hij ligt voortdurend overhoop met zichzelf en weet hoe dodelijk dat is, hij kent de innerlijke gespletenheid, hij heeft alle soorten kwellingen en twijfels ervaren.”
Die onrust kan hij alleen bedwingen door naar dat bevrijdende Zuiden te gaan. Hij is een zwerver, die zijn liefde zowel aan een passerende blonde vrouw schenkt, als aan de meren, ravijnen, dorpen, bergen, boeren en kinderen die hij tegenkomt. Maar zodra het regent, komen zijn innerlijke kwellingen bovendrijven, al beseft hij dat iemand die de roes van het bestaan wil beleven ook de erbij horende ellende moet accepteren.
In 1919 gaat Hesse daadwerkelijk op pad en bereikt hij zijn lotsbestemming. De rest van zijn lange leven zal hij in Ticino blijven wonen, in een afgelegen huis in de bergen bij Lugano. Het levert hem inspiratie op voor het schrijven van zijn beroemdste boeken.
In 1949 krijgt Hermann Hesse de Nobelprijs voor Literatuur. Behoefte om nog veel te schrijven heeft hij hierna niet meer. Hij heeft gevonden wat hij zocht: innerlijke vrijheid en rust. In het vervolg wijdt hij zich vooral aan het beantwoorden van de vele troostende brieven van zijn fans.
De boekenmarkt zat al sinds 1919 in een ‘zware crisis’ toen op 18 juli 1925 het eerste deel van Adolf Hitlers Mein Kampf op de markt kwam, zo schrijft de Oostenrijkse historicus Othmar Plöckinger in zijn in 2011 verschenen studie Geschichte eines Buches: Adolf Hitlers „Mein Kampf” (1922-1945) waarin de ontstaansgeschiedenis en ontvangst van het boek in Duitsland en andere landen minutieus beschreven wordt.
Gezien de crisis verwachtte de uitgever er niet veel van. Uiteindelijk werden alleen al in Duitsland meer dan 10 miljoen exemplaren van Hitlers boek verkocht, maar ook in andere landen, bijvoorbeeld in de VS, was het een commercieel succes. Zijn uitgever berichtte in 1947 dat Hitler met het boek circa 15 miljoen Reichsmark (zo’n 67 miljoen euro) had verdiend, waarvan 7 miljoen nog niet was opgenomen.
Een van de mythes die Plöckinger met argumenten bestrijdt, onder andere aan de hand van gegevens van bibliotheken in Duitsland, is dat het boek wel verkocht maar niet gelezen zou zijn. In het smeulende puin van de eindtijd zal men te zijner tijd hetzelfde zeggen van de Bijbel. Mein Kampf is gelezen, bekritiseerd en her en der ook toegejuicht.
Het boek werd uitgegeven door de Franz-Eher-Verlag, waar Hitlers voormalige opperwachtmeester uit de Eerste Wereldoorlog Max Amann de scepter zwaaide. De uitgeverij kondigde het boek aanvankelijk aan onder de titel 4,5 Jahre Kampf gegen Lüge, Dummheit und Feigheit – eine Abrechnung von Adolf Hitler.
Met die vierenhalf jaar wordt verwezen naar de Eerste Wereldoorlog, waarin Hitler gediend had als korporaal. Over de vraag met hoeveel moed hij de lafheid precies had bestreden is indertijd veel polemiek gevoerd. Van die werktitel is hoe dan ook weinig overgebleven, wat bleef was de strijd, met dat ene woord werd alles samengevat.
Toen in 2018 in Nederland de vertaling van de wetenschappelijke editie van Mein Kampf verscheen, met een handzame toelichting van Willem Melching, schreef ik in De Groene Amsterdammer dat we dankzij Mein Kampf hedendaagse drogredeneringen en hallucinerende samenzweringstheorieën beter zouden kunnen herkennen.
Dat zou ik nu niet meer zo opschrijven. Niets wijst erop dat er een effectief vaccin bestaat tegen verlossers van bedenkelijk allooi. De herinneringscultuur is niet compleet ineffectief gebleken, maar van halleluja kan geen sprake zijn. Was ik recensent, ik zou de herinneringscultuur twee ballen geven, of drie, als ik in een goede bui ben.
De strijd tegen leugens, lafheid en domheid wordt van alle kanten nog altijd gretig gevoerd, maar men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat dit in veel gevallen vooral gebeurt om zelf wat minder dom, laf en leugenachtig te lijken.
Het verleden creëert het heden, maar het heden creëert ook het verleden, al was het maar omdat ons begrip van het verleden aan continue verandering onderhevig is.
Als het politiek-religieus messianisme van de Israëlische regering zich voortzet zoals het zich nu aan ons toont, is het slechts een kwestie van tijd tot Hitlers massamoord op de Europese Joden in brede kring zal worden begrepen als een preventieve aanvalsoorlog.
Jezus Christus
Hitlers politieke leven begon in München, waar hij zijn redenaarstalent ontdekte en waar, na het bloedige einde van de Radenrepubliek in 1919, de behoefte aan verlossing en verlossers vermoedelijk nog groter was dan elders in Duitsland. Het antisemitisme tierde er sinds die Radenrepubliek ook weliger dan elders. Uit dankbaarheid dat München zo’n mooi decor was geweest van zijn klim naar de macht kroonde Hitler de stad jaren later met de titel ‘Hauptstadt der Bewegung’.
Al begin jaren 20 vergeleek Hitler zich in zijn redevoeringen met Jezus Christus. „Wij zijn weliswaar klein, maar ooit stond er ook een man op in Galilea, en nu beheerst zijn leer de hele wereld”, zei hij. Volgens zijn biograaf Volker Ullrich was zijn stem (bariton) zijn sterkste wapen en daarnaast de zorgvuldige en uitgekiende enscenering van het spektakel dat „het circus en de grand opéra” zou hebben verenigd met het „liturgische ritueel van de kerk”. Sommige toehoorders berichtten dat het luisteren naar Hitler gevoelens van „religieuze bekering” in hen losmaakte, hij zou een „Luther” voor zijn tijd zijn, al merkt Ullrich ook op dat het „rijkelijk getapte bier” het publiek ontvankelijker zal hebben gemaakt voor dergelijke sensaties.
Een decennium later, op 6 april 1933, zou Carl Schmitt, de zogenoemde kroonjurist van het Derde Rijk, in Berlijn een feestje bijwonen van hooggeplaatste nazi’s. Schmitt noteert in zijn dagboek dat hij gechoqueerd was door de blik van Hitler. En ook de geroemde retoriek van de Führer kon op hem weinig indruk maken, er sprongen geen „vonken” over. Allicht zag Schmitt in Hitlers blik niet de verleider maar de waanzinnige, hij had hoe dan ook meer vertrouwen in Hermann Göring. Al zou hij Hitler een jaar later door dik en dun verdedigen na de zogenoemde Nacht van de Lange Messen toen de verlosser in en om Bad Wiessee zijn concurrenten ruw uit de weg had geruimd.
De hoogtijdagen van de verlosser waren toen al over, zou ik zeggen, de Oostenrijkse Messias was een Duitse wreker gebleken. Bij de laatste vrije verkiezingen in november 1932 was de NSDAP van 37,4 teruggevallen tot 33,1 procent. Uit het boek Das Dritte Reich des Traums, waarin de journalist Charlotte Beradt dromen van ‘gewone’ Duitsers verzamelde, weten we dat de dictatuur en de terreur van Hitler zich in 1933 al diep in de dromen van Duitsers bevond. Het Derde Rijk had het onbewuste gepenetreerd. De verleiding was angst geworden, de belofte van verlossing was niets dan terreur. Wat mij betreft begint de ondergang in 1933 en niet pas in 1941, het begin van de oorlog met de Sovjet-Unie, en ook niet op 31 januari 1943 toen het 6de Duitse leger bij Stalingrad vernietigd werd.
Hitlers gevecht tegen leugens, domheid en lafheid zou in 1933 nog twaalf jaar duren, aan het eind van het avontuur waren er tussen de 70 en 85 miljoen mensen gedood, onder wie de beruchte 6 miljoen Joden. Tot de erfenis van dit alles verhouden wij ons nog steeds.
Honden africhten
In het voorjaar van 1945, zo schrijft Ullrich, was het verschil tussen dag en nacht voor de Führer weggevallen. Naast zijn woede-uitbarstingen waren de favoriete gespreksonderwerpen van de gewezen Messias in die laatste dagen van het Derde Rijk „het africhten van honden, voedingsvraagstukken en de domheid en slechtheid van de wereld”. Overigens weten we dat het geloof van veel Duitsers in hun Führer, ook onder Duitse krijgsgevangenen, in het voorjaar van 1945 ongebroken was, dat voorjaar waarin de Duitse steden onophoudelijk werden gebombardeerd, het gebulder van de kanonnen van het Rode Leger in Berlijn al te horen was en de naziterreur onverminderd voortging onder het motto: eerst de terreur, dan de ondergang.
Albert Camus merkt in De mens in opstand op: „Als principes falen, hebben mensen maar één manier om ze te redden, en hun geloof te redden, dat is ervoor te sterven.” Veel mensen nemen liever afscheid van hun geliefde dan van hun principes. De echte eenzaamheid begint kennelijk als je je laatste principe hebt uitgezwaaid. En de moraal is zo rekbaar dat de strijd tegen lafheid, leugens en domheid soms alleen nog maar de vorm van terreur kan aannemen.
Erkennen dat je je vergist hebt is zo pijnlijk dat men het liever niet doet. De jonge Günter Grass diende aan het eind van de oorlog in de tiende SS-Panzer-Division ‘Frundsberg’ en toen ik hem twee jaar voor zijn dood voor deze krant interviewde zei hij dat hij indertijd geloofde „voor een rechtvaardige zaak” te strijden. De waarheid deed hij ook na Duitslands capitulatie aanvankelijk af als propaganda, pas toen Reichsjugendführer Baldur von Schirach in het proces van Neurenberg toegaf weet te hebben gehad van de massavernietiging, kon Grass toegeven zich vergist te hebben. Hij sprak tijdens het interview van „mijn Reichsjugendführer” – alsof een deel van de grote schrijver en Nobelprijswinnaar de Hitlerjugend nooit helemaal had kunnen verlaten. Een moment dat ik niet snel zal vergeten, unheimisch, ja subliem.
Als je niet sterft voor de als leugen ontmaskerde principes dan verworden die principes die geen principes meer mogen zijn tot een wond die zelden echt geneest. Een maatschappelijke wond.
Schutblad van een originele editie van Mein Kampf van Adolf Hitler.
Foto Getty Images
Geldproblemen
Aan het begin van de jaren twintig van de vorige eeuw moest de Duitse Messias zijn bijbel nog schrijven. Daarnaast had hij geldproblemen, wat des te vervelender voor hem was omdat hij enorm van auto’s hield. Hoe Hitler in die tijd precies in zijn onderkomen voorzag weten historici nog altijd niet, de partijkas van de NSDAP was bijna voortdurend leeg. Ullrich heeft een gedeeltelijke verklaring: er waren „oudere vrouwen die hem aardig vonden en die zich bekommerden om zijn fysieke welzijn. Een van de belangrijksten onder hen was Hermine Hoffmann, de weduwe van een rector op een middelbare school, die hem bij haar thuis in Solln aan de rand van München bemoederde.”
Naast de oudere vrouwen was Hitler ook op zoek naar „kapitaalkrachtige geldschieters” om de problemen duurzamer op te lossen. Hitler weigerde in die tijd zich te laten fotograferen. „Zo vergrootte hij de interesse voor zijn persoon,” schrijft Ullrich. En: „De kunst zich anders voor te doen dan hij was […] werd een van de belangrijkste eigenschappen van de politicus Hitler.”
Nadat begin 1923 Franse en Belgische troepen delen van het Rijnland hadden bezet en de torenhoge inflatie allerlei zogenoemde ‘inflatieheiligen’ had voortgebracht, Jezusachtige figuren die zingend en dansend door het land trokken, vond Hitler, inmiddels voorzitter van de uit een fusie ontstane NSDAP, de tijd rijp voor een putsch in Beieren. De rest van Duitsland zou dan als vanzelf volgen.
Op 8 november 1923 vond die putsch plaats in de Bürgerbräukeller in München, waarvoor Hitler staand op een stoel het startsein gaf met de woorden: „De nationale revolutie is uitgebroken.”
De putsch was „burlesk”, meent Ullrich, en toch ernstig. „Enkele uren lang waanden de stormtroepen zich namelijk al aan de macht en begonnen ze onmiddellijk met hun terreur tegen politieke tegenstanders en Joodse burgers van München.”
Op 9 november marcheerden de revolutionairen door het centrum van de stad en stuitten ter hoogte van de Odeonsplatz op de nationale politie. Wie begon met schieten is onduidelijk, maar er werd geschoten, over en weer, er vielen doden. Hitler wordt door een medestrijder naar de grond getrokken waarbij zijn arm uit de kom raakt, hij vlucht naar het huis van zijn vriend Ernst Hanfstaengl. De vrouw van Hanfstaengl herinnert zich: „Daar stond hij, lijkbleek, zonder hoed, zijn gezicht en zijn kleding onder het straatvuil, zijn linkerarm in een merkwaardige hoek ten opzichte van zijn schouder.”
Even later wordt hij gearresteerd, overgebracht naar een gevangenis in Landsberg aan de Lech, waar niet voor het eerst in zijn leven gedachten aan zelfmoord hem overvallen. Hij begint aan een hongerstaking die meerdere dagen duurt, maar dan herinnert Hitler zich dat hij een roeping heeft.
Het proces tegen Hitler wordt door een journalist omschreven als „politiek carnaval”. Als de rechtsstaat toen beter had gefunctioneerd, waren Hitler en zijn mede-putschisten er niet met lichte straffen van afgekomen en was het Derde Rijk, onder Hitlers leiding althans, ons waarschijnlijk bespaard gebleven. Maar de rechtsstaat functioneerde niet optimaal.
Het gevangeniswezen daarentegen was, in Hitlers geval tenminste, een voorloper van wat nu het Scandinavische model heet. Ullrich: „Inderdaad leken de omstandigheden tijdens zijn gevangenschap in Landsberg eerder op die in een sanatorium dan in een gevangenis. […] Zijn cel op de eerste verdieping was een grote, lichte en comfortabel ingerichte kamer met een weids uitzicht over het land. De voedzame kost uit de gevangeniskeuken werd regelmatig aangevuld met steunpakketten, waardoor zijn vertrek op veel bezoekers overkwam als een ‘winkel in fijne delicatessen’.”
Menig hedendaagse schrijver moet onder minder ideale omstandigheden kond doen van zijn betrokkenheid met de wereld.
In die delicatessewinkel begon Hitler te schrijven aan wat Mein Kampf zou worden. De eerste Hitlerbiograaf meende nog dat Hitler het boek aan zijn vertrouweling Rudolf Hess gedicteerd zou hebben, maar Ullrich stelt dat Hitler zelf achter de typmachine zat, met twee vingers typend, en delen aan Hess zou hebben voorgelezen. (Overigens schreef Hitler niet alleen aan Mein Kampf, hij werkte ook aan ontwerpen voor universiteiten, bibliotheken en theaters en aan decorontwerpen voor opera’s van Wagner en toneelstukken van Shakespeare.)
Massapsychologie
Wie nu de wetenschappelijke uitgave van Mein Kampf leest zal dat met gemengde gevoelens doen. De interessantste passages gaan over Joden en over propaganda. Op grond van een brief die de soldaat Hitler in 1915 schreef concludeert Ullrich dat hij over het „opmerkelijke talent” beschikte om „zijn belevenissen in woorden te vatten”. Dat talent blijkt ook bij vlagen uit Mein Kampf. De interessante passages over propaganda heeft hij wel gestolen van de Franse psycholoog Gustave Le Bon, maar beter goed gestolen dan slecht bedacht. Veel van zijn uitspraken over propaganda zijn in onze massademocratie nog altijd geldig. Zo schreef hij dat de NSDAP „geen hulpje van de publieke opinie” moet zijn, maar een „gebieder”. De partij zou geen „knecht” moeten zijn „van de massa […], maar meester”.
Wie denkt aan gevoelde asielcrisissen beseft dat de politieke partijen, en dat geldt trouwens voor bijna alle politieke partijen, meester van de massa hopen te worden in plaats van knecht.
De meest succesvolle politici zijn ook vandaag de dag gebieders van de publieke opinie, de minder getalenteerde politici geven hun principes op om in het gevlei van de massa te komen. Propaganda is altijd de schijn van moraal.
Wat de Joden betreft voelde Hitler haarscherp aan dat de vereenzaamde, de rancuneuze, de teleurgestelde, behoefte heeft aan gemeenschap en niets creëert een gemeenschap zo stevig als een gemeenschappelijke vijand, een zondebok. In Frankrijk was het vooroorlogse antisemitisme zeker zo virulent als in Duitsland, maar Hitler creëerde een geloofsgemeenschap waarin de Joden zowel bolsjewisten als kapitalisten waren, parasieten en meesters, herkenbaar en onherkenbaar, ze waren overal en nergens maar bovenal oppermachtig. Omdat het ‘Weltjudentum’ in Hitlers ogen een wereldmacht was moest het antisemitisme ook een wereldmacht worden, concludeerde historicus Salo Baron in 1942.
Ook tot die erfenis verhouden wij ons nog steeds. De mythes leven voort, juist ook als we denken die overwonnen te hebben.
De ontvangst van Mein Kampf was niet bijster enthousiast. Zo schreef Rudolf Binding in een bespreking in de Frankfurter Zeitung dat Hitler van niemand houdt en maar één instinct heeft, „de onderwerping van de mensen”.
Hitlers antisemitisme werd vrijwel nergens opgemerkt, of als bijzaak afgedaan, met uitzondering van de christelijke en Joodse pers. Hans von Lüpke noteerde in Kirche und Nationalsozialismus dat de destructieve invloeden van het Jodendom niet bestreden kunnen worden door het „eigen ras als ras te verheerlijken”.
Het Vaticaan kwam met een uitvoerige in het Latijn geschreven analyse van Mein Kampf, maar concludeerde dat het bolsjewisme een groter gevaar was dan het nazisme. De kritiek op Hitlers boek richtte zich vooral op zijn gebrekkige Duits, zijn stijl en op zaken die nu niemand nog interesseren, zoals: moet Südtirol Italiaans blijven of niet?
In een lezenswaardig essay uit 1939, getiteld Broeder Hitler, schreef Thomas Mann: „Beter, oprechter, vrolijker en productiever dan de haat is de herkenning, de bereidheid je te vereenzelvigen met het hatenswaardige.” Mann had de moed en de oprechtheid iets in Hitler te herkennen, wie Ullrich leest zal dat beter begrijpen.
Goed, in 1939 moest Auschwitz nog een lijkenfabriek worden, maar toch, de herkenning dus.
Ullrich eindigt zijn boek met de vaststelling dat we in zekere zin „voor eeuwig” met Hitler verbonden zijn en dat zijn leven een waarschuwing blijft hoe makkelijk „rechtsstatelijke en morele normen buitenspel” kunnen worden gezet. Voor eeuwig, ons aller broeder dus. Reden te meer zijn bijbel te lezen.
De moraal is van elastiek, je zou bijna zeggen, de moraal is een trampoline, hoe harder je erop springt hoe hoger je opveert. Zij die zich vasthouden aan hun principes worden helden of de meest fanatieke van alle massamoordenaars.
Als waarschuwingen hadden geholpen, want er waren genoeg waarschuwers, was ons broeder Hitler bespaard gebleven. Wie meent heden ten dage tegen leugens, domheid en lafheid ten strijde te moeten trekken moet zichzelf even eraan herinneren dat Hitler en Günter Grass dat ook dachten te doen.
Voor hen – ik zou bijna zeggen: voor ons – die zich moeten troosten met de gedachte dat ze Broeder Meeloper zijn, rest slechts één zekerheid: de volgende verlosser zal komen en hij zal de elasticiteit van onze moraal testen.
De verteller van Lara Pawsons derde literaire werk Verbruikt licht heeft veel weg van de schrijver, al worden de (internationale) gangen van deze verteller nergens expliciet de wandel van een oorlogsverslaggever genoemd. Dat is Pawson (1968) wel: in die hoedanigheid schreef ze onder meer over Mali, Angola, Ivoorkust. Ze woonde over de hele wereld, van Abidjan tot „een herberg in de Zee-Alpen” en zetelt tegenwoordig in Londen, volgens haar website „zo dicht mogelijk bij het bos”. Daar zetelt de verteller ook: in het bos laat ze haar hond uit, die eekhoorns vangt, en die eekhoorns leert zij villen. Ze verwerkt ze in een stoofschotel waar haar geliefde van over z’n nek gaat.
Maar daar gaat Verbruikt licht niet over. De roman, als je het zo kunt noemen, heeft de vorm van een bericht aan haar levenspartner. Het boek lijkt ergens een Pereciaans spel te zijn; de verteller vertelt haar lief wat zij van de wereld weet, maar louter via de voorwerpen om haar heen. Een grimmig associatiespel, „omdat alles in deze verdoemde wereld verontwaardiging oproept”. Het stalen omhulsel van een broodrooster, „een dikke zwarte rok”, doet haar denken aan de rok van een „oude vrouw die in de bus naar Órgiva naast ons aan het gangpad zat” en die haar vertelde over de gedwongen abortus van dier moeder. Het gietijzeren raster van haar fornuis verwijst naar een hakenkruis, het gas naar gaskamers. De viezige druipers op een muur „die onder koningin Victoria is gebouwd en onder Thatcher is afgebroken” veranderen in „de plooien van Thatchers vlees”: „Durf ik haar abrikooskleurige tepel aan te raken? Mijn vinger naar haar pit te laten dwalen?”
Daar komen de kobaltmijnen
Waarom laat ze zich zo meevoeren door haar spullen? Er komt een krantenkop over de pandemie voorbij. Zien we een vrouw, opgesloten in haar huis, met niets anders om over na te denken dan wat zij om zich heen ziet? Veel voert ze niet uit. De vrouw wandelt met haar hond en raapt eekhoorns. Ze strooit peper over eieren en denkt via de kookwekker aan de bommen van de IRA. Ze ziet een koelkastmagneet en denkt aan Gaza. Het associatiespel is an sich verrassend, maar na een tijd lezen weet je ook: alles hangt samen met iets ellendigers. Aangekomen bij een mobieltje dacht ik: nu komen de kobaltmijnen. En ja hoor, daar waren ze: misvormde, verkrachte kinderen en „mannen die geloven dat seks met een maagd hun kansen om onder de grond kobalt te vinden vergroot”. Toch trekt Pawson het breder: „Ik probeerde het verschil te bepalen tussen mezelf met mijn mobiele telefoon en de miljoenen mannen die, in hun wanhopige behoefte aan seksuele stimulatie, geld betalen om beelden van misbruikte kinderen te downloaden.”
Dat is wat Pawson misschien met de duizelingwekkende hoeveelheid voorwerpen en associaties wil zeggen: al die spullen die we verzamelen en alle kennis die we hebben; daar komt een verantwoordelijkheid bij kijken. Als contrast stelt ze er – ze boent de vloer – een vrouw in het bouwjaar van haar huis, 1885, tegenover: „haar hoofd rustend op haar knieën, haar ogen gevestigd op het gietijzeren keukenfornuis in de open haard. Het is eind maart. Het is nog koud. Ze denkt aan kolen. Ze denkt niet aan de verdeling van Afrika. Aan de Conferentie van Berlijn. Over lijnen die getrokken worden zoals de lijnen tussen deze tegels.”
Voorwaarden van wreedheid
Naast de kwestie van kennis en verantwoordelijkheid schemert een ander onderzoek tussen de regels: wat zijn de voorwaarden van wreedheid? De verteller vraagt het zich een paar keer af: wat ze had moeten meemaken om zo wreed te worden als de man die de moeder van de oude vrouw in de bus tot abortus dwong? Zou het staren naar de druipers op het plafond haar „tot geweld aan kunnen zetten”, zoals de vrouw die jaarlijks de zwerfkatten die ze vertroetelde massaal vermoordde? Het lijkt wel of Pawson het zou willen, maar niet verder komt dan het villen van die eekhoorns. Ze drijft haar verlangen tot het uiterste, herinnert zich een bericht over opknopingen in Teheran: „Als hier openbare terechtstellingen zouden plaatsvinden, zou ik daar zeker weten bij aanwezig willen zijn […] ik zou de reactie van mijn lichaam willen ervaren.”
Verbruikt licht is het verrassende relaas van een vrouw die de hele wereld in het vuile gezicht heeft gekeken. Maar ook is het een boek over de totale onmogelijkheid je in te kunnen leven in een ander. De verteller blijft op de grenzen van haar eigen ervaringen en haar privileges stuiten. Dat geeft het boek een raar smaakje: wie bén je, te wensen een opknoping te aanschouwen?
Tegelijkertijd is dat precies wat Verbruikt licht ondanks de haast eentonige doffe ellende een klein waagstuk maakt. Het is niet louter een verbeelding van machteloosheid, het is ook het doordrijven van iets, zo dichtbij mogelijk willen komen. Geen passief martelaarschap, maar de (hopeloze) drang deel uit te maken van de hele wereld. De verrijkende muziek van Nina Simone willen ervaren, maar ook waterboarding als martelmethode.
En haar geliefde, de ontvanger van dit bericht? Die zal zo wel weer thuiskomen, naar hun veilige plek tussen de vervloekte spullen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96871883-9c3f19.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/12/data95045254-d34ebf.jpg)
