Iedereen kijkt door zijn eigen lens naar klimaatverandering. Deze vijf wereldbeelden bepalen de discussie

Karen O’Brien, hoogleraar sociologie en humane geografie aan de universiteit van Oslo, was vorige maand op bezoek bij haar moeder in Sarasota, Florida, toen orkaan Milton daar vlakbij in de vroege ochtend van 10 oktober aan land kwam. „Het was echt eng”, zegt O’Brien vier dagen later vanuit haar moeders huis. „De wind schreeuwde. We waren bang voor overstromingen.” Gelukkig viel bij hen de schade uiteindelijk mee, vertelt O’Brien.

In de dagen daarna sprak ze met bewoners in de omgeving. Maakten ze dit soort orkanen nu meer mee dan vroeger? Dachten ze dat het met klimaatverandering te maken had? En was dat te wijten aan de mens? Een deel van de bewoners geloofde dat de mens verantwoordelijk is voor de klimaatverandering in de afgelopen eeuw. Een flink deel ook niet.

„Sommige mensen waren erg bezorgd, anderen waren relaxter”, zegt O’Brien, die met collega Robin Leichenko een boek heeft geschreven (Climate & Society, waarvan dit jaar een bijgewerkte, tweede versie is verschenen) waarin ze uitleggen hoe en waarom opvattingen over klimaatverandering zo uiteen lopen. „En mijn moeder viel het op dat redelijk wat mensen snel van onderwerp veranderden.”

Rem op beleid

Op de klimaattop die op 11 november begint in het olierijke Azerbeidzjan, zal het niet anders zijn. Ook daar zullen verschillende mensen verschillende opvattingen hebben.

In Nederland merk je het ook. Het huidige, rechtse kabinet-Schoof trapt op de rem met het klimaatbeleid, en groen-stemmende burgers en milieu-organisaties vragen zich af wat deze regering bezielt. Is ze dan niet bezorgd over de opwarming?

En inderdaad, een recent, groot West-Europees onderzoek laat zien dat mensen die op radicaal-rechtse en conservatieve partijen stemmen minder bezorgd zijn over klimaatverandering dan mensen die op groene partijen stemmen. De auteurs merken op dat het thema is gepolitiseerd „op massaniveau”.

Hoe mensen denken en praten over klimaatverandering, hangt dus samen met hun politieke oriëntatie. Ook leeftijd, geslacht en opleiding zijn van invloed. Maar beperkt, zo laat een meta-analyse uit 2016 zien. Ze worden „overschaduwd” door de invloed van „wereldbeelden, waarden en overtuigingen”, zo concluderen de auteurs. Daarover later meer. Eerst over het hoe.

Zelfs goed opgeleide, rationele wetenschappers verschilden sterk van mening

Yvonne de Kluizenaar van het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft de laatste jaren grote verschuivingen gezien in hoe mensen denken over klimaatverandering. Uit het meest recente onderzoek, dat afgelopen april is gepubliceerd, blijkt dat inmiddels 95 procent van de ondervraagden denkt dat het klimaat de afgelopen honderd jaar is veranderd. „In 2010 was dat nog minder dan de helft”, zegt De Kluizenaar. En inmiddels denkt 65 procent dat de mens verantwoordelijk is voor deze verandering. Ook maken meer mensen zich zorgen over klimaatverandering. En meer mensen vinden dat er actie nodig is. De oorzaak van die verschuivingen heeft het SCP niet onderzocht, zegt De Kluizenaar. „Wellicht komt het doordat de gevolgen steeds zichtbaarder worden.” Zo neemt in Nederland het aantal hittegolven en hoosbuien toe.

Maar tegenover deze „brede overeenstemming” staat volgens De Kluizenaar een „toenemende onvrede en verdeeldheid” over de aanpak van het probleem. Een deel vindt dat de regering veel te weinig doet, anderen juist te veel. Sommigen vinden dat mensen hun gedrag drastischer moeten aanpassen – minder vliegen, verwarming lager, minder vlees eten – anderen vinden dat ze nergens meer van mogen genieten.

De Kluizenaar ziet verdeeldheid rond vragen als: hoe urgent is het probleem? Is de huidige aanpak rechtvaardig genoeg? Hoe belangrijk is het thema klimaatverandering ten opzichte van bijvoorbeeld gezondheid of immigratie?

Een grotere betrokkenheid bij klimaat vertaalde zich niet automatisch in duurzamer gedrag

In veel andere landen zijn de trends vergelijkbaar, zegt Mike Hulme, hoogleraar sociale geografie aan de universiteit van Cambridge. Hij schreef in 2009 het boek Why we disagree about climate change. „Dat de aarde opwarmt valt niet meer te ontkennen”, zegt hij. De verdeeldheid zit ’m vooral in de oplossingen. Dat viel hem begin deze eeuw al op, toen hij nog directeur was van het Tyndall Centre for Climate Change Research in Norwich. „Zelfs goed opgeleide, rationele wetenschappers verschilden sterk van mening. Over kernenergie, over koolstofbelastingen, over ontwikkelingshulp.”

De verdeeldheid komt tot uiting in de verhalen die mensen aanhangen en reproduceren. Wetenschappers praten over discourses, een soort raamvertellingen. In hun boek beschrijven O’Brien en Leichenko het als „een systeem van representatie” dat „expliciete en impliciete waarden, oordelen en overtuigingen” bevat.

Ze onderscheiden vijf van zulke discoursen. Het meest dominante is het ‘biofysische discours’. Daarin wordt klimaatverandering gezien als een milieuprobleem. In de oplossing vormen technische innovaties een sleutelrol. Maar is er bijvoorbeeld ook het kritische discours, waarin klimaatverandering een symptoom is van een systeem van uitbuiting en onrechtvaardigheid. Het kritiseert het paradigma van economische groei. De vijf discoursen zijn niet compleet, en ze zijn ook niet gefixeerd in de tijd, schrijven O’Brien en Leichenko. „Er zijn veel andere discoursen en classificaties.”

Oudere mannen

En waarom hangen verschillende mensen dan verschillende verhalen aan? Leeftijd en geslacht spelen een rol, zo laat de eerder genoemde meta-analyse uit 2016 zien. „Oudere mensen en mannen zijn over het algemeen minder bezorgd over klimaatverandering”, zegt Matthew Hornsey, hoogleraar psychologie aan de universiteit van Queensland en eerste auteur van het onderzoek. „Oudere mannen zijn ook het gezicht van het scepticisme op sociale media.”

In Nederland ziet SCP-onderzoeker De Kluizenaar overeenkomsten, maar ook verschillen met dat onderzoek. „Wij vinden dat ouderen over het algemeen juist meer betrokken zijn bij het klimaat”, zegt ze. „Net als vrouwen, hbo- en wo-geschoolden en mensen die in stedelijker gebied wonen.” Religie bleek geen onderscheidend kenmerk.

Een grotere betrokkenheid bij klimaat vertaalde zich trouwens niet automatisch in duurzamer gedrag, zegt De Kluizenaar. Bij ouderen, vrouwen en mensen in stedelijke gebieden is dat wel het geval. Maar bij mensen met een hbo- of wo-opleiding niet. „Dit was een van de opvallendste vindingen van het rapport.”

Hulme pakt het in zijn boek anders aan. Om het verschil in opvattingen te verklaren, kijkt hij door zeven ‘lenzen’: die van de wetenschap, de economie, religie, psychologie, media, ontwikkeling en beleid. Mensen interpreteren kennis en feiten verschillend. Ze waarderen dingen anders. Ze schatten risico’s verschillend in.

Sommigen zien gevaar waar anderen dat niet zien

„Als we het huis uitgaan, sluit mijn vrouw, met wie ik al veertig jaar samen ben, altijd alle ramen en deuren”, zegt Hulme. „Van mij hoeft dat niet. Sommigen zien gevaar waar anderen dat niet zien.” Mensen volgen ook verschillende media, die uiteenlopend berichten over bijvoorbeeld de opwarming van de aarde.

Inmiddels ziet Hulme trouwens een nieuwe lens: klimaatverandering zelf. Ernstige gebeurtenissen worden er steeds vaker aan toegeschreven. Vluchtelingen uit Syrië? Komt door klimaatverandering! Steeds meer racistische tweets? Overstromingsschade in Duitsland? Klimaatverandering. Hulme waarschuwt voor deze framing in zijn laatste, dit jaar verschenen boek, Climate change isn’t everything.

Volgens Hornsey en O’Brien zijn verschillen in opvattingen vooral terug te voeren op de waarden, overtuigingen en wereldbeelden van mensen. Een wereldbeeld is „hoe we de wereld zien”, schrijft O’Brien in haar boek. Het is een gedeeld begrip van hoe een samenleving functioneert, en hoe die georganiseerd, geregeerd en gemanaged zou moeten worden. Moet die bijvoorbeeld hiërarchisch of egalitair zijn? Hoe belangrijk zijn vrijheid, individualiteit, veiligheid, rechtvaardigheid?

Zo onderzocht Hornsey drie jaar geleden de invloed van twee wereldbeelden – die verband houden met een hïerarchische dan wel egalitaire inrichting van de samenleving, en met staatsingrijpen dan wel vrijemarktdenken – op de opvattingen over klimaatverandering. Mensen die tégen overheidsingrijpen zijn, en vóór een meer hiërarchisch ingedeelde samenleving, vinden mitigatie (stoppen met de uitstoot van broeikasgassen) onnodig.

Gericht op status

Ook naar waarden (definitie: ‘doelen die mensen nastreven in hun leven, die richting geven aan hoe ze oordelen en keuzes maken’) wordt onderzoek gedaan. Een vorig jaar gepubliceerd onderzoek onder Nederlandse, Chinese en Colombiaanse jongeren laat bijvoorbeeld zien dat individuen die meer gericht zijn op status, geld en genot, sceptischer zijn over klimaatverandering en de aanpak ervan.

Probleem is wel dat onderzoek zich vaak richt op óf wereldbeelden, óf waarden, óf overtuigingen. Maar beïnvloeden ze elkaar? En hoe? O’Brien noemt overtuigingen „fundamenteel”. Maar volgens Hornsey komen overtuigingen „voort uit onderliggende ideologieën en wereldbeelden”. Hulme zegt over de mengeling van wereldbeelden, overtuigingen en waarden: „Als je dat allemaal samenvoegt krijg je een complexe kaart.”

Mensen hebben vaak niet door dat ze in een wereldbeeld zitten, zegt O’Brien. Ze vragen zich af waarom die ander er zulke rare ideeën op nahoudt. Het inzicht dat je als individu een bepaald wereldbeeld hebt, en dat er daarvan meerdere zijn, vindt O’Brien cruciaal.

Het duurde bij haar ook even voordat ze dat door had, vertelt ze. „Het was een oh-wow-moment, zo’n 25 jaar geleden. Het besef dat we van de wereld ons eigen mentale model maken.” Het is een lens, zegt ze. Daarvan zijn er meerdere. En elke lens heeft zijn blinde vlekken. „Ik zie het bij mijn studenten ook als ze zich dit realiseren. Ze worden flexibeler en staan meer open voor andere wereldbeelden.” Het vermindert de polarisatie rond het onderwerp. „En het opent de weg naar verandering.”

Raamvertellingen

Verschillend denken over klimaatverandering

Hoe mensen denken en praten over klimaatverandering, kan erg uiteenlopen. Wetenschappers onderscheiden verschillende discourses, een soort raamvertellingen. In het boek Climate & Society onderscheiden auteurs Karen O’Brien en Robin Leichenko er vijf.

Het biofysische discours

Klimaatverandering is een milieuprobleem, veroorzaakt door een toename van de concentratie broeikasgassen in de lucht.

Het probleem kan beter begrepen worden als het systeem aarde wordt doorgrond. Dat systeem is opgebouwd uit onderdelen: bodem, lucht, bossen, oceanen, ijskappen etc. Die onderdelen hangen al dan niet samen, en beïnvloeden elkaar.

De toekomst is te analyseren met modellen.

Als mensen de wetenschap over klimaat betwijfelen, moet het beter worden uitgelegd, en moeten ze extra informatie krijgen.

Wetenschap en politiek zijn nauw verbonden. Dat krijgt z’n vorm in de rapporten van het IPCC, het klimaatbureau van de Verenigde Naties. De samenvattingen worden geaccordeerd door overheden, en vormen een leidraad voor beleid.

Technische oplossingen vormen een sleutelrol in de aanpak van het probleem. Denk aan elektrische auto’s en warmtepompen, maar ook aan grootschalige ingrepen als geo-engineering. Het marktmechanisme speelt in dit discours een belangrijke rol.

Het kritische discours

Klimaatverandering gaat in z’n kern om de onttrekking van fossiele brandstoffen, en om uitbuiting van mensen, soorten, ecosystemen. Er is veel onrechtvaardigheid.

Dit heeft te maken met politiek, macht, gevestigde belangen en met economische en culturele processen.

De wetenschappelijke basis van klimaatverandering wordt geaccepteerd, maar dit discours stelt wel vragen bij de dominantie van de westerse wetenschap. Er zijn ook andere bronnen van kennis, lokale en inheemse kennis bijvoorbeeld. Die moeten serieuzer worden genomen.

Het discours is geïnspireerd door de bewegingen die strijden voor milieu- en klimaatgerechtigheid. Er is erkenning voor het feit dat niet alle mensen in gelijke mate verantwoordelijk zijn voor het probleem. En dat de meest kwetsbaren vaak het zwaarst getroffen worden. Het zogenoemde mondiale Zuiden moet ruimschoots worden gecompenseerd voor de schade die het rijke Noorden heeft veroorzaakt.

Rechtvaardigheid is essentieel. De oplossing van het probleem zit ’m niet in technische innovaties, maar in sociale en politieke veranderingen. Weg van het paradigma van economische groei! Het kapitalisme en het materialisme moeten stoppen.

Het eco-centrische discours

Met het toenemende milieubewustzijn sinds de jaren 70 is ook het besef gegroeid dat de mens zich heeft ‘ontkoppeld’ van de natuur. Hij stelt zich erboven en ziet de natuur als een grondstof die kan worden gemanaged en gemanipuleerd om hem te dienen.

Deze dualistische kijk heeft bijgedragen aan de degradatie van natuurlijke bronnen. Het heeft ook gezorgd voor de ontheemding en onteigening van veel inheemse volken.

Dit discours ziet mens en natuur als verbonden en verstrengeld. Het staat ook centraal in stromingen als het boeddhisme, het hindoeïsme en taoïsme.

Er wordt uitgegaan van de zorgethiek, maar dan gericht op mens én natuur.

De natuur kan een grote rol spelen in het oplossen van het klimaatprobleem, of in het aanpassen eraan. Bijvoorbeeld door rivieren meer ruimte te geven en door bossen te herstellen.

De rechten van niet-menselijke wezens en entiteiten zoals bergen en rivieren worden erkend. Als bedrijven en staten een rechtspersoon kunnen zijn, waarom de natuur dan niet?

Het ontkennende discours

In dit discours wordt de ernst van klimaatverandering gedownplayd. Wetenschappelijke bevindingen worden in twijfel getrokken. Daar kunnen allerlei overwegingen achter zitten.

Sommige mensen geloven niet dat de mens machtig genoeg is om het klimaat te veranderen. Dat kan alleen God. Of een vulkaanuitbarsting.

Sommige mensen wantrouwen wetenschappers en de wetenschap als bron van kennis. Als ze de wetenschap zouden erkennen – de aarde warmt op en dat komt door de mens – zou dat neerkomen op drastisch overheidsingrijpen. En dat is een grote zorg voor klimaatsceptici. De overheid zou de economie overnemen, en mensen gaan voorschrijven hoe ze zich moeten gedragen (minder vlees eten, meer fietsen…).

Anderen benadrukken dat ingrijpen veel te duur wordt, en dat mensen in de toekomst de kosten beter kunnen dragen. Of dat er andere dringendere problemen zijn: armoede, migratie, oorlog, verslaving.

Voor weer anderen is het probleem zo overweldigend, dat ingrijpen in hun ogen te laat is. Er kan niks meer tegen worden gedaan.

Het integratieve discours

Dit opkomende discours brengt ideeën en perspectieven van andere discoursen bij elkaar. Door te onderstrepen dat er veel manieren zijn om klimaatverandering te benaderen, wil het de aandacht vestigen op het belang van normen, overtuigingen, wereldbeelden en paradigma’s bij het denken over klimaatverandering. Dit inzicht, zo is het idee, geeft ruimte om overtuigingen en wereldbeelden ter discussie te stellen, en ze te veranderen. Dit discours komt niet met kant-en-klare oplossingen. Het wil vooral stimuleren dat we op nieuwe manieren naar het probleem en mogelijke oplossingen kijken. Het erkent dat sociale en culturele veranderingen mogelijk zijn. En die zijn al onderweg.

Delen





Mail de redactie