De oorlog tussen Israël en Hamas was nog maar een paar weken oud, maar 7amleh, een Palestijnse organisatie die opkomt voor digitale mensenrechten, had al 500 meldingen binnengekregen van mensen die de zogenoemde richtlijnen van Meta hadden overtreden na het plaatsen van een bericht over het conflict. En in december 2023 volgde een vernietigend rapport van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch, dat Meta beschuldigde van shadow banning. Gebruikers die steunbetuigende berichten over de Palestijnse zaak plaatsten, bereikten opeens veel minder mensen, zonder dat het techbedrijf ze daarover had ingelicht.
Maar niet alleen de individuele gebruikers, ook Palestijnse nieuwsmedia ondervinden grote moeilijkheden sinds 7 oktober 2023. Na het begin van de oorlog daalde het engagement van Palestijnse nieuwsmedia met 77 procent ten opzichte van het jaar ervoor, blijkt uit een woensdag gepubliceerd onderzoek van de BBC. En dat terwijl het bereik van nieuwsmedia in oorlogstijd normaal gesproken juist stijgt als zij veel over de oorlog berichten.
Lees ook
Shadow banning: de schimmige manier waarop sociale media het bereik van vooral pro-Palestijnse berichten beperken
BBC onderzocht het bereik van de twintig meest prominente Palestijnse nieuwsmedia uit de Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever. Onder engagement wordt onder meer verstaan hoeveel reacties een bericht op sociale media krijgt, net als het aantal likes en hoe vaak het bericht is gedeeld. Berichten met meer engagement verschijnen vaker in de feeds (tijdlijnen) van gebruikers en worden zodoende vaker gelezen.
‘Interactie volledig beperkt’
Onder meer Palestine TV deelde statistieken met de BBC en die liggen sterk in lijn met de onderzoeksresultaten van de Britse omroep. Volgens de Palestijnse televisiezender werden hun berichten het afgelopen jaar 60 procent minder gezien dan het jaar ervoor. „De interactie is volledig beperkt”, zegt Palestine TV-journalist Tariq Ziad tegen de BBC.
BBC onderzocht over dezelfde periode ook het bereik van prominente Israëlische nieuwsmedia. Wat bleek: het Facebook-bereik voor Israëlische media zoals Yediot Ahronot, Israel Hayom en Channel 13 steeg met 37 procent.
Sinds 7 oktober kon slechts een handvol journalisten de Gazastrook bereiken, en zij konden dit alleen doen onder begeleiding van het Israëlische leger. Bovendien doodde Israël in een jaar tijd zeker 138 Palestijnse journalisten in Gaza. De socialemediakanalen van onder meer Palestine TV en persbureau Wafa zijn daardoor essentieel – zij delen regelmatig door Gazanen opgenomen beelden – maar het steeds beperktere online bereik van deze nieuwsorganisaties heeft dat veel lastiger gemaakt.
‘Alhamdulillah’
In een reactie laat Meta aan de BBC weten dat het fouten heeft gemaakt, maar dat de implicatie van het bewust beperken de stem van Palestijnse nieuwsmedia „ontegenzeggelijk onjuist” is. Wat de gemaakte fouten zouden zijn laat het techbedrijf niet weten, maar uit onafhankelijk onderzoek zou in 2021 zijn gebleken dat een gebrek aan Arabischtalige moderatoren ertoe leidde dat neutrale Arabische woorden of zinnen meermaals werden aangemerkt als aanstootgevend of gewelddadig. Het woord Alhamdulillah – ‘met dank aan God’ – zou regelmatig automatisch zijn vertaald als ‘met dank aan God, Palestijnse terroristen vechten voor hun vrijheid’.
Om dat argument van Meta te weerleggen, onderzocht BBC ook het engagement van niet-Palestijnse Arabische nieuwsmedia. Daaruit bleek dat hun bereik juist steeg, met maar liefst 100 procent. Vooral het engagement van Sky News Arabia en Al Jazeera ging sterk omhoog.
‘Tijdelijke maatregelen’
Meta zegt tegen BBC wel dat het na 7 oktober 2023 „tijdelijke maatregelen” nam. Die waren, zegt Meta, noodzakelijk om een nieuwe balans te vinden tussen het recht op vrijheid van meningsuiting enerzijds en het feit dat Hamas door de Verenigde Staten werd aangemerkt als gevaarlijke organisatie anderzijds. De restricties waren volgens het bedrijf vooral gericht op Facebookpagina’s die uitsluitend over de Gaza-oorlog berichtten.
De BBC kreeg ook documenten in handen van een voormalig Instagram-medewerker. In lijn van het eerdere Human Rights Watch-onderzoek zou uit die documenten blijken dat het platform veel strenger modereert op reacties van Palestijnen onder berichten. „Binnen een week na de aanval van Hamas werd de code gewijzigd, wat zorgde voor een agressiever beleid tegenover het Palestijnse volk”, zei hij.
Meta bevestigt dat het maatregelen nam op Instagram, maar dat zou nodig zijn geweest om de „piek in haatdragende content” een halt toe te roepen. De maatregelen op Instagram zouden zijn opgeheven, maar Meta laat aan de BBC niet weten wanneer het dit zou hebben gedaan.
De ene keer wordt een aanslag voorbereid op het leven van de CEO van de Duitse wapenfabrikant Rheinmetall. Dan wordt er een poging gedaan om te knoeien met het drinkwater in een kazerne in Keulen. Weer een andere keer worden passagiersvliegtuigen bestookt met misleidende radarsignalen. Of worden doodskisten bij de Eiffeltoren afgeleverd, kort nadat president Macron heeft gehint op het sturen van Franse troepen naar Oekraïne.
De hoeveelheid aanslagen, sabotagepogingen en pesterijen waarmee het Westen de laatste jaren te maken kreeg, is inmiddels even gevaarlijk als omvangrijk, zegt Bart Schuurman. Volgens de hoogleraar Terrorisme en Politiek Geweld aan de Universiteit Leiden is het „zeer aannemelijk” dat Rusland hier achter zit. Samen met twee medewerkers maakte hij op basis van online bronnen een overzicht van voorvallen sinds februari 2022, de maand van de Russische inval in Oekraïne. Schuurman kwam tot iets meer dan vijftig incidenten, maar dat niet alleen: hun aantal nam, vergeleken met de twee eerdere jaren, in 2024 sterk toe, net als hun agressieve karakter.
Westerse politici en militairen waarschuwen al veel langer voor de zogeheten ‘hybride oorlogsvoering’ door Rusland. Vorige week donderdag deed NAVO-secretaris-generaal Mark Rutte dat nog. Toch schrok Schuurman van wat hij tegenkwam. „Er waren ook zeer ernstige kwesties bij, zoals aanslagen op personen en publieke voorzieningen en incidenten in de burgerluchtvaart. Met name het aantal sabotageacties nam snel toe. Tevens schuift het ‘toneel’ op naar het westen, ook richting Nederland.”
Nederlandse vakantiegangers
Ons land komt één keer op de Leidse lijst voor: Russische beïnvloeding met desinformatie en propaganda via Voice of Europe, het televisiekanaal dat door Nederlandse ondernemers werd gefinancierd. „Maar Nederlandse vakantiegangers die in een vliegtuig zitten waarvan de radar wordt gestoord, horen daar eigenlijk ook bij”, zegt Schuurman. Op basis van zijn analyse vindt hij dat Nederland rekening moet houden met sabotage van publieke voorzieningen, zoals energiecentrales of watervoorzieningen. „Dat is veel waarschijnlijker dan een conventionele aanval door Rusland.”
Een gedetailleerd, feitelijk overzicht van de Russische schaduwoorlog tegen het Westen ontbrak tot nu toe, in elk geval in Nederland. Probleem is vaak de zogeheten ‘attributie’: wat mag je aan wie toekennen? Schuurman en zijn twee medewerkers kozen voor een ‘behoedzame aanpak’. „We gingen niet af op een of twee experts die naar Moskou wijzen”, zegt de hoogleraar. „We hebben alleen gevallen opgenomen als Westerse inlichtingendiensten of politici dat deden, of wanneer de gebeurtenis in een patroon past, zoals aanslagen op waterzuiveringsinstallaties.”
De aanslag op de Franse hogesnelheidslijn pal voor de Olympische Spelen in Parijs, afgelopen juli, staat juist niet op de lijst. Die werd al snel aan extreem-linkse activisten toegeschreven. Ook het crashen van het DHL-toestel bij Vilnius in Litouwen, vorige maand, is niet meegeteld. Dat was het gevolg van technisch falen. Hetzelfde geldt voor de, volgens Schuurman, „zeer schadelijke” cyberaanvallen die volgens Defensie plaatsvinden op delen van de Nederlandse infrastructuur. „Dat zijn er teveel voor zo’n lijst. Bovendien richt ons project zich op incidenten die zichtbaar zijn in het fysieke domein.”
Een Finse grenswacht stapt een tent in waarin asielzoekers worden opgevangen. Toen Rusland migranten doelbewust de grens over begon te sturen, sloot Finland tijdelijk de grenzen met het land.
Foto’s Emmi Korhonen/AFP
De Leidse wetenschappers komen in hun dataset ook terug op incidenten die met een sisser afliepen. Zo vatten in juli van dit jaar kort na elkaar twee postpakketten met zeer brandbaar, chemisch materiaal vlam in DHL- transportvliegtuigen in Leipzig en Birmingham. Het pakket in het eerste toestel had eigenlijk doorgegeven moeten worden aan een ander vliegtuig, maar dat ging door een vertraging niet door. Was dit wel gebeurd, dan hadden we te maken gehad met een terroristische aanslag met mogelijk enorme gevolgen, zegt Schuurman.
Ook andere anti-Westerse acties blijven – volgens Schuurman ten onrechte – grotendeels onder de radar van het grote publiek, zoals Russische verkenningen boven de Noordzee of Oostzee, of militaire terreinen. „Het lijken misschien klassieke spionage-activiteiten, maar bij een echte crisis- of oorlogssituatie kunnen ze – achteraf bezien – heel belangrijk zijn geweest als voorbereidingen van sabotage.”
Verbijsterende lijst
Kenners van Russische spionagetechnieken reageren geschrokken op de inventarisatie van Schuurman. „Ik vind het een verbijsterende lijst”, zegt Ben de Jong, eveneens verbonden aan de Leidse universiteit. „Deze praktijken gaan veel verder dan we van de Russen gewend zijn uit de Koude Oorlog.” Toen werden er, voor zover De Jong zich kan herinneren, geen aanslagen gepleegd op CEO’s van wapenindustrieën.
Westerse politici en militairen waarschuwen al veel langer voor de zogeheten ‘hybride oorlogsvoering’ door Rusland
Er is volgens hem nog een belangrijk verschil. „Opvallend zijn de huidige, grootschalige investeringen van Rusland in desinformatiecampagnes in het Westen. Russische desinformatie is van alle tijden, maar grootschalige pogingen om met foute en zwaar misleidende informatie de polarisatie in het Westen aan te wakkeren, zijn redelijk nieuw.”
Een voorbeeld van Russische desinformatie zijn zwaar opgeklopte berichten over ingrijpende prijsstijgingen als gevolg van de westerse boycot van Russisch gas. „Zulke berichten hebben veel meer kans op wijde verspreiding dan pakweg veertig jaar geleden, door de ongereguleerde Big Tech in de VS en het gegroeide wantrouwen in de samenleving, ook jegens de eigen overheid”, zegt De Jong. Moskou wakkert deze polarisatie verder aan door grote groepen migranten op de grenzen met Finland en Polen af te sturen en die te helpen met de hindernissen daar.
Ruslanddeskundige De Jong vindt het dan ook terecht dat Schuurman beinvloeding-opearties zoals via Voice of Europe in zijn lijst heeft opgenomen. Meer algemene, anti-Oekraiense desinformatiecampagnes uit Russische koker staan niet in het overzicht.
Westers antwoord
Hoe moet het Westen reageren? Klassieke strafrechtelijke of diplomatieke reacties werken niet, of schieten te kort, zo blijkt. Commandant der strijdkrachten Onno Eichelsheim vertelde zondag in Buitenhof hoe moeilijk het is om bij sabotage betrokken schepen aan te pakken in internationale wateren. „Dat vergt een aanpassing van de wet”, zei de hoge militair.
Al weken heerst er een patstelling over een Chinees vrachtschip dat eerder vertrok uit een Russische haven. De Yi Peng 3 zou opzettelijk twee onderzeese glasvezelkabels hebben beschadigd, toen het schip daar overheen voer. Het vrachtschip ligt voor anker bij het Deense eiland Anholt, maar Deense autoriteiten mogen niet aan boord zonder toestemming van Peking.
Moskou blijft ook op andere manieren buiten schot, zegt spionagedeskundige De Jong. Als voorbeeld geeft hij de verijdelde aanslag op de CEO van Rheinmetall, de zwaar beveiligde Armin Papperger. „Moskou voert zulke gevoelige operaties niet zelf uit, maar rekruteert daarvoor criminelen, via sociale media zoals Telegram. In de Duitse pers zijn ze inmiddels aangeduid als ‘Wegwerf-Agente’.”
Tot nu toe werden kleinere criminelen vooral gerekruteerd voor eenvoudige klussen zoals brandstichting of bekladding. „Kennelijk mogen ze inmiddels ook moordaanslagen uitvoeren.” De opdrachtgevers zijn via de strafrechtelijke route moeilijk aan te pakken, vreest De Jong.
Moskou voert gevoelige operaties niet zelf uit, maar rekruteert daarvoor criminelen, via sociale media zoals Telegram
In het nabije verleden reageerde het Westen op sterk verhoogde Russische activiteit vaak met uitwijzingen van diplomaten. „Dat wapen is inmiddels tamelijk bot geworden”, constateert De Jong. „Sinds februari 2022 zijn er door Europa zo’n 750 Russische diplomaten, of dus eigenlijk ‘pseudo-diplomaten’ uitgewezen. Veel zijn er niet meer over.”
Onder de drempel
Ook het NAVO-verdrag biedt op korte termijn geen soelaas. Wanneer is een terroristische of sabotage-actie zo schadelijk dat artikel 5 (een aanval op één is een aanval op allen) mag worden aangeroepen? Bruno Kahl, de chef van de Duitse AIVD (Bundesnachrichtendienst) speculeerde onlangs openlijk over het van toepassing verklaren van dit artikel als reactie op de Russische hybride-acties.
De enige keer dat artikel 5 tot dusverre werd aangeroepen, was kort na 11 september 2001, de aanval op het World Trade Center in New York en het Pentagon bij Washington. „De drempel ligt heel hoog, onder meer vanwege de verregaande gevolgen”, zegt hoogleraar militair recht Marten Zwanenburg (Universiteit van Amsterdam en de Nederlandse Defensie Academie). Artikel 5 is gebaseerd op het recht op zelfverdediging uit het VN-Handvest, na een ‘gewapende aanval’. „Volgens het Internationaal Gerechtshof is een gewapende aanval: geweldgebruik met een zekere omvang en gevolgen. De hier genoemde acties blijven juist steeds onder die drempel.”
Toch ziet Zwanenburg onder collega- juristen steeds meer discussie over alternatieve gronden voor toepassing van het artikel. „Dan gaat het bijvoorbeeld over de vraag of niet zozeer een incident, maar een reeks incidenten zou kwalificeren als gewapende aanval”, aldus de hoogleraar. De acties zouden dan wel tegen hetzelfde land gericht moeten zijn, en wat Schuurman en zijn medewerkers opvalt, is juist de breedte van aanvallen op verschíllende landen.
Onno Eichelsheim zei zondag „met het kabinet in gesprek” te willen over „aanpassing van de wet” bij het tegengaan van Russische spionage en sabotage op bijvoorbeeld de Noordzee. De Leidse spionage-deskundige De Jong vindt dat er sneller iets moet gebeuren. „Rusland krijgt te vaak het idee dat het vrij ongestraft kan wegkomen.” Het moment komt volgens hem snel dichterbij dat aan Moskou duidelijk moet worden gemaakt dat „er vergelijkbare sabotageacties tegen Rusland worden ondernomen als dit zo doorgaat”.
Voorbijgangers kijken naar de grote brand in een winkelcentrum in Warschau. Foto Attila Husejnow/SOPA Images
Meer wolven, meer weerstand. Met de succesvolle terugkeer van de wolf op Nederlands grondgebied van de afgelopen jaren, regelmatig bejubeld als overwinning van het natuurbeleid, is niet alleen de bewondering voor het roofdier toegenomen. Ook de angst is gegroeid voor confrontaties en het verzet tegen de schade die de wolf soms aanricht. Die schade treft vooral houders van schapen en gebieden waarvoor na een incident beperkingen gelden, bijvoorbeeld voor recreatie.
Het huidige kabinet zint op maatregelen en schuwt daarbij grote woorden niet. Staatssecretaris Jean Rummenie (Landbouw en Natuur, BBB) heeft „met de hoogste urgentie” gewerkt aan een deze week gepresenteerde Landelijke Aanpak Wolven. Die moet zorgen „dat we in Nederland veilig kunnen leven en vee kunnen houden, zonder vrees voor wolven”, schrijft hij aan de Tweede Kamer.
In Nederland bevinden zich ongeveer 120 wolven, in elf roedels. Ook zijn er zwervende wolven. Onlangs gingen Europese landen akkoord met verlaging van de status van de wolf van ‘strikt beschermd’ naar ‘beschermd’, een eerste stap voor versoepeling van regels om wolven die ‘probleemgedrag’ vertonen te mogen afschrikken, verjagen of afschieten.
Lees ook
Duivelse tegenstander of mythische beschermer? Ook als cultureel symbool is de wolf weer terug
Probleemwolf
Rummenie beschrijft wanneer er volgens hem sprake is van een ‘probleemwolf’ en wat ‘probleemsituaties’ zijn. Zijn definities zijn bedoeld „om sneller en adequater op te treden bij incidenten met wolven, bijvoorbeeld door provincies en burgemeesters”. De staatssecretaris overweegt deze definities, die „op basis van reacties van provincies en experts” kunnen worden aangepast, in regels vast te leggen, als Algemene Maatregel van Bestuur. Daarmee zou hij het gezamenlijke beleid van de twaalf provincies niet alleen „ondersteunen”, zoals hij stelt, maar overrulen. De provincies, die voor uitvoering van het natuurbeleid verantwoordelijk zijn, komen volgende maand met een nieuw beleidsplan voor de wolf. Ze bestuderen nu in hoeverre de definities van Rummenie afwijken van hun eigen gedachten daarover.
Wat te doen bij een wolf die fotografen nadert? Die een hond doodt? Een kind bijt?
Prangende kwesties in het wolvendebat zijn de vraag welke maatregelen bij incidenten geoorloofd zijn, zoals zenderen van een wolf, het afschrikken met een paintballgeweer, of afschieten en natuurlijk de vraag wanneer van zo’n incident sprake is. Wat te doen bij een wolf die fotografen nadert? Die een hond doodt? Een kind bijt? Er zijn verschillende leidraden beschikbaar, maar vaak overheerst onduidelijkheid en volgen er rechtszaken.
Afschrikken of wegjagen is wat staatssecretaris Rummenie betreft aan de orde in een ‘probleemsituatie’ wanneer een wolf niet meer schuw is en, bijvoorbeeld, op minder dan dertig meter van bewoonde huizen wordt gezien bij verschillende incidenten in hetzelfde gebied gedurende enkele weken.
Een ander voorbeeld: een wolf tolereert „tenminste twee keer” dat mensen tot minder dan dertig meter naderen. Of: een wolf benadert, al of niet agressief, tenminste twee keer aangelijnde honden. Afschieten van „probleemwolven” is aan de orde, aldus Rummenie, bij „afwijkend” problematisch gedrag, zoals agressie jegens mensen en dodelijke aanvallen – „wolf doodt mens” – al dan niet na verstoring of provocatie. Of: als zo’n wolf „in een gemeente of een aangrenzende gemeente” binnen twee weken „tenminste twee keer” vee aanvalt dat wordt beschermd door een geschikt hekwerk of zich bevindt „in een goed afgesloten stal”.
Niet onder de indruk
In hun nieuwe beleidsplan besluiten de provincies volgende maand vermoedelijk tot het aanwijzen van „leefgebieden” voor de wolf waarbinnen veehouders verplicht zijn hun vee, veelal schapen, te beschermen. Zonder die bescherming, zoals een hek dat onder stroom staat en stallen en omheiningen voor de nacht, zullen veehouders geen recht meer hebben op een schadevergoeding als een schaap door een wolf is gedood. Overigens heeft de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) deze week een schapenhouder een officiële waarschuwing gegeven voor het „onvoldoende beschermen” van vee tegen de wolf. Een roedel wolven in de omgeving had de schapen „meerdere keren aangevallen”.
Ecoloog en wolvendeskundige Glenn Lelieveld is niet onder de indruk van de brief van Rummenie. „Hij geeft met veel bombarie definities, maar die zijn er allang. Er liggen richtlijnen over wat een probleemwolf en een probleemsituatie is. Europese landen kunnen ingrijpen. Maar Nederland heeft de uitvoering van maatregelen veel te ingewikkeld gemaakt.” Landbouworganisatie LTO Nederland is juist „verheugd” met de plannen van Rummenie. Diens „heldere definitie van een probleemwolf” biedt kansen voor „verdere maatregelen”, aldus een verklaring
De Franse voormalige president Nicolas Sarkozy is woensdag definitief veroordeeld voor corruptie en omkoping. De 69-jarige Sarkozy krijgt drie jaar gevangenisstraf, waarvan twee voorwaardelijk. Dat melden Franse media woensdag.
Hij hoeft niet daadwerkelijk naar de gevangenis: hij zal een jaar een elektronische enkelband moeten dragen. De oud-president (van 2007 tot 2012) mag daarnaast drie jaar geen publieke ambten vervullen. Vorig jaar werd hij al in hoger beroep veroordeeld. Nu heeft ook de hoogste rechtbank van Frankrijk, het Hof van Cassatie, in zijn nadeel geoordeeld.
Zijn advocaat heeft tegen persbureau AFP gezegd dat hij zal meewerken aan zijn straf, al wil Sarkozy nog een laatste keer in hoger beroep bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Tegen Sarkozy, oud-leider van de partij Les Républicains, lopen meerdere zaken. Deze corruptiezaak speelt al tien jaar. De definitieve veroordeling van woensdag draait om het onder een schuilnaam omkopen van een rechter, in ruil voor het delen van geheime informatie uit ander een ander lopend onderzoek tegen de oud-president.
‘Overtuigd van gelijk’
Dat onderzoek gaat weer over vermeende illegale financiering door de Libische oud-president Moammar Gaddafi van Sarkozy’s (verloren) verkiezingscampagne in 2012. Daarvoor moet hij komend jaar voorkomen. In de Libië-zaak, die 6 januari bij het hof van Parijs begint en zo’n vier maanden gaat duren, kan Sarkozy veroordeeld worden tot tien jaar gevangenisstraf.
Sarkozy heeft alle aantijgingen altijd ontkend. In een eerste reactie op X herhaalt hij zijn onschuld: „Ik wil nogmaals benadrukken dat ik volledig onschuldig ben en blijf overtuigd van mijn gelijk.”
