Ongelijkheid in zorg voor vluchtelingen is onhoudbaar

Zodra een vluchteling voet zet in Nederland, is het paspoort dat diegene (al dan niet) bij zich draagt bepalend voor de deuren die opengaan. Dat geldt helaas óók voor de deur van de spreekkamer. De ongelijkheid is zo groot dat de zorg voor huisdieren van Oekraïners op sommige plekken beter geregeld is dan de zorg voor vluchtelingen uit bijvoorbeeld Syrië of Afghanistan. De Inspectie uit zich bezorgd, beroepsverenigingen en hulporganisaties schrijven brandbrieven, maar een reddingsactie voor deze stille ramp in eigen land blijft uit. Het is tijd dat het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) ingrijpt.

Als basisarts werk ik in de Utrechtse Jaarbeurshal, de grootste tijdelijke opvanglocatie voor ontheemde Oekraïners in Nederland. Direct na aankomst vindt er een korte medische triage plaats. De eerstelijnszorg wordt door het medisch team al maanden grotendeels overgenomen van lokale huisartsenpraktijken. Soms valt er overigens weinig over te nemen – het komt regelmatig voor dat ik een halve dienst sta te tafeltennissen in de Jaarbeurshal. Intussen wordt er zelfs aan de huisdieren gedacht: de organisatie ‘Hulp voor Dieren uit Oekraïne’ deelt gratis speeltjes uit, regelt vaccinaties en helpt bij het vinden van vervolgopvang voor mensen samen met hun hond, kat of knaagdier.

Het contrast met vluchtelingen uit andere landen is stuitend. Terwijl veel van de boxsprings én de dierenmanden in de Jaarbeurs onbeslapen bleven deze zomer, brachten honderden mensen zonder Oekraïens paspoort de nacht door buiten het aanmeldcentrum in Ter Apel. Capaciteits- en doorstroomproblemen bij het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) en de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) leidden dit jaar tot niet eerder vertoonde crisisbeelden, ondanks het feit dat het aantal asielverzoeken niet hoger lag dan bijvoorbeeld in 2000 of 2015.

Lappendeken

De historische – want in Nederland allereerste – inzet van Artsen zonder Grenzen in Ter Apel was van korte duur, maar de nood in de zorg duurt voort. De eerste medische screening van asielzoekers laat soms maanden op zich wachten en complexe patiënten raken uit beeld door continue verplaatsingen. Bovendien leiden achterstanden in de registratie van asielzoekers tot ‘dossier- en nummerloze’ patiënten, voor wie de regelingen over de toegang tot en de declaratie van zorg onduidelijk zijn. Het zorglandschap voor vluchtelingen is momenteel een lappendeken waarin chaos, fragmentering en ongelijkheid de boventoon voeren. En dat terwijl juist gevluchte nieuwkomers kwetsbaar zijn voor slechte gezondheidsuitkomsten: zo komt zelfdoding meer voor, is er een hoger risico op diabetes of hart- en vaatproblemen en ligt de sterfte van baby’s rond de geboorte zeven keer hoger bij zwangeren uit het asielzoekerscentrum (azc) in Ter Apel dan bij Nederlanders.

Lees ook: Zorgenkind Uzair (4) uit Afghanistan viel tussen het Nederlandse zorgstelsel en het asielsysteem in

De ongelijkheid berust allereerst op wettelijke status – Oekraïners vallen door politieke keuzes onder de EU Richtlijn Tijdelijke Bescherming en hoeven geen asiel aan te vragen. Totdat zij zich kunnen inschrijven bij reguliere huisartsenpraktijken zijn de Veiligheidsregio’s verantwoordelijk voor het organiseren van medische zorg in opvanglocaties.

De organisatie van zorg voor vluchtelingen die wél asiel moeten aanvragen valt onder de verantwoordelijkheid van het COA, als zelfstandig bestuursorgaan ondergebracht bij het ministerie van Justitie en Veiligheid. Sinds 2008 wordt de curatieve zorg binnen asielzoekerscentra via aanbesteding ondergebracht bij wisselende commerciële partijen; op dit moment bij Gezondheidszorg Asielzoekers (GZA). Maar sinds er naast reguliere azc’s overal in het land noodopvanglocaties en zelfs crisisnoodopvanglocaties worden geopend – die vaak weer onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten vallen – schiet de capaciteit van GZA tekort. De zorg wordt daarom sinds dit jaar deels ingekocht bij nieuwe partijen, waaronder Arts en Specialist.

Volgens VWS-minister Ernst Kuipers zou het betrekken van deze nieuwe spelers naast GZA de druk op de crisisnoodopvanglocaties verlichten. De minister reageerde op een oproep van Artsen zonder Grenzen en Dokters van de Wereld om de zorg op crisisnoodopvanglocaties te ondersteunen. Staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel en Migratie) noemde de toegang tot zorg voor asielzoekers onlangs ‘voldoende geborgd’.

Griekse taferelen

Dat blijkt niet uit de dienst die ik in november draai voor Arts en Specialist op de MS Princess, een oud cruiseschip in Nieuwegein dat is omgedoopt tot crisisnoodopvanglocatie. De provisorische papieren dossiervoering, Rode Kruis-vrijwilligers die wanhopig proberen overzicht te houden en het gebrek aan praktijkruimte of labformulieren doen denken aan taferelen uit de Griekse vluchtelingenkampen waar ik eerder werkte. Bij rondvraag delen collega-artsen soortgelijke ervaringen over andere opvanglocaties.

Het huidige houtje-touwtje crisismanagement is niet toekomstbestendig

Ieder parallel systeem dat voor verschillende groepen vluchtelingen wordt opgetuigd brengt problemen met zich mee: ook in de zorg voor Oekraïners bestaan grote regionale verschillen in de toegankelijkheid, kwaliteit en efficiëntie van de zorg. Juist daarom is het van belang dat voor álle vluchtelingen wordt ingezet op snelle toeleiding naar reguliere zorg. Het huidige houtje-touwtje crisismanagement is niet toekomstbestendig. De voorspelling is immers dat (gedwongen) migratie enkel zal toenemen. Het is dan ook essentieel om onze zorgverleners voor te bereiden op hyperdiversiteit als norm, en het systeem duurzaam in te richten op inclusieve zorg aan een dynamische populatie.

En de verantwoordelijkheid voor het inrichten van een dergelijk systeem? Die hoort niet bij een ministerie dat gaat over detentiecentra, maar bij een ministerie dat gaat over zorg. Het is aan minister Kuipers om zich óók de zorg voor nieuwkomers aan te trekken. Vervang commerciële aanbesteding door investering in bestaande zorginfrastructuur om vluchtelingen op te vangen, zonder onderscheid op basis van afkomst of opvanglocatie. Wellicht kan in deze crisistijd gedacht worden aan een grotere rol voor de GGD. Maar laat hoe dan ook de gezondheid van vluchtelingen een zorg voor Volksgezondheid zijn.