Het was zo’n goed idee: een podcast over morele dilemma’s van ambtenaren. Tot ze hem hoorden

„Je gaat toch niet iets uitwerken waarvan je al weet dat het ethisch gezien niet kan?”

Een jonge, maatschappelijk betrokken ambtenaar zit tegenover een podcastmaker van de Haagse theatergroep Firma MES. Die interviewt haar over de morele dilemma’s die ze tegenkomt in haar werk voor de overheid. Ze is verbolgen. „Toen werd mij gezegd: dit is je plicht, ga niet lastig doen.”

De vrouw heeft in het voorjaar van 2022 gereageerd op een oproep vanuit het ministerie van Binnenlandse Zaken. Dat is op zoek naar rijksambtenaren voor interviews over hun „moed en keerpunten”. De theatergroep gaat op basis van deze „integere, waargebeurde verhalen” een serie podcasts maken. De overheid, zo is het idee, moet na het Toeslagenschandaal een moreel kompas vinden, en dit is één van de eerste concrete plannen daarvoor.

In de eerste minuten vertelt de vrouw over haar keuze ambtenaar te worden, loyale collega’s en het politieke spel.

Maar dan komt het morele dilemma waarvoor ze achter de microfoon is gekropen, en de reden dat ze op de oproep heeft gereageerd. Het speelt zich af tijdens de vluchtelingencrisis in 2015, toen veel Syriërs naar Nederland kwamen. Op een dag riep haar leidinggevende het team in de kantoortuin bij elkaar. Er was een dringende opdracht vanuit het kabinet. „Mijn afdelingshoofd kwam vertellen dat de bewindspersonen hadden gevraagd of wij verschillende scenario’s wilden bedenken over hoe die opvang en met name de inkomensondersteuning voor die groepen geregeld kon worden op een minimaal niveau”, zegt ze.

Het verzoek is volgens haar discriminerend en dus tegen de grondwet: „We worden hier gevraagd om specifiek voor één groep – dat mag al niet – iets te ontwikkelen dat hen waarschijnlijk niet gaat helpen.”

Haar collega’s stellen geen vragen en springen meteen in de brainstorm-modus, vertelt ze. „Wat me het meeste bijstaat is dat er niet even een time-out werd genomen. Van: wacht even, we hebben nog een grondwet.”

Zij protesteert, maar krijgt te horen dat ze niet lastig moet doen, dat een ambtenaar geen werk mag weigeren en dat juridisch onhaalbare scenario’s in een later stadium toch sneuvelen bij de Raad van State. Ze ziet een aantal collega’s besmuikt lachen, vertelt ze, „want ik was weer radicaal aan het doen.”

Daarna wordt het persoonlijk, vertelt de vrouw, die zelf een Egyptische achtergrond heeft. Haar collega’s zeggen tegen haar: jij zal daar wel moeite mee hebben, want het zijn Syrische vluchtelingen. Ze vindt het een belachelijke suggestie: „Die landen liggen niet echt naast elkaar.”

Wellicht is de kwestie ‘te emotioneel’, opperen haar teamgenoten daarna. Als ze echt niet wil, kan ze zich beroepen op gewetensbezwaren, zeggen ze. De onuitgesproken veronderstelling dat het haar niet gaat om de grondwet, maar om ‘mede-Arabieren’ of ‘mede-moslims’, steekt enorm. „Maak het niet persoonlijk. Het gaat hier niet om mij, of wat ik vind”, zegt ze tegen de podcastmaker.

Na een muzikaal intermezzo citeert de presentator een filosoof: „Het is helemaal geen vanzelfsprekendheid dat een mens zich in het openbaar uitspreekt, en dat dit vervolgens zomaar ontvangen en bevestigd wordt.” Dan gaat de podcast verder met het relaas van een ambtenaar wiens carrière binnen de overheid spaak liep nadat hij had geweigerd om „gewoon wat aantallen te bedenken” voor in een scenariostudie.

De podcasts vol bekentenissen van ambtenaren zijn méér dan een proefballon. Ze staan voor de nieuwe, open overheid, waar ambtenaren hun dilemma’s hardop uitspreken en bediscussiëren.

Het is een prachtig concept, vinden alle ambtenaren die er mee te maken hebben. Tot ze de podcasts hebben beluisterd.

Reactie op Toeslagenaffaire

Eind 2020 constateert de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag dat de overheid tienduizenden gezinnen in haar raderen heeft vermorzeld. Terwijl het kabinet broedt op een antwoord, neemt de politieke druk toe, en op 15 januari 2021 treedt het kabinet af. Diezelfde dag schrijft premier Rutte aan de Kamer dat deze „zwarte bladzijde in de geschiedenis van de Nederlandse overheid” hem „met een diep gevoel van schaamte” vervult.

Het demissionaire kabinet formuleert een pakket aan antwoorden: uitgebreide excuses, compensatie voor gedupeerden en aanpassing van het toeslagensysteem. Rutte is ook kritisch op de Haagse binnenwereld, die hij onder meer een gebrek aan tegenspraak verwijt.

Het is tijd voor een nieuwe wind, schrijft de premier aan de Kamer. Voortaan gaan ambtenaren „op basis van openheid en verantwoording” opereren, „tegenspraak en direct contact met burgers” omarmen en effectief samenwerken „over (organisatie)grenzen heen”.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken, dat ook programma’s heeft voor onder meer interdepartementaal samenwerken, krijgt van Rutte de opdracht om deze nieuwe werk-ethiek rijksbreed uit te rollen.

Iemand komt blootsvoets het ‘ongezegde’ schilderen, een ander danst complexe vraagstukken uit

Voor de belangrijke klus wordt 25 miljoen euro vrijgemaakt. De 61-jarige Erik Pool, tot dan toe directeur participatie op het ministerie van Infrastructuur en Watermanagement (I&W), wordt in november 2021 geheadhunt als directeur van het bijbehorende programma ‘Dialoog en Ethiek’, dat 10 van de 25 miljoen krijgt. De voormalig journalist, voorlichter van de gemeente Zoetermeer, interim-manager en PvdA-statenlid moet samen met „vijftien hoogwaardige adviseurs” in vijf jaar tijd het ethisch kompas naar „de haarvaten van de rijksdienst” brengen, aldus het projectplan.

Dat Pool de opdracht krijgt, ligt voor de hand. Bij I&W heeft hij zich ontpopt tot onvermoeibaar pleitbezorger van filosofische gesprekstechnieken. Hij put vooral inspiratie uit het werk van de Duitse politiek denker Hannah Arendt, die op indringende wijze het proces tegen Holocaust-organisator Adolf Eichmann beschreef en het begrip ‘banaliteit van het kwaad’ introduceerde. Aan de hand van haar beschouwingen over totalitarisme, politiek en de gevaren van een gebrek aan tegenspraak organiseert hij al jaren ‘Hannah Arendt-podia’ met filmvertoningen en lezingen. Ook runde hij jarenlang in zijn vrije tijd samen met zijn vrouw de academie voor levenskunst ‘La Scuola’ in Nootdorp en organiseert hij filosofiereizen naar Italië.

Pool is optimistisch over zijn missie, vertelt hij live op Radio 1 en in een groot interview met de Volkskrant. Hij voelt „honger, een groot verlangen binnen de ambtelijke organisatie om lucht te krijgen, adem te kunnen happen en het weer eens te hebben over de dingen die er toe doen”.

Lees ook, uit januari 2021: Over de beterschap die Rutte III beloofde, ook namens toekomstige regeringen

Bouweenkomsten

In 2022, als Pool al even bezig is, presenteert hij zijn ideeën. Met zijn team wil hij duizend gespreksleiders opleiden, die op alle departementen ‘socratische gesprekken’ over lastige kwesties gaan leiden, waarbij ambtenaren volgens een vast gespreksformat een zaak van meerdere kanten belichten. Dat moet leiden tot „beter beleid”, „betere uitvoering voor burgers” en uiteindelijk „minder pijn in de samenleving”, schrijft hij in het met gedichten en filosofische citaten gelardeerde programmaplan.

Om de ambtenarij enthousiast te krijgen leunt hij sterk op vernieuwende werkvormen. Zoals een ‘kralenspel’, waarbij ambtenaren aan de hand van Plato en Socrates in tien vragen tot een visie komen, en een boekenclub waar ambtenaren in zes sessies het boek Macht en moed van Erik Pool lezen.

Daarnaast organiseert zijn team ‘bouweenkomsten’ en meerdaagse ‘dialoogestafettes’ op conferentieoorden met muzikale en filmische intermezzo’s, toneelstukken, ‘bewegingsverhalen’, ‘socratische snacks’ en kringgesprekken rond een virtueel kampvuur – een slinger kerstlampjes in een schaal. De ene keer schuift een schilder aan die live en blootsvoets het ‘ongezegde’ komt schilderen, de andere keer komt een organisatiedeskundige langs om complexe vraagstukken uit te dansen en om te zetten in spoken word. Ambtenaren doen schrijfoefeningen en geleide meditaties en discussiëren over quantummechanica, Emile Zola, Oscar Wilde, Ovidius. Er is vooral veel aandacht voor Hannah Arendt, in Hannah Arendt-podia, Hannah Arendt-labs en Hannah Arendt-dagen.

Er is één hardnekkig probleem. Steeds dezelfde mensen melden zich aan voor de bijeenkomsten. Zij noemen zich al ‘kwartiermaker’, ‘ruimteverkenner’ of ‘grenswerker’ en kennen Pools boodschap door en door.

Spelenderwijs stellen ambtenaren elkaar op bijeenkomsten of teamdagen vragen als „Hoe gaan jij en ik van JenV een veiliger werkomgeving maken?

Om ook ambtenaren te bereiken die daar minder voor open staan, besluit het programmateam een voor alle ambtenaren toegankelijke podcast te laten maken, die misschien ook wel helemaal publiekelijk kan worden gedeeld. De keuze valt op Firma MES, die ervaring heeft met ‘documentair theater’. De Haagse theatergroep krijgt het verzoek om twee afleveringen van ruim een half uur per stuk op te nemen. Een naam voor de podcasts is er al: Hallo Hannah.

Na de oproep druppelen vanaf begin maart 2022 de verhalen binnen bij de theatermakers. Zij spreken ambtenaren die hen vertellen over discriminatie en onethisch gedrag, over burn-outs, een verziekte werksfeer, schreeuwende collega’s en leidinggevenden die willen uitzoeken wie hen een laag cijfer heeft gegeven in het medewerkerstevredenheidsonderzoek.

Ook stuiten ze op vooroordelen over etniciteit – één van de kernproblemen van de Toeslagenaffaire. Zo vertelt een geïnterviewde ambtenaar met een migratieachtergrond dat ze altijd een cijfermatige onderbouwing geeft als haar iets wordt gevraagd over vluchtelingenbeleid, vrouwen of migratie, omdat „heel vaak in twijfel wordt getrokken of wat ik zeg waar is”. Een andere vrouw, de eerste op haar afdeling met een hoofddoek, vertelt dat haar collega’s de Haagse achterstandswijk waar ze woont niet eens kennen. Een volgende geïnterviewde vertelt over een bijeenkomst over armoedebeleid, waar geen van de ambtenaren ook maar één persoon kende die in de bijstand zit. Behalve zij. De vrouw, met migratieachtergrond, beschrijft hoe haar collega’s vervolgens op haar afstappen en vragen ‘o, en hoe is die persoon dan?’ Ze is verbijsterd, vertelt ze aan de podcast-makers: „Mijn hele directie maakt beleid voor mensen in de bijstand. Sorry, maar jullie kennen echt níémand in de bijstand?”

Kort voor de zomervakantie van 2022 zijn de podcasts af. En dan blijft het stil vanuit de kantoortoren van Binnenlandse Zaken.

‘Ja, het is hier en nu veilig’

Terwijl Pool vaart probeert te maken met het opleiden van duizend gespreksbegeleiders, gaat in de toren ernaast de snelheid er alweer uit. Zo wil het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV), dat pal naast Binnenlandse Zaken kantoor houdt, juist af van een flink aantal van de gespreksleiders die in het eigen programma ‘JenV verandert’ zijn opgeleid.

Dat programma maakt plaats voor het nieuwe ‘JenV Next level’ en daarmee verdwijnt een groot deel van de interne JenV-pool van 120 coaches, socratische dialoog- en procesbegeleiders en dagvoorzitters. Zij worden vervangen door een extern ontwikkelde Koerskaart, een twee uur durend gespreksspel op milieubewust papier. Spelenderwijs stellen ambtenaren elkaar op bijeenkomsten of teamdagen vragen als „Hoe gaan jij en ik van JenV een veiliger werkomgeving maken?” en vinken zij vakjes aan met teksten als „Ja, het is hier en nu veilig”. Een vakje voor ‘Nee’ ontbreekt.

Andere departementen kennen vergelijkbare initiatieven, met of zonder gespreksbegeleiding, zoals ‘OCW Open’ bij Onderwijs, de leerlijn ‘Ethiek en Integriteit’ bij de Algemene Bestuursdienst, ‘Vier de Verschillen’ bij Financiën, ‘Werk aan Uitvoering’ voor grote uitvoeringsorganisaties als het UWV en ‘Loyale Tegenspraak’ bij het A+O Fonds Rijk, dat net als Erik Pool dialoogsessies en podcasts over morele dilemma’s aanbiedt.

Hoe deze programma’s zich verhouden tot het rijksbrede project van Pool is onduidelijk, maar ze beogen min of meer hetzelfde. Ze willen een open en veilige werkomgeving creëren, onder meer door gesprekken tussen ambtenaren te organiseren. Maar wat te doen als er in die gesprekken concrete misstanden aan het licht komen die om actie vragen?

Hittepunten

Na de zomer beluistert Pool op verzoek van zijn team de podcasts. En hij begint te twijfelen.

Na een afkoelperiode van drie maanden nodigt hij in december 2022 een tiental hoge ambtenaren uit voor een zogeheten ‘moreel beraad’ op het ministerie van Binnenlandse Zaken. Met hen wil hij de kwestie afpellen tijdens een vertrouwelijk gesprek. Hij voelt „hittepunten” in de podcasts.

Op de lijst genodigden staan communicatie-directeuren van diverse ministeries en de Rijksvoorlichtingsdienst, maar ook Sandra Palmen, voormalig topjurist van de afdeling Toeslagen van de Belastingdienst, die al in 2017 in een memo waarschuwde dat het helemaal verkeerd dreigde te gaan bij stopzetten van toeslagen voor kinderopvang. Het memo verdween in een diepe la.

De bezetting is zwaar. Zo is ook Job Cohen, oud-burgemeester van Amsterdam, uitgenodigd. Erik Pool kent de PvdA-politicus uit een vorige functie en heeft hem uitgenodigd voor de blik van buitenaf. De hoogste baas van Pool, secretaris-generaal Maarten Schurink van Binnenlandse Zaken, schuift ook onverwacht aan.

Is het wijs de podcasts níét te publiceren, of ondermijnt hij daarmee z’n hele programma?

Voorafgaand aan de bijeenkomst hebben de genodigden via een beveiligde link de podcasts beluisterd. De gevoeligheid is voor iedereen duidelijk. Vooral de casus van de ambtenaar die onwettig beleid moest onderzoeken is één groot hittepunt: een kabinetsopdracht die strijdig is met de grondwet, hardvochtig vluchtelingenbeleid, verkapte discriminatie, een onder druk gezette ambtenaar.

Wat moet de overheid met zo’n gedetailleerd verhaal, verpakt in een artistieke podcast? Moeten de leidinggevenden van de vrouw worden aangepakt, of juist beschermd tegen de negatieve reacties of ophef? Of moet hen om wederhoor worden gevraagd? Hoe zien zij de gebeurtenis? Moet het hele voorval nader worden onderzocht? Welke bewindspersoon gáf deze opdracht eigenlijk?

Naar goed socratisch gebruik vraagt Pool de genodigden zich in hem te verplaatsen. Is het wijs de podcasts níét te publiceren, of ondermijnt hij daarmee zichzelf en z’n hele programma, dat bol staat van termen als ‘moed’, ‘tegenspraak’ en ‘openheid’?

Pool krijgt geen eenduidig antwoord, maar legt alvast wel de makers en geïnterviewden uit waarom het zo lang duurt. Daarbij geen woord over de politieke gevoeligheid of de reputatie van Pools programma zelf. De vertraging heeft te maken met de „veilige werkomgeving” van ambtenaren, krijgen zij te horen. Mogelijk moeten de podcasts nog aangepast.

En daarmee treedt binnen Dialoog en Ethiek – dat de luiken juist open moet gooien – een bekende overheidsreflex in werking. Niet de misstand zelf, maar de onthulling van de misstand moet worden gemanaged.

Op de vraag of transparantie niet altijd op gespannen voet staat met de concrete, gevoelige en lastige kwesties die het programma boven poogt te halen, antwoordt Pool dat het „spannend” kan zijn voor ambtenaren om twijfel of dilemma’s te bespreken. „Dat vergt een veilige context. De deelnemers bepalen zelf of een gesprek vertrouwelijk gebeurt of niet.”

De ambtenaar die de podcastmakers vertelde over de kabinetsopdracht die ze niet wilde uitvoeren, en over de discriminerende opmerkingen van collega’s, blijft optimistisch over de kansen op meer ethisch besef bij de Nederlandse overheid. Ze werkt inmiddels in Brussel, vertelt ze in de podcast, en dat heeft haar ogen geopend: „We hebben echt in Nederland bij de Rijksoverheid de potentie om een klassiek voorbeeld te zijn van ethisch vakmanschap. Het kan.”

De reden van haar optimisme? „Het is bij de Europese Commissie echt nog veel, veel, veel erger.”