Het is de laatste dag van Menno de Bruyne als fractiemedewerker van de SGP in de Tweede Kamer, vorige week donderdag. En net als elke ochtend bukt hij diep om samen met zijn fiets onder het toegangspoortje de fietsenkelder in te gaan. Dat is niet de bedoeling, je moet je fiets eronderdoor duwen en zelf de draaideur nemen. „Maar dit is sneller.” Net als elke ochtend haalt hij daarna een kan koffie in de keuken van de Kamerbodes. In de lift zegt iemand: „Jij was toch weg?”
In de grote debatzaal, dinsdagmiddag, hadden de Tweede Kamerleden al afscheid van hem genomen, hard roffelend op hun bankjes. Kamervoorzitter Martin Bosma noemde hem „de encyclopedie van de Kamer”, in Den Haag weet niemand zoveel van de Nederlandse politieke geschiedenis als hij. Zijn rondleidingen, zei Bosma, waren „legendarisch”.
Bij de koffie in zijn werkkamer zegt Menno de Bruyne dat het hem „droef te moede” is. Hij werkte veertig jaar en vier maanden in de Tweede Kamer, als naaste medewerker van vier SGP-leiders: Henk van Rossum, Bas van der Vlies, Kees van der Staaij, Chris Stoffer. Niet één andere SGP’er hield het zo lang vol in Den Haag als hij. Alleen „dominee Zandt”, zegt hij, komt in de buurt: Pieter Zandt, een strenge Groninger die altijd een zwart pak droeg en niets moest hebben van het katholicisme, was Kamerlid van 1925 tot 1961. Menno de Bruyne draagt geruite tweedjasjes, een geruite pet en bruine of oranje ribbroeken. Hij probeert, zegt hij, goed om te gaan met iedereen die anders denkt dan hij.
Menno de Bruyne leidde zo’n 95.000 mensen rond in de Tweede Kamer en heel vaak, zegt hij, vragen ze: hoe kan het dat politici in debatten hard zijn tegen elkaar, maar daarbuiten vriendelijk tegen elkaar lijken te doen? Dan zegt hij dat dat „het wezen van de democratie” is. „Dat je met elkaar praat en met elkaar blijft praten, al overtuig je elkaar niet. En hoe anders je ook denkt, je moet elkaar blijven zien als mens.”
Dan schiet hem iets te binnen. In de jaren tachtig en negentig was er in Den Haag niemand die Hans Janmaat groette: Kamerlid en leider van de Centrum Partij, later de Centrumdemocraten. Hij uitte zich racistisch en antisemitisch en werd twee keer veroordeeld. Menno de Bruyne vindt het moeilijk, zegt hij, om „normaal om te gaan” met iemand die zulke opvattingen heeft. „Maar moet je de meest elementaire regels van fatsoen ook loslaten?” Hij denkt: nee. „In de hoop of illusie dat iemand zich door zulk contact kan bekeren.” ‘Bekeren’, zegt hij, met aanhalingstekens. „Maar in die tijd had ik de moed niet om het anders te doen dan de anderen. Je werd geacht hem te negeren.”
Janmaat was later bij hem in de buurt komen wonen, hij leek te verlangen naar een praatje. „Maar hij had zo’n hond… Die heette Wolf. Dat hielp niet.”
Je kunt hem slaan, omver duwen of door elkaar schudden tot hij begint te huilen. Of, nog net wat gemener, op zijn zij leggen zodat hij niet meer overeind kan komen en hulpeloos begint te spartelen. Sociaal psycholoog Marieke Wieringa richtte voor haar proefschrift een ware wetenschappelijke martelkamer in voor Cozmo, de sociale robot. Geen dierproef, maar een robotproef om te onderzoeken hoe mensen reageren op ‘emotionele’ robots.
Wieringa (31) promoveerde aan de Radboud Universiteit op een studie naar respons op gesimuleerde robotemoties. Ze belandde in die robotwereld via haar bachelor communicatiewetenschappen aan de Vrije Universiteit. „In communicatiewetenschap heb je heel veel onderzoek naar marketing en beïnvloeding, maar ik wilde iets anders, iets nieuws. Na een college over sociale robots dacht ik: aha, kennelijk is dit ook communicatiewetenschap.”
Een heel zielig geluidje
Ze deed haar masterscriptie aan de Universiteit van Amsterdam – en dat smaakte naar een promotie. „Het idee kreeg ik van een YouTube-filmpje van twee jongetjes die een Cozmo-robot door elkaar schudden. Hij maakt dan een heel zielig geluidje. Eén van die jongens vond dat heel grappig, maar de andere kreeg medelijden.”
Wieringa’s proefschrift gaat er niet om of robots ‘echt’ emoties kennen, maar onderzoekt hoe mensen reageren op gesimuleerde emoties van een robot. Dat heeft een cognitieve kant (schrijven mensen een vorm van bewustzijn toe aan de robot), een affectieve (hoe voelen mensen zich bij een robot die emoties toont) en een morele (is omgang met een robot onderhevig aan morele oordelen).
„Er was al eens onderzocht hoe mensen reageren op een verhaal waarin een robot wordt mishandeld. Ze blijken dan geneigd te denken dat de robot mentale capaciteiten heeft. Dat onderzoek heb ik uitgebreid, met robots die bij het mishandelen wel en geen emoties tonen. In beide gevallen bleven mensen geneigd te denken dat de robot pijn heeft. Maar wat we ook zagen is dat mensen het eerder eens zijn met de stelling dat een robot pijn kan lijden als die emoties toont. Die overtuiging wordt niet nog eens versterkt door het gebruikte geweld.”
Een baby-dino bij de nek grijpen
Een volgend experiment gaf mensen ruimte voor reflectie achteraf. „We lieten mensen filmpjes zien van een robot in de vorm van een baby-dinosaurus die wordt mishandeld. Als je die slaat of bij de staart oppakt begint hij te huilen. Als je hem bij de nek grijpt, maakt hij stikgeluiden, best realistisch.” Mensen keken twee keer, de eerste keer moesten ze direct en intuïtief reageren, de tweede keer mochten ze het filmpje stilzetten, terugspoelen en er na afloop over nadenken. „Ook toen waren mensen na het filmpje meer geneigd het eens te zijn met de stelling dat robots pijn ervaren, ook al realiseren ze zich bij nadenken dat de robot gewoon een object is.”
Een aantal affectieve tests deed ze in het laboratorium. Proefpersonen kregen een saaie motorische taak – pinnetjes in een bord een kwart slag draaien, telkens tot ze nieuwe instructies kregen. „Ze wisten niet hoe lang ze bezig zouden zijn en na vijf minuten is het echt al tergend saai.” Daarna deden ze een spelletje met een Cozmo-robot die blij was bij winst en verdrietig bij verlies, en moesten ze die vervolgens door elkaar schudden. „Toen kregen ze de keus: die intens saaie taak van daarnet weer doen, of de robot nog een keer door elkaar schudden. Hoe langer je schudt, hoe korter die taak. Toen bleek dat mensen zich schuldiger voelden en veel minder bereid waren de robot te schudden wanneer Cozmo emoties liet zien.”
Maar geloven mensen dan echt dat de robot pijn voelde? Of vinden ze het gehuil gewoon onprettig? „Er waren ook mensen die dat zeiden, maar de meesten voelden zich echt schuldig, ze voelden zich slecht en hadden medelijden. Er waren ook mensen die een compromis met zichzelf sloten en de robot heel kort gingen schudden om toch wat minder die saaie taak te hoeven doen. Achteraf zeiden die dan: ik dacht dat hij dit nog wel aan zou kunnen.”
Bij een laatste test kregen mensen een sociale robot vijf dagen in huis. Daarna werden ze ondervraagd en moesten ze ook de robot nog even pesten, bijvoorbeeld door hem te laten spartelen. „De meeste mensen vonden dat moreel verwerpelijk, ook als ze de robot als een object zeggen te zien. Het hoort niet.” Zou dat dan niet ook kunnen opgaan voor de mishandeling van een boom, of een deur? „We hebben gevraagd: stel dat je dit had gedaan met een kartonnen doos, maakt dat uit? Dat de robot emotioneel reageert blijkt dan cruciaal, of mensen nou geloven dat die emoties ‘echt’ zijn of niet.”
Recht door zee of rationeel
Een van haar conclusies is dat menselijke reacties op emotionele robots al met al niet zo recht door zee of rationeel zijn als we vaak denken. „We geloven graag dat we heel rationeel zijn, maar ons gedrag baseren we toch voor een groot deel op emotionele hechting.” Lachend: „Dat is maar goed ook, anders zouden we robots zijn.”
Wieringa ziet ook risico’s. „Emotionele hechting kan natuurlijk ook misbruikt worden. Je kunt je zo voorstellen dat bedrijven een verdienmodel maken van sociale robots, om van alles te verkopen. Je zag het in de jaren negentig al bij de Tamagotchi, het digitale speeltje waaraan mensen zich gingen hechten. Die moest je eten geven anders ging hij klagen. Dat was gratis. Maar stel dat ze je vragen voor dat eten te betalen, of iets anders te kopen?”
Inmiddels is Wieringa de robots voorbij. Ze heeft een aanstelling als postdoc-onderzoeker in Groningen. „Ik ga onderzoeken hoe we mensen spelenderwijs iets kunnen leren over micro-plastics. Ik kom ook uit Groningen en wilde altijd terug, dus nu is eindelijk de tijd daar.”
Na de verkiezingsoverwinning van Trump blijkt dat het aantal latino’s dat op hem gestemd heeft, flink is toegenomen. Verslaggever Merijn de Waal reed naar het Amerikaanse stadje Dalton, waar hij met latino’s in gesprek ging. Waarom hebben zij op Trump gestemd? En hoe kijken de inwoners van het stadje nu naar de toekomst?
Heb je vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected].
Gast:
Merijn de Waal
Presentatie:
Gabriella Adèr
Redactie:
Nina van Hattum, Tessa Colen, Lotteke Boogert en Ignace Schoot
Jaren geleden was ik uitgenodigd voor een avond met schrijvers ter ere van hoofdgast Salman Rushdie. Aan tafel zat ik naast de indrukwekkende Patti Smith; het gesprek kwam onvermijdelijk uit op politiek en haar reactie op de verrechtsing was uiterst kalm en gelaten. Ze had het over de verschillende golven waar samenlevingen door veranderen, dat het tijd was voor rechts, maar dat de progressieve krachten, of de progressieve golf, zich op enig moment weer zou laten gelden.
Ik moet geregeld aan haar woorden denken. Het helpt te weten (of hopen) dat een ander vooruitzicht mogelijk is, dat het loont te blijven strijden zodat de verhoudingen anders worden, met meer gelijkheid, minder uitbuiting, minder racisme. Minder leugens ook waar mensen mee overvoerd worden, om vervolgens als makke schapen naar het stemhokje te gaan en hun kostbare stem aan oplichters te geven die niks goeds van zins zijn.
Dat was in 2007; de rechtse radicalisering duurt niet alleen voort, maar wordt groter, machtiger en gevaarlijker. Gevaarlijk voor onafhankelijke vrouwen die zeggenschap over hun lichaam willen, minderheden, ongedocumenteerde mensen. Allemaal onbelangrijke groepen als je kijkt naar sommige reacties op het verlies van Harris: dat links zich te veel op ‘lhbti-zebrapaden’ zou richten en op identiteit, terwijl rechts zich op economie zou richten.
Het is makkelijk beweren dat identiteit onbelangrijk is wanneer je al eeuwen tot de onbetwiste norm behoort en je huidskleur en geslacht nooit reden voor discussie, uitsluiting of verdachtmakingen zijn.
Er valt niks te lachen, maar anders zouden die zogenaamde analyses best hilarisch zijn: de campagne van Trump richtte zich voor een goed deel op ‘de ander’, dichte grenzen en „illegale” migranten die hij zou „deporteren”. Wilders droomt van een wit Nederland. Het is je reinste identiteitspolitiek.
Slechts sporadisch komen die twee samen: als er in Iran weer eens een moedige vrouw is die tegen het oppermachtige, wrede staatsapparaat opstaat. Iraanse vrouwen zijn ieders favoriete token op wie iedereen zijn stokpaardjes projecteert, ten koste van hun individualiteit. De ongelooflijke beelden van studente Ahoo Daryaei die in haar ondergoed rondliep, leidden tot de voorspelbare lof. Wilders en Yesilgöz voorop. Voor de 82-jarige Turks-Haagse oma Cemile die door haar racistische buurvrouw het ziekenhuis was ingeslagen, hadden ze geen woorden van troost of steun.
Een columniste vond het „pijnlijk” dat de onschuldige oma op de IC had gelegen, maar waarschuwde op Twitter „dit soort incidenten” niet te gebruiken, om in één adem door te beweren dat er in de grote steden „talloze incidenten” zijn „waarbij de inheemse Nederlander target is”. Inheemse Nederlander.
Identiteitspolitiek domineert de agenda’s. De één maakt zich sterk voor gelijkheid, de ander probeert de ongelijkheid geniepig te vergroten door minderheden verdacht te maken.
Het verlies van Harris levert een belangrijke les: niet alle stemmers zijn volgzaam. Ze verloor er veel vanwege haar onvoorwaardelijke steun aan de slachting door Israël. Het is een bittere pil, maar hopelijk ook een leerzame. De progressieve congresleden Rashida Tlaib en Ilhan Omar zijn wel herkozen. Menselijkheid loont.
Na de winst van Trump trolde de extreemrechtse snotaap Nick Fuentes blij dat er nooit een vrouwelijke president zal zijn, dat mannen altijd winnen en „Your body, my choice. Forever”.
Diep ademhalen en door. Hoe zinloos het na ieder verlies ook voelt, opgeven is geen optie. Patti’s woorden indachtig zal hij zijn woorden nog wel in moeten slikken.
Hassnae Bouazza is schrijver, journalist, columnist en programmamaker.
