Een migratiedeal met Egypte: Europa zwaait met miljarden, niet meer met het vingertje

De glimlach is ineens van het ministeriële gezicht verdwenen. Zojuist tapte hij nog moppen en liet hij bedienden aanrukken met schalen vol hapjes. Nu vouwen de lippen van Mahmoud Fawzy zich samen tot smalle streepjes en staat zijn blik op ernstig. De vraag was of zijn regering niet overdrijft door voortdurend te hameren op de miljoenen migranten op Egyptische bodem, die allemaal naar Europa zouden willen.

Absoluut niet, zegt Fawzy, minister van Parlementaire en Juridische Zaken. „Zullen we de medewerkers van de Egyptische kustwacht anders allemaal een maand vakantie geven?”

Naast hem, in een grote houten zetel, zit Tineke Strik, Europarlementariër voor GroenLinks-PvdA. Zij is onlangs door haar collega’s in het Europees Parlement aangewezen als Egypte-watcher en met een kleine delegatie op bezoek in het land. Het is eind 2024 en buiten zakt de zon weg in een woestijnlandschap vol betonnen geraamtes, de contouren van de nieuwe Egyptische hoofdstad in aanbouw. Fawzy heeft zijn gasten precies waar hij ze hebben wil. De joviale grijns is terug op zijn gezicht.

„Zullen we eens kijken wat er dan gebeurt?”

Uitruil

Wie het migratiebeleid van Europa wil begrijpen, kan niet meer beginnen op Lampedusa en Lesbos. Als je wil zorgen dat er minder migranten de EU in komen, kun je dat het best buiten de EU regelen, is nu de dominante gedachte onder Europese beleidsmakers. Ze strijken neer op ministerietorens en in vergaderzaaltjes in hoofdsteden als Caïro, Beiroet en Tunis, in de hoop migratie-aantallen drastisch terug te dringen.

Mensenrechtenorganisaties waarschuwen voor dit nieuwe, ‘geoutsourcede’ migratiebeleid en onderzoeksjournalisten brachten de misstanden in kaart. Zo bleek in het afgelopen jaar dat Tunesië massaal migranten op bussen naar de grens met Algerije of Libië zette, waar ze zonder eten en drinken werden achtergelaten. Sommigen stierven van de dorst.

Kort daarvoor had de Tunesische regering een migratiedeal van 1 miljard euro met de Europese Unie gesloten. Ook met Libanon (1 miljard euro) en Mauritanië (210 miljoen euro) werden zulke afspraken gemaakt. Vorige week kwam daar een deal bij met Jordanië: 3 miljard euro.

Diverse Europese regeringsleiders gingen de afgelopen twee jaar op bezoek bij de Egyptische president Sisi. Macron (Frankrijk), Meloni (Italië), Mitsotakis (Griekenland), Von der Leyen (EU), Scholz (Duitsland), Alexander De Croo (België), Mark Rutte (Nederland) en Mette Frederiksen (Denemarken).

Foto’s: EPA

Maar de veruit grootste overeenkomst – diplomaten spreken liever niet van een migratiedeal – sloot de EU met Egypte. Ruim 7 miljard euro kan het land tegemoet zien, zo beloofde Europese Commissievoorzitter Ursula von der Leyen vorig jaar. Dat bedrag, dat in delen wordt uitgekeerd, bestaat grotendeels uit leningen tegen gunstige tarieven, maar ook deels uit giften. President Abdel Fattah el-Sisi ontvangt sindsdien de ene na de andere Europese leider in zijn presidentiële paleis.

Het zijn spijkerharde onderhandelingen, want Egypte buigt niet zomaar mee. Zoals het land gepikeerd reageerde op de suggestie van de Amerikaanse president Donald Trump om een deel van de Gazaanse bevolking op te vangen, zo wil het ook niet de indruk wekken dat het Europa’s migranten gaat opnemen.

Wat het wel bereid is om te doen, is keihard optreden aan de eigen grens, tegen een forse som geld en zonder geklaag over de mensenrechten.

Lees ook

Australisch vluchtelingenbeleid is in strijd met internationaal recht, maar blijft inspiratie voor Europese landen

Tussenstop

„Kennen jullie iemand die onlangs naar zijn of haar land is teruggestuurd?” Een aantal handen gaat omhoog. „En wie is er bang zelf terug te worden gestuurd?” Nu gaan de meeste handen omhoog in het buurtcentrum, waar hulporganisatie Save the Children een bijeenkomst voor vluchtelingen heeft georganiseerd.

De praktijk van het Egyptische migratiebeleid is hier goed te zien, in Karkar, een gehucht van traditioneel gebouwde lemen huizen in het zuiden van het land. Even verderop stroomt de Nijl door de stad Aswan, maar in Karkar is het kurkdroog en stoffig.

Vluchtelingen wonen in Egypte niet in tenten. Ze strijken neer in appartementen in de stad of in dorpjes als Karkar. En of ze nu kort of lang in het land zijn, iedereen weet hoe grillig de Egyptische overheid omgaat met vluchtelingen. De regering zegt dat het alleen mensen terugstuurt die niet de juiste papieren hebben, maar asiel aanvragen is de afgelopen tijd steeds lastiger geworden.

Foto’s: Khaled Desouki/ AFP

„Ik raak alles kwijt als ik word teruggestuurd”, sombert een man op slippers in een Adidas-trui met capuchon. Hij is twee weken geleden aangekomen vanuit Soedan, vertelt hij, en het voelt alsof zijn leven stil staat. Zonder geldige papieren is hij rechteloos. „Ik kan geen werk zoeken zonder documentatie. Elke uitstap is risicovol, overal kunnen ze me oppakken en uitzetten.” „Ik ken zelfs iemand die alle papieren op orde had”, zegt een vrouw met een roze hoofddoek. „En die is alsnog teruggestuurd. Er gelden hier geen regels.”

Aswan en Zuid-Egypte kenden altijd al een stroom van handelaars en seizoenarbeiders uit Soedan, maar deze golf is anders. Honderdduizenden vluchtelingen zijn de Egyptische grens overgestoken sinds de Soedanese burgeroorlog in 2023 escaleerde. Allemaal kwamen ze langs Aswan. Vaak gaan ze ook weer verder, want de meeste vluchtelingen reizen door naar Libië en vervolgens naar Tunesië voor een oversteek. Egypte is slechts een tussenstop.

Een gigantisch drukke tussenstop, dat wel. Het land telt volgens hulporganisaties meer dan een miljoen vluchtelingen, even veel als de gehele Europese Unie jaarlijks ontvangt.

Die aantallen kan Egypte niet aan, vindt het land zelf. Wie vanuit Soedan de grens wil oversteken, heeft daarom sinds de oorlog een visum nodig. Asiel aanvragen kan pas in Caïro en een verblijfsvergunning aanvragen is vele malen duurder geworden. Nieuwe wetgeving geeft vluchtelingen daarnaast minder rechten, zoals een clausule die de overheid toestaat om ‘noodzakelijke maatregelen’ tegen vluchtelingen te treffen vanwege de ‘nationale veiligheid’.

Bovendien heeft de regering onder president Sisi werk gemaakt van massale uitzettingen. Duizenden Soedanezen zijn de afgelopen maanden zonder duidelijk proces gearresteerd en uitgezet. Dat gaat er niet zacht aan toe. In de grensregio zouden militaire bases worden ingezet als detentiecentra voor Soedanezen. Vluchtelingen beschreven tegenover journalisten van The New Humanitarian hoe ze werden beschoten door Egyptische soldaten in de woestijn.

Volgens Europese ambtenaren zijn de deals een succes gebleken. Zij wijzen op de cijfers. Irreguliere migratie naar de EU, waarbij migranten zonder geldige documenten de grens overgaan, is in 2024 afgenomen met 38 procent. Met name op de route naar Italië is een grote terugval te zien. Die afname is te danken aan de „intensievere samenwerking tussen de EU en haar partners”, schreef Frontex, de Europese grensbewakingsdienst, half januari.

Critici zeggen dat de huidige afname niet wil zeggen dat het beleid een succes is. „Kijk dan ook naar wat er gebeurt met de mensen die de oversteek nu niet meer maken”, zegt Europarlementariër Strik. „Gaat het echt goed als we verhalen uit Tunesië horen over mensen die daar door de overheid verkocht zijn aan Libisiche milities? Of als we zien dat de mensen die wel naar Europa blijven komen, kiezen voor nieuwe, gevaarlijkere routes? We geven geld en we kijken weg van de gevolgen.”

Gevangenisfilosofie

De nieuwe manier van zakendoen heeft niet alleen gevolgen voor migranten. Vroeger verbond de EU zijn hulp aan tal van voorwaarden, van lhbti-rechten tot de leefomstandigheden voor gevangenen. Maar die druk neemt af: de zorgen over migratie drukken andere dossiers naar de achtergrond.

Vraag het aan de gevangenisdirecteur, en het Egyptische gevangeniswezen klinkt als een progressiever bolwerk dan een gemiddelde universiteitskantine. „We spreken in Egypte niet meer van gevangenissen, maar van rehabilitatiecentra”, zegt de directeur. „Het woord ‘gevangenen’ hebben we vervangen door ‘gedetineerden’. We zijn er immers niet op uit om mensen te straffen.”

Tot zover de woorden. De praktijk is weerbarstiger, blijkt als Strik vraagt om een cel van binnen te zien. Ze kent de verhalen van willekeurige vastzettingen en folteringen. Volgens schattingen zitten er tienduizenden politieke gevangenen in de cel. Wil je zo’n land met miljarden steunen?

Maar zo makkelijk gaat dat niet. Na de introductie over de gevangenisfilosofie wordt Strik met haar team naar een theaterzaal begeleid. Daar wordt ze een kwartier lang toegezongen door een koor en een veelkoppig orkest. Er is geen cel te bekennen. Trots kijkt de directeur toe terwijl een van de koorzangers tussen een decor van plastic witte tulpen aan een uitgebreide solo begint. Aan de muur hangt een metershoog portret van president Sisi.

„Krijgen we zo de cellen te zien?” vraagt Strik als ze even later in een busje over het terrein wordt rondgereden. De directeur heeft na het muzikale intermezzo ook een lange rondleiding door het gevangenisziekenhuis gegeven. „Zeker”, antwoordt de tolk. „Maar eerst de keuken.”

Na een weelderig gevulde gaarkeuken, de bibliotheek, een kunstatelier voor gevangenen die zich bezighouden met schilderen en houtbewerking, een koptische kerk en een inpandige boerderij – een vakkundig potje tijdrekken – volgt het beloofde bezoek aan de gevangeniscel. De stapelbedden zijn er leeg. Een flatscreentelevisie aan de muur speelt zonder publiek een voetbalwedstrijd af.

Giftige cocktail

Egypte blieft geen pottenkijkers in zijn gevangenissen, zoals het land zich sowieso liever niets laat voorschrijven door de EU. Caïro kan zich echter geen hoogoplopende ruzie met Europa veroorloven: daarvoor is het beloofde EU-geld simpelweg onmisbaar. De economie piept en kraakt en is door een giftige cocktail van de pandemie, problemen met de scheepvaart in het Suezkanaal, inflatie en slecht overheidsbeleid aan de rand van de afgrond beland.

Volgens Egyptische activisten is de Europese Commissie dan ook in de positie om veel meer eisen stellen. Als een aantal van hen afspreekt met Strik, op een klein kamertje in Caïro, is dit hun boodschap: blijf alsjeblieft druk zetten, de EU heeft macht.

„We vragen niet om een democratische transitie”, zegt mensenrechtenactivist Mohamed Zaree, die van de Egyptische regering zijn land niet mag verlaten. „We vragen er alleen om de onderdrukking af te remmen. Daar zit jullie invloed. Dit is een enorm bedrag, dus zorg dat het telt.”

„Voor ons is dit een zeldzame kans”, zegt journalist en activist Hossam Bahgat. Ook hij heeft het lastig: hij wordt keer op keer aangehouden, ondervraagd en vervolgd. „Gratie voor politieke gevangen, bijvoorbeeld? Een einde aan alle uitzettingen van Soedanese vluchtelingen? Geen gevangenisstraffen voor de lhbti-gemeenschap? Dat kost de regering en de EU vrijwel niets, maar het betekent heel veel.”

Dat de EU niet hard doordrukt, komt ook doordat veel Europese politici zich bijna net zoveel zorgen maken over de fragiliteit van Egypte als de regering in Caïro. Want wat doen de meer dan honderd miljoen Egyptenaren als hun land economisch en misschien wel politiek instort? Egypte is, in de woorden van een diplomaat, „too big to fail”. Niet voor niets wordt het pakket van 7 miljard euro grotendeels gestoken in het draaiend houden van de economie en niet in grenswachten: het is bedoeld om niet alleen migranten, maar ook Egyptenaren uit Europa te houden.

Zo belanden mensenrechten op de achterbank. Strik is vanwege haar rapporteursrol invloedrijk en vorige week omarmde een parlementaire commissie een rapport met haar bevindingen. Maar het is de vraag hoeveel van de kritische noten overblijft als de rest van het Europees Parlement in het voorjaar mag stemmen over de deal, laat staan of Egypte zich veel van het parlement zal aantrekken zolang de meeste Europese kopstukken groot voorstander blijven van de deal.

De voortekenen zijn er al. Half januari, na haar bezoek, krijgt Strik een appje: Hossam Bahgat, de activist die ze in Caïro sprak, is opnieuw opgeroepen om voor de politie te verschijnen. Hij wordt er urenlang verhoord en mogelijk vervolgd. Vlak daarvoor is uitgelekt dat de Europese Commissie zich intern zeer positief heeft uitgesproken over de „concrete en geloofwaardige stappen” die Egypte aan het zetten is.

Delen





Mail de redactie