N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Analyse
Provinciale Statenverkiezingen De VVD moet uitleggen waarom zij niet met rechts in debat wil. De gedroomde campagne tegen PvdA en GL lijkt zo te mislukken.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data96890863-469f1f.jpg)
Foto Remko de Waal/ANP
Als premier van Nederland en leider van ’s lands grootste partij is het aan Mark Rutte de agenda te bepalen. Zo moest het ook in deze verkiezingscampagne gaan: het moest een tweestrijd worden, tussen zijn VVD en de linkse tandem van PvdA en Groenlinks, met veel aandacht voor de economie, een geliefd thema onder VVD’ers.
Zo had Rutte het ongeveer voor ogen toen hij eind januari in De Telegraaf de aanval opende op de ‘linkse wolk’. De VVD-strategie moest ervoor zorgen dat rechtse concurrenten in de peilingen als JA21 en de BoerBurgerBeweging niet te veel aandacht kregen. Of dat hun potentiële kiezers tóch weer tot een strategische stem op de VVD, de stabiele factor op rechts, verleid werden.
Van die gedroomde campagne lijkt, een maand voor de Provinciale Statenverkiezingen, weinig terecht te komen. In plaats daarvan moet de VVD uitleggen waarom de partij niet met zijn tegenstanders op rechts in debat wil, en domineren stikstof en migratie op het Haagse toneel.
Debat afgelast, tegenaanval rechts
Gretig openden JA21 en BBB donderdag dan ook de tegenaanval, nadat De Volkskrant had gemeld dat het RTL-verkiezingsdebat dit jaar niet doorgaat. Eerst was de beoogde datum een probleem. Toen de zender het debat daarna wilde onderbrengen bij talkshow Jinek, maakte de VVD bezwaar tegen het idee van de redactie om ook JA21 en BBB uit te nodigen. Volgens de partij zouden er dan te veel partijen aanwezig zijn.
Ongeloofwaardig, zei JA21-lijsttrekker voor de Eerste Kamer Annabel Nanninga in een filmpje op Twitter: de VVD durft gewoon niet met zijn rechtse concurrenten in debat. „De VVD is aan het duiken en dat is jammer, want onze kiezers maken zich zorgen om dezelfde onderwerpen.’’
Door BBB-leider Caroline van der Plas werd Rutte in een ander filmpje op zijn eigen woorden aangesproken. In De Telegraaf had hij gezegd dat de BBB „wegloopt” als het erop aankomt zaken te doen. „Mark, wat maak je me nou?” sneerde Van der Plas „Nu lijkt de VVD weg te lopen.”
Drie blokken
De onmin tussen enerzijds de VVD, en ook het CDA, en anderzijds JA21 en BBB, is strategisch niet verwonderlijk. Politicologen verdelen het Nederlandse politieke speelveld in drie blokken: links, centrum-rechts en populistisch-rechts.
Doorgaans wisselen partijen vooral stemmen uit met andere partijen binnen hun eigen blok. Voor JA21 en BBB, die in het derde blok zitten, zijn dat met name PVV en FVD. Daar is al veel te halen, dankzij de stoelendans om de twaalf zetels die Forum bij de vorige verkiezingen in de Eerste Kamer veroverde maar nu bijna allemaal in lijkt te gaan leveren.
Maar soms kan een partij een bres slaan met een ander blok, zegt peiler Sjoerd van Heck van onderzoeksbureau Ipsos. Niet voor niets presenteren JA21 en BBB zich voortdurend als redelijke, rechtse partijen. „Als ze dáár in slagen, als ze op dat snijvlak van centrum-rechts en populistisch-rechts zitten, dan worden ze veel meer een bedreiging voor de VVD en CDA.”
Migratie en stikstof, waar de VVD kwetsbaar is, domineren nu het debat
De VVD valt liever terug op kiezers uit het eigen centrum-rechtse blok en voelt weinig voor rechtstreekse debatten met BBB en JA21, ook omdat de twee zich profileren op onderwerpen waar de liberalen kwetsbaar zijn: stikstof en migratie.
Liever praat de VVD over de economie. Dat onderwerp associëren kiezers wél positief met de VVD, de partij heeft ‘issue ownership’. En dus probeert Rutte zich in campagnetijd vaker dan gewoonlijk als hoeder van het economisch belang te profileren, tegenover PvdA en GroenLinks.
Maar over de economie gaat het deze weken veel minder. Over stikstof gaat het daarentegen onafgebroken, en juist dat onderwerp is het domein van BBB-leider Van der Plas. De VVD en het CDA houden zich daar het liefst zo stil mogelijk over. „Elke dag dat het in de campagne niet over stikstof gaat, steken wij een kaarsje op”, zegt een CDA’er die bij de campagne betrokken is.
Nog niets verloren
Hetzelfde geldt voor migratie: dat is hét campagnethema van JA21. Gaat het veel over migratie, dan profiteert die partij omdat het de VVD in het kabinet niet lukt het aantal asielzoekers dat naar Nederland komt omlaag te brengen. De VVD kon hooguit reageren door die kritiek over te nemen.
De Tweede Kamerfractie deed dat door zich lange tijd tegen de ‘spreidingswet’ te verzetten die gemeenten kan dwingen asielzoekers op te nemen en steunde deze week, net als het CDA, een motie om werk te maken van het opzetten van asielzoekerscentra buiten de Europese Unie.
Rutte positioneert zich intussen als de leider die binnen de EU migratie weer op de agenda krijgt.
Maar Rutte moest na de EU-top vorige week zelf toegeven dat het maanden kan duren voordat nieuwe Europese afspraken effect hebben.
Van paniek is bij de VVD geen sprake: de campagne is allesbehalve verloren. Zowel bij Ipsos als bij I&O Research staat de partij deze week in peilingen bovenaan. En hoewel met name BBB en JA21 het goed doen, kunnen ze zich nog niet rijk rekenen, zegt Sjoerd van Heck van Ipsos.
Het beeld is bijvoorbeeld dat al die BBB-stemmers overgelopen CDA-stemmers zijn, zegt Van Heck maar dat is een mythe. „En dat maakt uit, want die CDA-kiezers zijn mensen die over het algemeen trouw komen opdagen, ook bij verkiezingen waar de opkomst lager is. Een deel van de BBB-aanhang bestaat uit voormalige PVV- en Forum-kiezers. Die zouden straks alsnog thuis kunnen blijven.”
En er is een politiek risico, voegt hij toe, dat het de twee nieuwkomers op rechts nog in deze campagne moeilijk maken. „Zo’n bres willen slaan betekent ook schipperen. Je moet immers twee blokken aanspreken. En deze twee concurreren daarin ook nog eens met elkaar.”
