Zet de kraan open en het is er: schoon water. Nederland drinkt het, doucht en wast ermee, spoelt er toiletten mee door en maakt ermee schoon. „Water voelt voor veel mensen als een comfortproduct, want het is zo fijn om lekker te douchen”, zegt Karin Lekkerkerker, teamleider technologie bij drinkwaterbedrijf Dunea. „Terwijl waterzuivering ooit begon voor de volksgezondheid.” Ze zet een grote kartonnen kaart op tafel, hier in de ‘voorzuiveringslocatie’ in Bergambacht en wijst met haar vinger langs de route die het drinkwater heeft afgelegd. Voor mensen uit de regio Den Haag is dat zo’n tachtig kilometer.
Die reis loopt van de afgedamde Maas in Gelderland naar de duinen bij Scheveningen. Onderweg zuivert Dunea, dat levert aan zeventien gemeenten in het westelijke deel van Zuid-Holland, het smerige rivierwater in tien stappen tot schoon drinkwater. „Het is zó gewoon dat we uit de kraan kunnen drinken”, zegt Lekkerkerker. „Weinig mensen vragen zich af hoe we eraan komen. Ze verwachten dat het er gewoon is.”
Maar zo vanzelfsprekend is schoon drinkwater niet meer. Dit jaar waren er op meerdere plekken in Nederland (niet bij Dunea) besmettingen met de E. colibacterie, ook wel de poepbacterie genoemd. Tienduizenden huishoudens kregen uit voorzorg een kookadvies. Deze bacterie kan in drinkwater terechtkomen via een klein scheurtje in een voorraadkelder, door een leidingbreuk of tijdens ander onderhoud. Door reguliere metingen werd de bacterie in al deze gevallen vroegtijdig ontdekt.
Ook breekt er soms een leiding, zoals in januari in Apeldoorn gebeurde, waardoor 77 gezinnen tijdelijk zonder water kwamen te zitten. Of soms komt er door werkzaamheden aan waterleidingen kortstondig bruin water uit de kraan. Dan is de kwaliteit niet meteen slecht, maar bruin water drinken mensen liever niet. Het gebeurde half oktober in het centrum van Tilburg.
Dat zijn situaties die mensen direct merken. De echte uitdagingen voor schoon drinkwater spelen zich af in een wereld die meestal onzichtbaar is. Als Nederland niet oplet, waarschuwen drinkwaterbedrijven al langer, komt het over tien jaar niet meer overal uit de kraan. Maar echt doordringen tot politiek Den Haag doet die boodschap niet. „Hoe agendeer je een probleem dat er nu nog niet is, maar waarvan je wéét dat het gaat ontstaan?” vraagt Wim Drossaert, directeur van Dunea zich af. „Ik krijg vaak politici op bezoek. Sommigen zeggen: ik hoor wat je zegt, ik lees ook in de krant dat er een probleem is, maar ik voel het gewoon niet. Want water komt gewoon uit de kraan.”
De risico’s zijn grofweg te verdelen in drie categorieën. De hoeveelheid: kunnen de tien drinkwaterbedrijven in Nederland wel opzuiveren tegen de bevolkingsgroei? Vervuiling: zuivering vindt nu plaats aan het eind van de keten, terwijl fabrieken in en buiten Nederland nog steeds vervuild water en PFAS lozen, en mest en bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater terecht komen. En tot slot klimaatverandering: langere periodes van droogte zullen zorgen voor watertekorten; veel neerslag in korte tijd zorgt juist voor uitspoeling van in de grond aanwezige schadelijke stoffen.
Dunea produceert nu 82 miljard liter per jaar, dat moet naar 100 miljard liter
Dat geldt voor zowel het oppervlaktewater dat wordt gewonnen als drinkwater, als voor grondwater – dat zo’n 60 procent van het totaal uitmaakt. De alarmrapporten stapelden zich in de afgelopen jaren op. Deze maand nog trok de Zuidelijke Rekenkamer aan de bel over de drinkwatervoorziening in Limburg.
Natuurbeheer
Dat de bevolking groeit, merkt Dunea, dat alleen in het dichtbevolkte Zuid-Holland levert, dagelijks. „De provincie wil in 2040 250 duizend nieuwe woningen hebben gebouwd, die hebben allemaal water nodig”, zegt Drossaert. Dunea produceert nu 82 miljard liter per jaar. „Dat moet dan naar meer dan 100 miljard liter. Alleen: daarvoor moeten we uitbreiden en dat is lastig. De vergunningen gaan langzaam, het ontwikkelen van de technologie kost geld. En: we hebben ook fysiek de ruimte nodig om die uitbreidingen bij te bouwen.”
Dat is goed te zien in Dunea’s ‘productielocatie’ in Scheveningen, waar het de duinen inzet als natuurlijk filter. Het rivierwater dat is voorgezuiverd in Bergambacht wordt naar infiltratieplassen gepompt. Nicole van Veldhoven, woordvoerder bij Dunea, beklimt het topje van het duin en wijst over het uitgestrekte gebied naar drie grote plassen die vanaf hier zichtbaar zijn. „Het water zakt door het duinzand de bodem in en komt terecht bij de zoetwatervoorraad die daaronder ligt.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06155758/data124082001-053afb.jpg)
Voor Dunea – en vier andere drinkwaterbedrijven die leveren aan de kustprovincies – zijn de duinen van groot belang. Het grondwater is aan de westkust te zout, daarom is het gebied voor drinkwater afhankelijk van oppervlaktewater. Naast het gebruiken van de duinen voor het zuiveringsproces, beschermen deze bedrijven ook het duingebied. „Natuurbeheer is een volwaardige tweede poot van onze bedrijfsvoering”, aldus Van Veldhoven.
Verzoeken tot uitbreiding leiden altijd tot protest van natuurorganisaties, omdat we dan het leefgebied van bepaalde soorten verstoren
Alleen: die nadruk op natuurbeheer zorgt er ook voor dat het bouwen van extra faciliteiten op weerstand – en op grenzen – stuit. De duinen in Meijendel & Berkheide vormen samen een Natura2000-gebied. „Dat komt door ons”, zegt directeur Wim Drossaert, „en we vinden het heel belangrijk. Maar verzoeken tot uitbreiding leiden regelmatig tot protest van natuurorganisaties, omdat we daarmee het leefgebied van bepaalde soorten verstoren. Dat is waar natuurlijk, maar tegelijkertijd moeten we íéts. En we weten dat verstoringen tijdelijk zijn.”
Drossaert signaleert collectief ‘nimby’- gedrag, not in my backyard, als het om drinkwater gaat. „Iedereen snapt dat uitbreiding nodig is, maar niemand wil het oplossen”, zegt hij. Toen voormalig woonminister Hugo de Jonge (CDA) een regionale woningdeal sloot om in negen jaar tijd 250 duizend extra woningen te bouwen, tekende Drossaert niet, uit protest. „Heel goed, meer huizen. Maar ik krijg geen centimeter ruimte om meer drinkwater te produceren. Iedereen zegt wel tegen mij dat het wordt geregeld, maar vervolgens staat het nergens in de plannen. Zo werkt het niet.”
Lees ook
Dreigend watertekort steeds nijpender: ‘Het is niet vanzelfsprekend dat er drinkwater uit de kraan blijft stromen’
Medicijnresten
In de duinen naast Scheveningen wijzen alleen de vele groene winputten erop dat hier drinkwater wordt gezuiverd. Verder kwetteren er vogels en doet een zacht briesje wat zand opstuiven. Ondergronds gebeurt het echte werk. Wanneer het geïnfiltreerde water eenmaal is doorgesijpeld tot de zoetwaterbubbel onder de duinen, blijft het daar twee tot drie maanden liggen, daarna volgt een aantal technische stappen in het zuiveringsproces.
Vervolgens wordt er poederkool aan het water toegevoegd, om onder andere PFAS te verwijderen. Het is een soort Norit, een bekend medicijn tegen diarree, in poedervorm. „Het zwarte poeder is heel poreus, er zit zelfs zo veel ruimte tussen de poriën dat de interne oppervlakte van één korrel opgeteld zo groot is als een voetbalveld”, legt Karin Lekkerkerker uit. „Daardoor kan het veel slechte stoffen aan zich binden.”
Als het water waar wij mee beginnen niet zo vies zou zijn, zouden we ook minder moeite hoeven doen om al die rommel er weer uit te halen
Zuivering van het drinkwater is voor een groot deel gericht op het ongedaan maken van vervuiling die eerder juist aan dat water is toegevoegd. Dat gebeurt buiten de landsgrenzen, waar de Maas ontspringt, maar ook in Nederland. „Bronbescherming is misschien wel ons mantra”, zegt Nicole van Veldhoven. „Als het water waar wij mee beginnen niet zo vies zou zijn, zouden we ook minder moeite hoeven doen om al die rommel er weer uit te halen.”
Dat gaat om allerlei soorten lozingen van fabrieken en bedrijven – die daar meestal een vergunning voor hebben, en soms ook niet. En ook om uitgespoelde bestrijdingsmiddelen en mest, dat vol zit met nitraat en fosfaat. Steeds vaker gaat het ook om medicijnresten die via het riool ook in het oppervlaktewater terechtkomen. En om PFAS, waarvan steeds duidelijker wordt hoe schadelijk het is voor mensen. Gemiddeld eens per jaar is het water in de afgedamde Maas zo vervuild dat Dunea de inname tijdelijk moet stopzetten.
Foto’s: Bram Petraeus
Met name PFAS is een grote uitdaging voor drinkwaterbedrijven. Deze groep chemicaliën wordt gebruikt in álles, van anti-aanbakpannen tot waterdichte jassen, en is onverwoestbaar. Het hoopt zich op in het menselijk lichaam en kan daar het immuunsysteem aantasten. „Dunea blijft daarom graag ver onder de Europese norm zitten”, zegt systeemingenieur waterzuivering Bram Martijn, al wordt de door het RIVM geadviseerde richtwaarde nog niet altijd gehaald – die is een stuk lager omdat ook PFAS die via andere routes het menselijk lichaam inkomen daarin worden meegenomen.
Dat vergt veel technische aanpassingen. Hij loopt een kleine ruimte in waar vier buizen boven elkaar hangen. „We moeten meer drinkwater gaan maken en voor het nieuwe, aanvullende systeem hebben we nu een proef lopen met membranen, een heel dun vlies dat álles, dus ook PFAS, uit het water haalt.” Dat werkt goed, maar er verdwijnen ook veel goede stoffen uit het water, zoals calcium en magnesium. Een optie is om die stoffen er later weer aan toe te voegen. „Maar wij willen dit systeem gebruiken voor een deel van het water, dat we dan weer mengen met de rest”, zegt Martijn.
Rantsoen
De aanvoer van rivierwater is in Nederland relatief constant. Tot 1974 haalde Dunea water uit de Lek, die voortkomt uit de Rijn, een rivier die wordt gevoed door smeltende gletsjers uit de Alpen. Vanwege de grote vervuilingen uit met name het Ruhrgebied in die tijd, schakelde het bedrijf over naar de Maas, een regenrivier. Nu kan het bedrijf uit beide rivieren innemen. Maar door klimaatverandering verdwijnen de gletsjers en is het vaker langere periodes droog.
„Klimaatverandering is een niet te onderschatten probleem voor drinkwater”, zegt directeur Drossaert. „Bij droogte is er niet alleen minder water, maar is het water dat er stroomt ook minder verdund en is zuivering moeilijker.” Bij meerdere droge zomers achter elkaar, zoals tussen 2018 en 2022, zijn drinkwaterbedrijven aangewezen op hun reserves. „Dat lukte toen nog net, maar het kan niet eindeloos voortduren”, zegt Drossaert. De uiterste consequentie? „Dat mensen op rantsoen moeten. Drie à vier liter per dag. Genoeg om mee te leven. Maar douchen kan dan niet meer.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/06155806/data124081972-645464.jpg)
Zo ver is het nog lang niet. Maar drinkwaterbedrijven moeten ver in de toekomst kijken. Dunea experimenteert met het zuiveren van brak water. „De Lek is aan het verzilten door zeespiegelstijging en drinkwater maken uit de Noordzee is op de hele lange termijn ook een optie”, zegt Drossaert. „Maar ontzilten is superingewikkeld. En waanzinnig energieslurpend. We sloten het vroeger uit, maar nu niet meer.”
Drossaert klinkt alarmistisch, maar benadrukt dat het, alles bij elkaar, uiteindelijk een oplosbaar probleem is. „Politici hebben alleen zoveel uitdagingen. Terwijl: we moeten nu wat gaan doen. En dan is het ook niet in één keer verholpen allemaal.” Hij zucht. „Een echte, toekomstbestendige oplossing gaat sowieso jaren duren.”
