Te midden van alle rancune en racisme op Donald Trumps veelbesproken campagnebijeenkomst in New York trok één onheilspellende opmerking afgelopen zondag niet onmiddellijk de aandacht. Wijzend naar Mike Johnson, de Republikeinse voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, die ook in Madison Square Garden was, onthulde de ex-president bijna terloops dat hij en zijn partijgenoot ‘a little secret’ delen. „Ik denk dat we het met ons geheimpje erg goed gaan doen in het Huis. Ons geheimpje gaat impact hebben. [..] We vertellen het jullie als de race voorbij is.”
Het bestaan van dit vermeende geheimpje voedt de vrees dat de Amerikaanse democratie de komende weken opnieuw aan een extreme stresstest onderworpen wordt. Zeker – maar niet alleen – in het geval dat Trump, net als in 2020, verliest met een nipt verschil in stemmen in de zogenoemde swing states. Zal de mislukte coup die hij toen probeerde te plegen vier jaar later een generale repetitie blijken voor een ditmaal wél succesvolle poging? Of herhaalt zijn destijds al grotendeels geïmproviseerde putsch zich dit keer als klucht?
Er is zeker aanleiding te denken dat de Amerikaanse democratie dit keer weerbaarder kan blijken – of dat Trump de peilingen dit jaar opnieuw logenstraft en afgetekend wint.
Maar er zijn ook genoeg scenario’s te bedenken waarin de Verenigde Staten na dinsdag afstevenen op dagen van onzekerheid over de uitslag. Hoe langer die zou aanhouden, hoe groter de kans dat in één of meerdere staten sociale onrust en electorale chaos ontstaat. Rond de telcentra waar de stemmen verwerkt worden, maar mogelijk ook in politiek Washington zelf, waar een diepe constitutionele crisis kan uitbreken. In dit land met meer vuurwapens dan inwoners wordt daarbij in de duisterste draaiboeken rekening gehouden met geweld.
Democraten hebben de macht
Een levensgroot verschil ten gunste van een vreedzame machtsoverdracht is dat Trump dit keer niet in het Witte Huis zetelt. Tot 20 januari 2025, de datum waarop volgens de grondwet de nieuwe president beëdigd moet worden, trekken de Democraten van Trumps rivaal Kamala Harris aan alle teugels van de uitvoerende macht. Haar partijgenoot, vertrekkend president Joe Biden, gaat over het ministerie van Justitie, over de strijdkrachten en andere bewapende federale diensten.
Daarnaast heeft het Congres in reactie op de Capitool-bestorming een wet aangenomen die een herhaling van die ontluisterende dag moet voorkomen. Elke 6de januari na presidentsverkiezingen komen beide kamers van het Congres in hun nieuwe samenstelling bijeen om de winnaar van het college van kiesmannen – dat in het getrapte kiesstelsel de president daadwerkelijk kiest – formeel vast te stellen. In 2021 probeerden niet alleen rellende Trump-aanhangers die gemeenschappelijke vergadering te saboteren. Ook uren nadat hun debatvloer was bestormd, stemden 147 aan Trump loyale senatoren en afgevaardigden nog tegen certificering van Bidens winst.
De in 2022 ingevoerde Electoral Count Reform and Presidential Transition Improvement Act maakt zulke obstructie moeilijker. Ze regelt met name dat bezwaren van Congresleden tegen de uitslag snel terzijde geschoven kunnen worden. Hierdoor hebben wetgevers van de verliezende partij minder ruimte om eindeloos te vertragen en de uitslag nog te verwerpen.
Ook de vicepresident, die op 6 januari als Senaatsvoorzitter ad-interim optreedt, heeft daar de bevoegdheid niet toe, regelt de wet duidelijker. Trump hoopte dat in 2021 wél en zette zijn vicepresident Mike Pence onder druk om Bidens winst nog te stoppen. Pence boog niet, maar trumpisten in meerdere staten hadden al alternatieve lijsten met nep-kiesmannen klaarliggen om Trump nog te laten winnen.
Een derde belangrijk verschil is dat ruim twaalfhonderd Capitool-bestormers, onder wie enkele voorlieden van extreemrechtse milities als The Proud Boys en Oath Keepers, zijn vervolgd. Meer dan de helft is al veroordeeld tot niet zelden jarenlange celstraffen. Hier kan een afschrikkende werking vanuit gaan voor extremisten die Trump desnoods met geweld willen laten terugkeren naar het Witte Huis. De autoriteiten in Washington zullen in januari ook beter voorbereid zijn: de hoofdstad zal bij winst van Harris in een vesting veranderen.
Republikeins geloofsartikel
Niet alleen de Democraten en de federale autoriteiten hebben echter lessen kunnen trekken uit het debacle van begin 2021. Nu ze streng aangepakt zijn, kunnen extremisten ondergronds gegaan zijn. Spraken zij vorige keer vrij openlijk over hun plannen, mogelijk schermen ze onderlinge communicatie nu beter af voor de opsporingsdiensten. Volgens een intern memo van het ministerie van Binnenlandse Veiligheid, dat in september uitlekte, bereiden extremisten „gewelddadige activiteit voor die ze koppelen aan een verhaallijn van een ophanden zijnde burgeroorlog, hetgeen het risico op geweld tegen overheidsdoelen en ideologische tegenstanders verhoogt”.
Minstens zo riskant is dat Trumps zogenoemde ‘Big Lie’ over kiesfraude een geloofsartikel is geworden binnen zijn partij. Zijn onbewezen verdachtmakingen over de stembusgang zijn breed omarmd onder het mom van ‘verkiezingsintegriteit’. De afgelopen vier jaar is dit als excuus gebruikt om stemmen minder makkelijk te maken, bijvoorbeeld met het aanscherpen van identificatieplichten of door bepaalde (lees: vaker Democratisch stemmende) kiezers sneller van registratielijsten te schrappen.
De Republikeinen zetten duidelijk ook in op chaos ná de verkiezingsdag. In meerdere staten zijn meer dan honderd ‘verkiezingsontkenners’ gekozen, die vooral op het lokale niveau van de counties als gemeenteklerk of raadslid over het verkiezingsproces gaan. Zelfs als de kiesregels daar niet in voorzien, sturen zij bijvoorbeeld aan op handmatige hertellingen, omdat ze de machines niet zeggen te vertrouwen die de stembiljetten verwerken. Op verscheidene plekken in het land heeft justitie hiertegen al rechtszaken moeten openen (en gewonnen). Ook dit jaar dreigt weer een lawine aan rechtszaken.
Proefdraaien
Een ander middel dat gemobiliseerd wordt, zijn de zogeheten poll watchers, burgers die mogen toezien op het stemmen en tellen. Bij de voorverkiezingen begin dit jaar konden zij alvast proefdraaien. Zo werden in de noordelijke swing state Wisconsin door trumpistische waarnemers allerlei bezwaren opgeworpen: van één verkeerd inktstreepje tot een wat mompelende stembureauvrijwilliger. Dit jaar hadden veel counties grotere moeite dan voorheen om bureaus te bemensen nu minder Amerikanen in de vuurlinie willen zitten.
Al werd de afgelopen week in zeker drie staten brand gesticht in deponeerbussen voor poststemmen, een nadelige uitslag zelf kunnen verkiezingsontkenners lastig wegpoetsen. Hun doel lijkt eerder om een eventueel verlies van Trump preventief verdacht te maken. En bovenal om de uitslag zo nodig te kunnen vertragen.
In dat geval zou het ‘geheimpje’ dat Trump met speaker Johnson deelt, in werking kunnen treden. Het twaalfde amendement van de grondwet bedeelt diens Huis namelijk een rol toe, wanneer geen van beide kandidaten in het Electoral College een meerderheid haalt. Bij zo’n ‘contingent election’ krijgt elke staat één stem. En omdat Republikeinen in 26 van de 50 staten domineren, zou Trump in het Witte Huis belanden.
Doorgaans wordt deze procedure gezien als uitweg voor het zeldzame geval dat de stemmen in het Electoral College (538 kiesmannen) precies 269-269 staken. Constitutionele experts waarschuwen echter dat het artikel ruimte laat voor vals spel: Republikeinse gouverneurs of volksvertegenwoordigingen op staatsniveau zouden het toekennen van hun kiesmannen kunnen traineren tot ná de twee constitutionele deadlines in december.
Lees ook
Vier scenario’s voor de strijd om het Witte Huis – en 22 races om in de gaten te houden
Goochelend met aantallen kiesmannen per staat zouden de stemmen precies kunnen laten staken, en dan komt het Huis aan zet. Een andere list zou zijn om één of twee staten lang genoeg te laten vertragen. Hierdoor daalt het totale aantal kiesmannen en daarmee ook de drempel voor een meerderheid in het Kiescollege. Trump kan het presidentschap dan opeisen met minder dan het normale minimum aantal van 270 kiesmannen.
Constitutionele crisis
Welk ‘geheimpje’ er ook in de maak is, het zou het land in een diepe constitutionele crisis kunnen storten. Hoogstwaarschijnlijk zou de kwestie voor het Hooggerechtshof belanden, dat sinds Trump er drie leden kon benoemen een robuuste conservatieve meerderheid (6-3) kent. De vraag wordt dan of de hoge rechters meegaan in dit of ander Republikeins vuil spel.
Zo ja, dan zou al snel naar de legertop worden gekeken. Mark Milley – de vorige hoogste militair, benoemd onder Trump – noemde zijn oude politieke baas vorige maand „een fascist tot op het bot”. Dit is een mening die meer hoge officieren delen, terwijl in de lagere rangen meer sympathie voor Trump leeft. Toen experts vier jaar geleden met zogenoemde war games de meest onwaarschijnlijk noodscenario’s verkenden, stuitten ze mede op de mogelijkheid dat fanatieke Republikeinse gouverneurs hun nationale gardes mobiliseren. Of dat progressieve staten als Californië of New York zouden kunnen gaan dreigen met afscheiding van de Unie.
Sowieso zou Kamala Harris op 6 januari 2025, als vicepresident dan voorzitter van de Congres-vergadering, onder druk komen die dubbelrol aan te wenden om haar eigen zege te redden. Bijvoorbeeld met het inroepen van het amendement dat verbiedt dat een opstandeling het presidentschap inneemt, zoals een prominente partijgenoot van haar al bepleitte.
Dat dit jaar wéér openlijk over dit soort doemscenario’s wordt gespeculeerd, toont dat in vier jaar fundamentele zwakheden van de Amerikaanse stembusgang niet zijn aangepakt. Die blijft een lappendeken van procedures op lokaal en staatsniveau. Dat de VS ruim twee eeuwen vreedzame machtsoverdracht kenden, dankten ze niet alleen aan hun grondwet, die veel burgers een bijna sacrale status toekennen. Zeker zo belangrijk was dat nationale politici ongeschreven regels en ‘herenakkoorden’ respecteerden.
Eén van beide partijen heeft die gewoontes en gebruiken onder druk van één man, die bij verlies ernstig moet vrezen voor gevangenisstraf, opgegeven. Hoe deze democratische stresstest de komende dagen en weken ook uitpakt: schade aan het aanzien van de meest pretentieuze democratie ter wereld is er al.
