Gean Tuitman aarzelt geen seconde als ze begin december premier Dick Schoof door haar straat in het Groningse Appingedam ziet lopen. Ze trekt haar teenslippers aan, pakt haar hond Pip op en loopt naar buiten. Ook haar man snelt, op blote voeten, de deur uit. Tuitman spreekt de bezoeker aan. „Minister Schoof, mag ik u iets vragen?”
De premier stopt. „We hebben in oude huisjes gewoond”, begint Tuitman. „Die zijn gesloopt en opnieuw gebouwd [omdat ze onveilig waren door de gaswinning]. We zijn in deze situatie geduwd en nu is onze huur verdubbeld. We betaalden eerst 334 euro en nu 738. Wat vindt u daarvan?”
„Ik kan het probleem niet oplossen”, zegt Schoof. „Maar ik heb geluisterd. Heel goed dat u het gezegd heeft.” Dan loopt hij door. Verder met het rondje.
„Een politiek correct antwoord”, snuift een andere bewoner. Maar Tuitman is juist blij dat ze haar zegje heeft kunnen doen. „Het is natuurlijk zo wat hij zegt: hij kan nu niet een oplossing verzinnen. Maar ik wil graag dat het onder de aandacht komt.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/29164005/data125933199-4181a7.jpg)
NAM
Schoof kwam kijken hoe het gaat met het herstel van Groningen, nu in 2024 na zestig jaar gaswinning het Groningenveld is gesloten. Het was Nederlands grootste gasveld, dat de staat 428 miljard euro heeft opgeleverd.
Fijn dat mensen een nieuw en veilig huis hebben gekregen, maar wat doet het met de cultuurhistorie?
Bij die gaswinning zijn de belangen van Groningers structureel genegeerd, concludeerde de parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning in 2023. Het kabinet Rutte-IV reageerde op dat rapport met ‘Nij begun’ (Nieuw begin). Vijftig maatregelen moeten zorgen voor erkenning, herstel en perspectief. Het aanpakken van schade, versterking en herstel van woningen heeft prioriteit. Daarvoor is gedurende dertig jaar 7,5 miljard euro gereserveerd. Ook voor de sociale en economische opleving van Groningen en Noord-Drenthe wordt geld vrijgemaakt.
De effecten zijn zichtbaar in de wijk Opwierde in Appingedam. Daar worden 1.500 woningen vertimmerd of gesloopt en herbouwd – een vierde van alle huizen in de stad. Aardbevingsschade. Nu zijn de werkzaamheden in volle gang, een deel is al af. Een sloopmachine neemt happen uit een naoorlogs appartementencomplex.
Schoof kijkt ernstig tijdens zijn gesprekken met wijkbewoners . De premier begrijpt, zegt hij later, dat Groningers denken „eerst zien, dan geloven”. Hij vindt het „belangrijk” dat „we als kabinet heel duidelijk hebben gemaakt dat we pal voor Groningen staan”. Zijn kabinet heeft een staatssecretaris voor Herstel van Groningen, Eddie van Marum (BBB).
Maar hoe verloopt het „inlossen van de ereschuld”, de aanbeveling van de enquêtecommissie? Wat komt er van alle beloften terecht?
Shell
Eén belofte heeft het kabinet al gebroken, vinden ze in Warffum. Inwoners van het Groningse dorp zijn teleurgesteld als het kabinet begin december besluit gas te blijven winnen in kleinere Groningse velden. Waar PVV, NSC, VVD en BBB in de zomer afspraken: „geen Gronings gas meer”, kozen de partijen de afgelopen maanden een andere uitleg.
Inmiddels is besloten dat de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM, eigendom van Shell en ExxonMobil) tot 2032 gas mag blijven winnen in kleinere velden, zoals dat onder Warffum. De Groningers lijken het besluit te accepteren. Maar frustratie borrelt onder de oppervlakte.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/29164007/data125933586-ef62eb.jpg)
In de voormalige bibliotheek, nu ontmoetingscentrum in Warffum noemt Engbert Breuker uit Den Andel, een dorp vier kilometer verderop, het besluit „uitermate teleurstellend”. Het verbaast hem dat het nieuws over de kleinere velden niet op de voorpagina’s van de kranten stond. „Weet Nederland dit wel? Hier help je Groningen echt niet mee.” Maar Groningers zijn beleefd, zegt hij. Minister „Sophie Hermans [die begin december langskwam in Warffum] is hier niet met lekke banden weggereden.”
Een feestelijk slot van het jaar waarin het Groningenveld werd gesloten bleef uit. De festiviteiten die de provincie in oktober zou organiseren, werden vlak van tevoren afgezegd. De vergunning was niet rond. Een nieuwe datum is er vooralsnog niet.
Er is veel beloofd aan de Groningers, zegt Coert Fossen van de Groninger Bodem Beweging, een belangenorganisatie voor bewoners, „maar veel mensen merken nog niets van” de beloofde verbetering. Dat ziet Jan Wigboldus van het Groninger Gasberaad ook. „Nu pas komt er een lijst van woningen die nog in de stutten staan.” Maar die zijn al jaren „een ergernis voor iedereen die door de provincie wandelt, rijdt of fietst”.
Hij had gehoopt dat het allemaal sneller ging.
Lees ook
In Warffum is men bezorgd maar ook bitter over de gaswinning: ‘In 2032 is het echt klaar? Dat is show: dan hebben ze alles eruit gehaald
Complex
Wie door het Groningse aardbevingsgebied rijdt, ziet overal tijdelijke ‘wisselwoningen’ opdoemen. In weilanden naast dorpen zijn wijkjes met een paar straten uit de grond gestampt. Als hun huis ingrijpend verbouwd moet worden om het veilig te maken, moeten Groningers op dergelijke plekken wonen. 1.617 Groningers zitten nu in wisselwoningen.
Hele straten, halve dorpen gaan plat of zijn veranderd in een bouwput. Verschillen in de aanpak van de versterking leiden tot spanningen in dorpen. Door de jaren heen is een complex en onoverzichtelijk raamwerk aan plannen, initiatieven en regelingen ontstaan, met verschillende loketten en verantwoordelijke organisaties.
De wens voor één loket is er al jaren. Dat is nooit serieus geprobeerd
Inmiddels zijn ruim 16.000 woningen veilig verklaard door de Nationaal Coördinator Groningen (NCG). Daarvan moesten zo’n 5.000 woningen versterkt worden of gesloopt en herbouwd, een deel werd meteen veilig verklaard. Zeker 10.000 huizen, die onveilig zijn, moeten nog worden aangepakt.
Versterken gebeurt alleen bij de zwaarst getroffen huizen, maar de reikwijdte van aardbevingsschade in Groningen is veel groter dan enkel de woningen met enorme schade. Voor schadevergoeding zijn inmiddels ruim 250.000 aanvragen gedaan, waarvan het overgrote merendeel wordt gehonoreerd. Het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG) heeft sinds 2019 1,6 miljard euro uitgekeerd voor fysieke schade aan woningen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/29164014/data125934934-a4e43f.jpg)
Lees ook
Ontworteld en geïsoleerd zaten deze ouderen in hun wisselwoning in een weiland bij Ten Boer
Scheuren in mestkelders
Sinds begin dit jaar is het mogelijk een vaste schadevergoeding van 10.000 euro aan te vragen. „Dat klinkt aanlokkelijk”, zegt Fossen van de Groninger Bodem Beweging. „Dan ben je ervan af. Maar hoe kun je als leek beoordelen dat je geen grotere schade hebt? Je tekent ook voor kwijting. Pas bij een zwaardere beving mag je weer een melding doen.”
Het beeld dat in de gesprekken die NRC heeft gevoerd naar boven komt, is dat de afhandeling van kleine schades meestal vrij voortvarend verloopt. Voor complexere gevallen, zoals aardbevingsscheuren in mestkelders van boeren of funderingsproblemen, is dat lastiger.
Het versterken van woningen is vaak een moeizaam proces. Want wie is verantwoordelijk voor de kosten als bij het versterken van een woning een muur wordt opengetrokken en die verrot blijkt?
Geregeld ziet Nienke Busscher, werkzaam bij het onderzoeksinstituut Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen van de Rijksuniversiteit Groningen, het „professionele apparaat compleet vastlopen”.
Veel organisaties zijn betrokken: zo beoordeelt de NCG de versterking, moeten gemeenten vergunningen verlenen, bouwnormen en welstandstoetsen checken, ingenieurs plannen maken en aannemers het werk uitvoeren. „Niet altijd wordt overal dezelfde urgentie gevoeld”, zegt Busscher. En als het misloopt, wie trekt het dan vlot?
De afgelopen jaren is een gigantische organisatie voor herstel opgetuigd, ziet Busscher. Die is veel tijd kwijt aan het op de juiste manier verdelen van de „grote pot geld” van 7,5 miljard euro. „Er is veel aandacht voor het uitwerken van regelingen en hoe verschillen tussen bewoners voorkomen kunnen worden.” Dat „bestuurlijke spel” slokt tijd en energie op die anders besteed had kunnen worden aan het oplossen van problemen. De organisaties zijn veel met elkaar bezig, is haar conclusie.
Boodschap
Voor de gedupeerden is de hersteloperatie een heftige tijd. Eerst is er onzekerheid of hun huis veilig is. Als het huis aangepakt moet worden, is een bewoner jarenlang daarmee bezig. Soms blijkt dat versterken niet (meer) nodig is. Dan valt na jarenlang wachten een brief op de mat van de NCG: „Uw huis is op norm verklaard”.
Vaak hebben bewoners of ondernemers al die tijd niks aan onderhoud van hun pand gedaan in afwachting van het besluit. Waarom zou je investeren als het mogelijk wordt gesloopt? Zo’n brief op de mat is dan een abrupt einde aan jarenlange spanning.
Dat kan beter, erkent Marieke Ferwerda, sinds november algemeen directeur van de NCG. Haar organisatie heeft het afgelopen jaar onderzocht hoe ze „beter en anders” kan communiceren met bewoners, vertelt Ferwerda. „Ik snap dat je iemand met weinig vertrouwen in ons, die niet bij machte is om te begrijpen wat allemaal over hem of haar heen komt, meer moet ondersteunen.”
Zeker tienduizend onveilige huizen moeten nog worden aangepakt
De NCG heeft daarom de werkwijze veranderd. „We leggen nu vaker persoonlijk contact”, zegt Ferwerda. „Voorheen ging het met een brief. In veel gevallen schuurde dat. Bijvoorbeeld bij besluiten over het op norm verklaren van een huis. Nu gaan we met de bewoner om tafel om uitleg te geven hoe het rapport tot stand is gekomen.”
Ferwerda heeft niet de indruk dat haar organisatie „vastloopt” in het uitvoeren van de maatregelen van Nij begun, zoals critici (burgers, belangenorganisaties en een deel van de politiek) zeggen. „We hebben wel veel zaken op ons bord die je ook op het bord moet krijgen van de bewoner.” Ze verwijst naar een „grote verscheidenheid aan maatregelen” en „beleidswijzigingen” die de afgelopen jaren uit de parlementaire enquêtecommissie zijn voortgevloeid.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/29165941/web-2712BIN_gaswinning_extra.jpg)
Resultaten
Zo noemt Ferwerda de isolatiemaatregelen uit Nij begun, waarbij woningen tegelijkertijd versterkt én verduurzaamd moeten worden. „Dat heeft een hele mooie meerwaarde, maar die maatregelen moeten wel worden uitgewerkt. Het gaat om ingrijpende beslissingen in het leven van de bewoner en die moet tijd krijgen om te kiezen.”
Juist over deze maatregelen willen bewoners duidelijkheid, zegt Fossen. „De details van de twee regelingen over verduurzaming zijn nog niet bekend. Mensen willen resultaten zien. Straks is het twee jaar na Nij begun en is nog steeds niet alles duidelijk.”
Dit jaar adviseerde het Staatstoezicht op de Mijnen dat de NCG zich enkel moet richten op „haar kerntaak”: het veilig maken van woningen. Verduurzaming zou het werk vertragen en „ten koste [gaan] van andere bewoners die daardoor nóg langer moeten wachten”, aldus de toezichthouder. Een andere „partij” zou de vergroeningsmaatregelen op zich moeten nemen.
In 2028 moeten alle woningen in het aardbevingsgebied veilig zijn, was het plan. Dat gaat niet lukken, gaf staatssecretaris Van Marum in september toe. De NCG verwacht 95 procent van de huizen in 2028, of „in het meest pessimistische scenario” begin 2029, veilig te hebben verklaard.
Op zoek naar olie
Ook als alle schade hersteld is en de huizen versterkt zijn, leeft Groningen nog met het verleden van de gaswinning. Aan de rand van het Groningse dorp Thesinge staat een groot hek met prikkeldraad. Hier vond de NAM voor het eerst aardgas in Groningen. In 1955 stuitte het bedrijf, op zoek naar olie, op gas. Maar gewonnen werd hier nooit, de ondergrondse druk was te sterk. Vier jaar later begon de gaswinning in Slochteren, in Thesinge werden alleen nog metingen gedaan.
Ernst Lofvers is een natuurliefhebber. „Wat een mooi gezicht, hè?”, zegt hij, wijzend naar een groep overvliegende ganzen als hij voor de afzetting van de NAM-locatie staat. Een kil en desolaat terrein, vindt hij het, kijkend naar de asfaltvlakte en het ijzeren hek.
Foto’s Kees van de Veen
Vier jaar geleden mochten inwoners ideeën aanleveren over wat zij zouden willen veranderen na de gaswinning. Lofvers kwam met een plan om de NAM-locatie te vergroenen. Hij wilde er bomen, struiken, gras en bloemen laten groeien, zodat het een herinneringsplek werd. Het plan om oude gaslocaties in heel Groningen te vergroenen, werd verkozen. 1 miljoen euro werd vrijgemaakt, maar extra groen is er nog niet.
In zijn eigen woning groeit inmiddels schimmel op de grond. Sinds april woont hij er niet meer, dus stookt hij er weinig. Door aardbevingen is de fundering verzakt en zijn muren uit hun verband getrokken, er zitten scheuren en kieren in. Daar kwam Lofvers achter toen hij in 2015 zijn huis wilde verbouwen.
Veel tijd is hij kwijt geweest aan het laten maken van tekeningen, het aanvragen van vergunningen en soebatten over geld. Bijna tien jaar later kan het versterken beginnen. Dat zal meer dan een jaar duren. Maar wanneer de aannemer kan beginnen, heeft Lofvers nog niet te horen gekregen.
In het proces om de NAM-locatie te vergroenen – inmiddels zouden ze zelfs met wat klimop langs het hek al blij zijn – zien Lofvers en zijn dorpsgenoot David van Griethuysen, die ook betrokken is bij het plan, dezelfde dingen verkeerd gaan. „Organisaties zijn steeds weer afhankelijk van anderen”, zegt Van Griethuysen. Lofvers: „Ook al schaart iedereen zich achter het plan, het ontbreekt vaak aan moed en aan iemand die zegt: we gaan het zo doen.”
Oplossen
In Groningen is „niemand verantwoordelijk voor de eindoplossing”, zegt ook Susan Top. Anderhalf jaar geleden begon ze, na jarenlang het gezicht van het Groninger Gasberaad te zijn geweest, als partijloos gedeputeerde in de provincie. „De NCG gaat over versterking, het IMG over schade. Maar wie is er verantwoordelijk voor het oplossen van het probleem? Dat ligt nog steeds bij de bewoner. Die moet alle regelingen bij elkaar kleien tot een oplossing.”
Ze pleit voor een ‘één overheidsaanpak’. „De wens voor één loket is er al jaren. Dat is nooit serieus geprobeerd”, zegt Top. Maar de hele opzet van het herstel van Groningen omgooien, is niet de bedoeling. Verbeter wat er al is, staat in Nij begun. Daarom praat Top „intensief” met de organisaties die daar al aan werken. „Ik kan nog niet zeggen dat het verschil gemaakt is.”
Ook staatssecretaris Van Marum wil geen „grote structuurwijzigingen” van de manier waarop het herstel van Groningen is georganiseerd. Hij wil door op de weg die zijn voorganger Hans Vijlbrief (D66) is ingeslagen en wil dat betrokken organisaties nauwer samenwerken.
Premier Schoof begrijpt dat Groningers denken: eerst zien, dan geloven
Hoe de staatssecretaris dat tot stand wil brengen, is nog niet duidelijk. De vraag is ook hoe ver overheden willen gaan om verschillen tussen Groningers, die in de loop der jaren door wisselende aanpak zijn ontstaan, op te lossen. Een advies van een commissie onder leiding van oud-CDA’er Pieter van Geel over juist die „onuitlegbare verschillen” bij de afhandeling van schade en versterking, werd door Vijlbrief maar ten dele opgevolgd. De gehele aanpak kost nog eens 2,4 miljard, en dat geld is er niet, zei Van Marum in november in de Tweede Kamer.
Na het sluiten van het Groningenveld duurt het nog jaren voor de ondergrond is gestabiliseerd na de decennialange gaswinning. Tot die tijd blijven aardbevingen voorkomen. Huizen worden daarom nog steeds geïnspecteerd, verbouwd en nieuwe straten verrijzen in wat ooit historische dorpsgezichten waren.
Lofvers, die bijna twintig jaar in Groningen woont, vindt de provincie prachtig. „Groningen heeft een van de best bewaarde cultuurhistorische landschappen. De dorpen liggen nog zo mooi in het landschap.” Maar in vele dorpen zijn huizen verdwenen en vervangen. „Het is fijn dat mensen een nieuw en veilig huis hebben gekregen, maar wat doet het met de cultuurhistorie? Complete dorpen verliezen hun ziel en aanzicht.”
Lees ook
Pas als hun huis versterkt is, neemt de stress onder Groningers af, blijkt uit onderzoek
