De omstreden Amerikaanse kandidaat-minister van Justitie Matt Gaetz trekt zich terug. In een bericht op X laat hij donderdagavond weten dat hij zich niet langer kandidaat stelt voor de ministerpost in het kabinet van president Donald Trump. Hij kwam in opspraak vanwege onder meer verdenkingen van seksueel wangedrag.
Sinds de aankondiging van Trump eerder deze maand lag de kandidatuur van de uiterst-rechtse Republikein onder vuur. Ook binnen zijn eigen partij, waar Gaetz geldt als een van Trumps meest loyale aanhangers, kon de aankondiging rekenen op geschokte reacties. Het was allerminst zeker dat de Senaat zou instemmen met zijn benoeming.
Justitie deed bijna drie jaar lang strafrechtelijk onderzoek naar Gaetz wegens mogelijke seksuele uitbuiting van een 17-jarig meisje. Ook de integriteitscommissie van het Huis van Afgevaardigden startte een onderzoek. Om te voorkomen dat de resultaten daarvan openbaar zouden komen, gaf hij onlangs zijn zetel in het Congres op.
De afgelopen dagen lekten in Amerikaanse media steeds meer details uit over seksueel wangedrag, waarmee zijn positie verder onder druk kwam te staan. Zelf heeft Gaetz de beschuldigingen altijd ontkend.
De ophef over zijn kandidatuur zorgt naar eigen zeggen voor te veel afleiding. Gaetz zegt dat „er geen tijd verspild kan worden aan onnodig lang gesteggel in Washington” en dat hij zich daarom terugtrekt. Gaetz stelt eerder op de dag nog „uitstekende” ontmoetingen te hebben gehad met senatoren, wiens goedkeuring hij nodig had.
Trump spreekt in een reactie waardering uit voor Gaetz. „Hij deed het erg goed, maar wilde geen afleiding vormen voor de regering”, reageerde hij op zijn eigen sociale mediaplatform Truth Social. „Matt wacht een geweldige toekomst. Ik kijk uit naar alle geweldige dingen die hij gaat doen.”
Liveblog Amerikaanse politiek
Omstreden ministerskandidaat Matt Gaetz trekt zich terug
Het X-alternatief Bluesky maakt een stormachtige groei door. Gebruikers van X (voorheen bekend als Twitter) zoeken er massaal hun toevlucht sinds Donald Trump met steun van X-eigenaar Elon Musk werd gekozen tot president van de Verenigde Staten. Begin september had Bluesky nog zo’n 9 miljoen accounts; deze week ontving de website een miljoen nieuwe gebruikers per dag.
Vrijdagmiddag stond de teller van het aantal Bluesky-accounts op ruim 21 miljoen. Wat is dit voor platform? Wie zit erachter? En is het echt een alternatief voor sociale media-gebruikers die Musks platform beu zijn?
Nauwelijks te onderscheiden
Het lijkt op X, het voelt als X, het heeft zelfs hetzelfde kleurenpalet. Bluesky is qua uiterlijk nauwelijks te onderscheiden van wat voorheen bekend was als Twitter. Geen verrassing, aangezien Bluesky eind 2019 begon als een onderzoeksproject van Twitter.
Toenmalig bestuursvoorzitter Jack Dorsey hoopte van Twitter een „decentraal” sociaal medium te maken. Gebruikers moesten vrij kunnen wisselen van platform, zonder daarmee hun volgers, berichten en netwerk te verliezen – zoals wanneer je wisselt van telefoonprovider en je je nummer kunt meenemen.
Het liep anders. Miljardair Elon Musk kocht Twitter in oktober 2022, veranderde de naam in X en maakte een einde aan de plannen om het platform te openen. Dorsey vertrok als directeur; Bluesky verbrak zijn banden met Twitter en ging verder als zelfstandig bedrijf. In februari 2024 lanceerde het zijn eigen sociale netwerk voor het publiek.
Lange tijd had Bluesky weinig gebruikers, maar sinds de verkiezingsoverwinning van Trump is daar verandering in gekomen. Die werd immers mede mogelijk gemaakt door Musk en X: de miljardair schaarde zich achter de Republikein en zette X in voor diens campagne.
Moeilijke beslissing
Bij X-gebruikers lijkt het besef doorgedrongen dat ze zijn overgeleverd aan de grillen van Musk, zegt Wouter Nieuwenhuizen, onderzoeker bij het Rathenau Instituut. „Vertrekken is een moeilijke beslissing, want gebruikers hebben tijd en energie geïnvesteerd om hun netwerk op te bouwen en moeten bij Bluesky weer vanaf nul beginnen.” Tegelijk is er een sneeuwbaleffect, zegt Nieuwenhuizen: „Als de mensen die je wilt bereiken ergens anders heen gaan, ga je zelf ook.”
Ook sommige bedrijven en openbare instanties stappen naar Bluesky. Zo vestigden de gemeente Den Haag, het ministerie van Financiën en de AIVD zich al op het nieuwe sociale netwerk. En tal van mediabedrijven, waaronder de Britse krant The Guardian en omroep KRO-NRCV, kondigden aan X te verlaten vanwege de haat en desinformatie op dat platform.
Toch zijn gebruikers ook bij Bluesky overgeleverd aan de grillen van de eigenaars
Vergeleken met X zijn gesprekken op Bluesky vriendelijker en inhoudelijker, en ze worden minder vaak verstoord door trollen, zegt Chris Aalberts. Hij is zelfstandig politiek journalist en gebruikt naar eigen zeggen alle mogelijke platforms waarmee hij zijn publiek kan bereiken. „Bij X zet ik vaak de meldingen over reacties uit, zodat ik niet hoef te zien wat mensen onder mijn berichten schrijven. Bij Bluesky doe ik dat nooit.”
Aalberts heeft inmiddels ruim dertienduizend volgers op Bluesky, wat hem vooralsnog tot een van de grootste Nederlandse accounts maakt. Het zegt volgens hem iets over hoe marginaal Bluesky ondanks de massale instroom van gebruikers toch nog steeds is. „X heeft honderden miljoenen gebruikers, dat blijft nog wel even het dominante platform. Maar het wordt wel steeds minder prettig om daar te zitten. En als schrijver merk ik dat het algoritme niet helpt om mijn stukken bij mijn volgers te krijgen.”
Zo’n algoritme is er op Bluesky niet. In plaats daarvan bepalen gebruikers zelf wat er in hun tijdlijn verschijnt. Het maakt de ervaring menselijker, zegt Rathenau-onderzoeker Nieuwenhuizen. „Tegelijkertijd zie je vaak dat digitale platforms beginnen met features die bedoeld zijn om mensen te trekken. De echte vraag is: wat gebeurt er op de lange termijn?”
Digitaal dorpsplein
En daar zit het venijn, zegt Marleen Stikker, techpionier en directeur van Waag Futurelab. „Bluesky laat je zelf kiezen wie je in je tijdlijn wilt zien. Dat is een verademing ten opzichte van X. Maar het is uiteindelijk geen oplossing, want ook hier bepaalt een bedrijf hoe ons digitale dorpsplein werkt. Bluesky zegt dat het decentraal wil zijn, maar zijn 21 miljoen gebruikers zitten allemaal bij één aanbieder: Bluesky zelf.”
En daarmee zijn die gebruikers ook bij Bluesky overgeleverd aan de grillen van de eigenaars, zegt Stikker. Op dit moment sturen die aan op een fijne ervaring, met goede gesprekken, strenge moderatie en weinig spam. Maar hoe lang dat zo blijft? Bluesky heeft nog geen werkend verdienmodel. Eind oktober haalde het bedrijf 15 miljoen dollar op bij durfinvesteerders, vaak verbonden met de cryptowereld.
Lees ook
Bekvechtende multimiljardairs
Als die rendement willen zien, zal de druk groot zijn om van de open idealen af te stappen in ruil voor bijvoorbeeld meer advertentie-inkomsten, zegt Stikker. En hetzelfde geldt voor druk vanuit de politiek: „De regering-Trump wil het sociale mediabedrijven gaan verbieden om gesprekken te modereren. Wanneer Bluesky daardoor net zo eindigt als X, kunnen gebruikers nog steeds niet vertrekken zonder al hun contacten te verliezen – en zijn we uiteindelijk niets opgeschoten.”
Bluesky reageerde niet op vragen van NRC over het verdienmodel of zijn plannen voor een open platform. Op zijn website belooft het bedrijf dat overstappen in de toekomst makkelijker wordt, maar Stikker betwijfelt of het die beloftes ook waar zal maken. Toch blijft ze voorzichtig optimistisch. „Het goede nieuws is: er zijn meer opties gekomen.”
Het wordt moeilijker om schaarse medicijnen uit het buitenland te importeren als die in Nederland niet beschikbaar zijn. Woensdag oordeelde de Raad van State dat dit niet meer op grote schaal mag gebeuren, maar per patiënt moet worden afgewogen door een arts. Patiënten zouden hierdoor moeilijker aan essentiële medicijnen kunnen komen. Om dit te voorkomen vroeg minister Fleur Agema (Volksgezondheid, PVV) vrijdag aan de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) om voorlopig niet te handhaven. Vier vragen over het medicijnentekort.
1 Wat is er aan de hand?
Tot woensdag kon de IGJ ingrijpen bij (dreigende) geneesmiddelentekorten door een zogenoemd tekortenbesluit af te geven. Met zo’n besluit mocht een medicijn uit EU-lidstaten en landen waarmee overeenkomsten bestaan (Australië, Canada, Israël, Japan, Nieuw-Zeeland, Zwitserland of de Verenigde Staten) worden geïmporteerd. Dit gebeurde als de IGJ oordeelde dat een essentieel middel in het buitenland verkrijgbaar was en ook in Nederland beschikbaar moest blijven.
Die regeling zorgde ervoor dat grote patiëntengroepen sneller konden worden voorzien van hun schaarse medicijnen. Maar de Raad van State oordeelde woensdag dat dit, bij nader inzien, niet kan volgens de Geneesmiddelenwet. De IGJ mag dit soort tekortenbesluiten daarom niet meer nemen.
Een arts zal voortaan per patiënt moeten beargumenteren dat het benodigde medicijn niet beschikbaar is in Nederland en geïmporteerd moet worden. Alleen met zo’n artsenverklaring kan de IGJ vervolgens toestemming geven om het middel te importeren. In 2017 werd deze werkwijze juist afgeschaft om de administratieve lasten voor artsen en apothekers te verminderen en grotere groepen tegelijk aan hun geneesmiddel te kunnen helpen.
2 Hoe kon dit gebeuren?
Een apotheek uit het Brabantse Bavel was het niet eens met besluiten die de IGJ in 2018 nam. De apotheek stelde het middel dat geïmporteerd mocht worden zelf te kunnen bereiden en spande een zaak aan tegen de IGJ. In die zaak kwam de Raad van State woensdag tot de conclusie dat een ‘generieke toestemming’ om medicijnen te importeren eigenlijk helemaal niet mag volgens de Geneesmiddelenwet. Een arts moet volgens de wet voor elke individuele patiënt een verzoek doen tot import van een medicijn.
3 Wie wordt hierdoor geraakt?
„Patiënten lijken weer de dupe te worden van het systeem”, zegt een woordvoerder van de Patiëntenfederatie Nederland, een belangengroep. Uit onderzoek van NRC bleek eerder dit jaar dat toen al ruim 1,6 miljoen mensen geraakt werden door het medicijnentekort.
Per individu een schaars medicijn aanvragen kost artsen en apothekers veel tijd en administratief werk, waardoor de patiënt langer moet wachten. Dat kan zorgen voor stress en verergering van symptomen. In extreme gevallen leidt dit tot een ziekenhuisopname of zelfs tot de dood.
Vooral astmapatiënten zijn kwetsbaar. Het tekortenbesluit voor hun essentiële medicijn salbutamol loopt komende week al af, op 28 november. Salbutamol werd in 2023 nog door 557.000 mensen gebruikt, bleek uit het onderzoek van NRC. Ernstig zieke astmapatiënten kunnen stikken als salbutamol te laat of niet verkrijgbaar is.
Lees ook
Ruim 1,6 miljoen patiënten geraakt door geneesmiddelentekort
Op dit moment gelden nog tekortenbesluiten voor 34 werkzame stoffen. Dat is meer dan in het eerste kwartaal van 2024, toen er voor 28 middelen een tekortenbesluit was afgeven. Vorig jaar werden 140 tekortenbesluiten afgegeven door de IGJ. Cijfers over 2024 heeft de Inspectie nog niet.
4 Wat nu?
Medicijnen met deze stoffen mogen geïmporteerd worden zolang een tekortenbesluit geldig is. Nieuwe, generieke tekortenbesluiten worden niet meer door de IGJ afgegeven en de meeste lopen in februari 2025 af. Dan moeten artsen per patiënt een importmogelijkheid gaan aanvragen, ook als een geneesmiddel landelijk honderdduizenden gebruikers heeft.
De Raad van State zei na de uitspraak in een verklaring zich ervan bewust te zijn „dat deze uitspraak op korte termijn mogelijk gevolgen heeft voor de wijze waarop de IGJ kan handelen in zo’n situatie”, maar liet het aan de IGJ en de wetgever „om daar een oplossing voor te vinden”.
De Patiëntenfederatie vreesde voor „een administratieve rompslomp” en drong woensdag aan op een snelle oplossing. Zo’n artsenverklaring opstellen kost artsen veel kostbare tijd, zegt een woordvoerder. De IGJ liet weten dat het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport hard aan een oplossing zou werken.
Die is er nu, of in elk geval „tijdelijk”. Voorlopig komen er op verzoek van Agema geen controles op apothekers of artsen die bij tekorten tóch geneesmiddelen uit het buitenland halen. Na de ministerraad maakte Agema vrijdag bekend dat ze de IGJ vraagt om „niet handhavend op te treden tegen een overtreding van de inzet van vergelijkbare geneesmiddelen uit het buitenland”.
De Patiëntenfederatie zegt blij te zijn „met deze tijdelijke oplossing”. Voor veel patiënten is dit een „opluchting”, zegt een woordvoerder vrijdagmiddag. „Maar structurele oplossingen voor de grote medicijntekorten blijven nodig. Tekortbesluiten zouden eigenlijk nooit nodig hoeven zijn.”
Ja, het is anders om in het Fries te schrijven. Rixt Siderius (19) zoekt normaal in het Nederlands naar woorden die uitdrukken wat ze bedoelt, maar heeft die „speurtocht” nu in het Fries afgelegd. Het is haar Memmetaal, moedertaal. Friese poezië raakt haar, zegt ze, omdat de taal dichtbij is, het is de taal van thuis. Ze draagt een gedicht voor op het podium in een grote glazen kas op het Oldehoofsterkerkhof in Leeuwarden.
Jou my dyn tonge en probearje dy dan út te sprekken / it giet net / it giet net / lúster nei myn klanken
Een sneeuwschuiver rijdt buiten voorbij. Het is donderdagavond, donker in de binnenstad. Aan de vooravond van het festivalweekend van Explore the North, een literair productiehuis en festival met een vast podium in Leeuwarden, is het publiek bijeen in de warme kas voor De literaire orgie, of: een feestavond voor iedereen die van taal op podium houdt. De avond vangt aan met leerlingen van het Jonge Schrijvers-traject, een samenwerking van Explore the North en Jeugdtheaterschool Meeuw, dat door ongeveer vijftig jonge Friezen is gevolgd, onder wie Siderius. Jonge Schrijver Mayte Veenstra (18) zingt haar gedicht, door gitaar begeleid. Het publiek is gegrepen. De toon is warm, indringend, de woorden voelen eerlijk, ook als je ze niet verstaat.
Ik stean efter it rút / Ik wachtsje oant ein fan de dei / It ljocht yn myn sliepkeamer is út / Is dêr boppe in plak foar my?
Streng op foutjes
Het kan best spannend zijn om in het Fries op te treden. Juist mensen die zo van de taal houden, kunnen streng zijn op foutjes, zegt Marleen Nagtegaal, artistiek directeur bij Explore the North. Makers kiezen zelf welke taal ze gebruiken, maar soms moedigt Nagtegaal ze aan om te onderzoeken: wat als je dit in het Fries probeert?
Ze zijn van de „literatuur buiten het boek”, zegt Nagtegaal over Explore the North. Alles wat ze doen draait om taal. En dat is veel: workshops, ontwikkeltrajecten, residenties, het vaste Podium Explore in hun gebouw in Leeuwarden, en ze ondersteunen schrijvers met voorstellingen, wars van vastomlijnde disciplines. In juli werd bekend dat de organisatie structurele subsidie krijgt vanuit het Rijk; het is vanaf 2025 onderdeel van de culturele basisinfrastructuur. Het geld, jaarlijks bijna 500.000 euro, is fijn, zegt algemeen directeur Mark Hospers. Maar het is vooral een „erkenning dat wat wij hier doen, belangrijk is”.
Voorheen moesten schrijvers voor hun ontwikkeling naar Amsterdam, Utrecht of Groningen
Explore the North bestond in festivalvorm al sinds 2011, maar kreeg vleugels toen Leeuwarden met succes meedong naar de titel van Culturele Hoofdstad van Europa. Opeens was er bestuurlijke en financiële steun. Hospers: „Na ‘culturele hoofdstad’ in 2018 heeft Leeuwarden een heel nieuw cultureel veld gekregen.” Explore the North is daar onderdeel van. Vóór 2018 was het toch zo, zegt Hospers, dat schrijvers en kunstenaars voor een podium of ontwikkeling naar Amsterdam of Utrecht of Groningen moesten. „Ik wil niet zeggen dat dat nu niet meer bestaat, maar het is wel zo dat wij, en andere organisaties, daar vanaf 2018 een alternatief voor zijn gaan bieden.”
Explore the North heeft bekendere namen aan zich gebonden (Joost Oomen met zijn poëzievoorstellingen, Yentl van Stokkum geeft les aan de Jonge Schrijvers). Wat ze tonen valt niet altijd binnen één discipline te plaatsen, dat maakt het soms uitdagend voor het publiek, vertelt Nagtegaal, „En dat is op deze plek nog moeilijker dan in Groningen of Amsterdam. Er was hier bijna niks. En dus was het publiek ook nergens aan gewend.”
Als Djoeke Graswinckel (20), zij begon op haar dertiende als Jonge Schrijver, van het podium afstapt, wil ze weten of de voordracht beter ging dan de vorige keer. Nagtegaal zegt dat ze „haar publiek goed aanvoelde”. Een veel beter compliment dan ‘ja’, vindt Graswinckel.
De tiende editie van het Explore the North Festivalweekend vindt plaats op 22, 23 en 24 november op verschillende locaties in Leeuwarden. Info: explorethenorth.nl
