Kan Olaf Scholz zichzelf en zijn partij nog redden?

Vooralsnog is sociaal-democraat Olaf Scholz kanselier, en wat hem betreft blijft hij dat ook nog een aantal jaar ná de Bondsdagverkiezingen in februari 2025. Hij legt zich er natuurlijk niet zomaar bij neer dat hij de kortst-zittende kanselier van de Bondsrepubliek sinds de jaren zestig dreigt te worden. Maar zijn uitgangspositie is op zijn zachtst gezegd onvoordelig. Sinds vorige week, toen de regering op initiatief van de kanselier viel, stelt Scholz dan ook alles in het werk om het tij in zijn voordeel te keren. Voor Scholz is het alles of niets.

Na de val van het kabinet vorige week kwam de SPD deze week met oppositiepartij CDU/CSU overeen dat de nieuwe verkiezingen op 23 februari zullen plaatsvinden, dus over ruim drie maanden. Volgens de peilingen ligt het speelveld er nu als volgt bij: de CDU/CSU onder leiding van Friedrich Merz staat ruim op voorsprong met 33 procent, gevolgd door de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (18 procent), daarachter komt de SPD van Olaf Scholz met 16 procent.

De regering-Scholz was buitengewoon impopulair; kort voor de val was 85 procent van de kiezers ontevreden met het werk van de zogenaamde stoplicht-coalitie. De andere twee coalitiepartijen staan er nog miserabeler voor: de Groenen staan op 12 procent, de liberale FDP moet vrezen voor het voortbestaan van de fractie in de Bondsdag, omdat de partij niet of maar net de kiesdrempel van 5 procent lijkt te halen.

Maar ondanks zijn eigen impopulariteit en die van zijn regering heeft Scholz het duel met Merz nog niet opgegeven. In een interview zondagavond bij de ARD, waar Scholz met roodomrande ogen een enigszins aangeslagen indruk maakte, zei hij dat hij de voorsprong van Merz van 17 procentpunten van een „zeer inhaalbare omvang” vindt. De klok loopt.

Vlucht naar voren

Vorige week, enkele uren nadat Donald Trump in de VS officieel was herkozen, zette Scholz met het ontslag van zijn minister van Financiën Christian Lindner (FDP) zelf een punt achter de coalitie. De breuk van de stoplicht-constellatie zat er al maanden aan te komen: na een uitspraak van de hoogste rechter vorig jaar november over een begrotingstruc ontbrak het de coalitie aan geld, en de drie partijen kregen de begroting voor 2025 niet rond. Toch was de verwachting dat FDP-voorzitter Lindner uiteindelijk de coalitie zou opblazen, en dat Scholz en zijn vicekanselier Robert Habeck (Groenen) er alles aan zouden doen om de regering tot de reguliere verkiezingsdatum in september 2025 overeind te houden.

Maar Scholz, die moet hebben gedacht dat het uiteenvallen van zijn coalitie slechter op hemzelf zou afstralen als het initiatief daarvoor van een ander kwam, koos de vlucht naar voren. Hij ontsloeg Lindner en hield vervolgens een emotionele toespraak waarin hij Lindner „egoïstisch” en „onbetrouwbaar” noemde. Nadien werd Scholz in zijn eigen fractie met een minuten lange staande ovatie ontvangen: de sociaal-democraten waren voor het eerst in lange tijd tevreden met hun kanselier, die eindelijk had afgerekend met de in hun ogen veel te weinig sociale minister van Financiën.

Scholz ziet in dat zijn vaak betweterige optreden van de laatste drie jaar hem niet helpt

Het optreden van Scholz was ook afgezien van de harde afrekening met Lindner opmerkelijk. Scholz toonde emotie, was blijkbaar woedend en teleurgesteld. Dat is nogal zeldzaam voor de man die ook in de drie jaar in het Kanzleramt altijd de „Scholzomat” bleef, de enigszins roboteske, droge en uitgestreken politicus die begin jaren ’00 zijn intrede deed in de Berlijnse politiek en destijds zijn bijnaam kreeg.

Meer welwillend wordt Scholz’ aard ook wel ‘hanseatisch’ genoemd, naar de inwoners van de Noord-Duits Hanzesteden – in Scholz’ geval Hamburg – die nu eenmaal nuchter en pragmatisch zijn. Zo zag Scholz ook zichzelf graag in de afgelopen drie jaar: een kanselier die op de achtergrond de problemen op de meest rationele manier oplost, het gesprek tussen de coalitiepartners modereert, en het pas nodig vindt om te communiceren als hij een resultaat kan presenteren. Probleem was alleen dat er in de loop van de drie jaar steeds minder overeenstemming was, er nauwelijks meer nieuwe compromissen werden gevonden, en coalitiepartners Lindner en Habeck steeds in het openbaar hun onenigheden uitvochten.

Na zijn uitbarsting tegen Lindner oogstte Scholz behalve verbazing ook veel hoon toen bleek dat hij zijn filippica van een teleprompter had voorgedragen. Een criticus in de Frankfurter Allgemeine Zeitung, die Scholz ook de „zwakste kanselier in de geschiedenis van de Bondsrepubliek” noemde, concludeerde dat „de woede slechts was gespeeld”. Een journalist van Der Spiegel stelde dat Scholz een „politieke bijna-dood-ervaring nodig heeft” om emoties te kunnen tonen, emoties die de kanselier niet kon laten zien, aldus de verslaggever, toen bijvoorbeeld Vladimir Poetin ziekenhuizen liet bombarderen.

Foto’s: FILIP SINGER & CLEMENS BILAN/EP

Gespeeld of authentiek, Scholz heeft ingezien dat zijn al te boekhoudkundige en vaak betweterige optreden hem niet aan een nieuwe termijn als kanselier zullen helpen, en gooit het over een andere boeg. Ook in een toespraak in de Bondsdag op woensdag deed Scholz bevlogen en betrokken, bijvoorbeeld toen hij het had over schoolreisjes die niet meer betaald kunnen worden. In Berlijn mochten scholen dit najaar gezinnen met te weinig financiële middelen niet meer tegemoet komen in de financiering van schoolreisjes, omdat de scholen zelf geen geld hebben. Volgens Scholz kunnen dergelijke gaten niet worden gevuld ten koste van de steun aan Oekraïne of andersom.

Scholz’ nadruk op de Duitse hulp aan Oekraïne is opmerkelijk, omdat aanvankelijk voor 2025 slechts de helft van het bedrag van 2024 was begroot (van 8 miljard naar 4 miljard euro). Sinds de herverkiezing van Trump acht Scholz dat blijkbaar niet meer genoeg, en hij noemde de weigering van Lindner om de ‘Schuldenbremse’ (die nieuwe schulden op de begroting streng beperkt) op te schorten met het oog op Oekraïne als reden voor het ontslag van Lindner.

Oekraïnehulp

SPD-Bondsdaglid Michael Roth zegt hierover: „Het is bitter, maar we hebben de termijn van Biden niet genoeg gebruikt om op defensiegebied volwassen te worden. Ondanks de enorme investeringen in onze defensie sinds het begin van de oorlog in Oekraïne zijn we op dit moment afhankelijker van de Amerikaanse verdediging dan in Trumps eerste termijn.” Roth, die binnen de SPD één van de belangrijkste pleitbezorgers voor Oekraïne-hulp is, vervolgt: „De grote investeringen die we nodig hebben om verantwoordelijkheid te kunnen nemen voor de veiligheid van ons continent, zijn zonder een hervorming van de ‘Schuldenbremse’ amper haalbaar.”

Maar in de fractie van Roth zitten ook veel SPD’ers die het liever over diplomatieke inspanningen hebben dan over wapenleveranties. Dat maakt de Oekraïne-hulp een precaire kwestie voor Scholz. Want niet alleen de kiezers zijn niet onder de indruk van Scholz’ werk als kanselier, ook binnen de SPD is er discussie of de struikelende Scholz niet toch nog moet worden vervangen door een andere lijsttrekker.

„Het rommelt in de partij”, erkende ook SPD-fractievoorzitter Rolf Mützenich deze week bij omroep ZDF. Volgens Mützenich moet Scholz voor 23 februari nog meer van hemzelf laten zien, namelijk „competentie, ervaring en integriteit”. Ook SPD-voorzitter Lars Klingbeil toonde zich nog niet tevreden met de kanselier zoals het grote publiek hem kent. Scholz zou zich van zijn „strijdlustige” kant moeten laten zien, zei hij in dagblad Rheinische Post.

Veel SPD’ers denken dat met Pistorius ook van Merz kan worden gewonnen

Fnuikend voor Scholz is dat hij tot de minst populaire politici in Berlijn behoort, terwijl zijn partijgenoot en minister van Defensie Boris Pistorius al maandenlang en met ruime afstand de meest geliefde politicus van Duitsland is. Veel SPD’ers vermoeden dat de partij met een lijsttrekker als Scholz flink zal verliezen, terwijl met iemand als Pistorius mogelijk ook Merz nog voorbij kan worden gestreefd. Twee SPD’ers in Hamburg postten deze week een bericht op Instagram waarin ze Scholz oproepen om zich terug te trekken, omdat hij met zijn lijsttrekkerschap de sociaal-democratie zou schaden.

Ook andere SPD’ers uitten zich voorzichtig over een mogelijke lijsttrekkerswissel. Of de discussie daarover luider wordt en er een dynamiek ontstaat waarin Scholz dan uiteindelijk niet meer kan aanblijven, zal afhangen van de stemming in de komende weken. Als de peilingen voor de SPD zo slecht blijven zullen meer sociaal-democraten zich roeren. De beslissing over het lijsttrekkerschap zal vermoedelijk begin van het nieuwe jaar vallen.

Het nadeel van Pistorius is dat hij erg populair is onder kiezers, maar dat hij voor veel SPD’ers te veel de nieuwe Duitse defensiekoers belichaamt. Pistorius spreekt er onomwonden over dat Duitsland „fit” moet worden om oorlog te voeren, en is fel voorstander van meer wapenleveranties voor Oekraïne, wat hem door veel SPD’ers niet in dank wordt afgenomen.

Scholz was ook nooit bijzonder populair binnen zijn SPD. Toen hij zich, in zijn tijd als minister van Financiën onder Angela Merkel, kandidaat stelde als partijvoorzitter, werd hij roemloos verslagen door twee onbekende tegenstrevers. Hij werd in de verkiezingen van 2021 lijsttrekker omdat hij als minister relatief veel bestuurservaring had en omdat kiezers zijn gezicht kenden.

Ook in 2021 leek Scholz lange tijd kansloos tegen de kandidaten van de CDU/CSU en de Groenen. Drie maanden voor de verkiezingen lag Scholz nog met zo’n 12 procentpunten achter de lijsttrekker van de CDU, Armin Laschet. Maar Laschet blunderde. De goedlachse, cigarillo-rokende Merkel-adept werd gefilmd terwijl hij daags na de watersnood in het Ahrtal grapjes maakte met hulpverleners terwijl Bondspresident Frank-Walter Steinmeier een ernstige toespraak hield. Laschet daalde rap in de peilingen, en Scholz hoefde eigenlijk alleen maar af te wachten om uiteindelijk nipt te komen bovendrijven.

Vermoedelijk hoopt Scholz nu weer op een dergelijk scenario. Voor zijn grillige en opvliegende tegenstander Merz zal het niet zo eenvoudig zijn om drie maanden lang geen schandaaltjes te veroorzaken. Zo zorgde hij een jaar geleden voor ophef toen hij beweerde dat uitgeprocedeerde asielzoekers „bij de tandarts zitten en zich een nieuw gebit laten aanmeten, terwijl de Duitse burger geen afspraak kan krijgen”. Voor veel gematigde CDU’ers was dat onverteerbaar. Als Scholz’ strategie van de gedaanteverwisseling geen zoden aan de dijk zet, kan hij altijd nog hopen op een zelfdestructieve manoeuvre van Merz.

Delen





Mail de redactie