Op het schoolplein vinden ze de smartvapes ‘wel grappig’, experts noemen ze ‘moreel verwerpelijk’

Pré-salé is Frans voor ‘zoute weide’. Het vlees van schapen en runderen die tussen zeekraal en lamsoor grazen, krijgt er een delicate zilte smaak door. Saeftingherhof, het bedrijf van Geert Meersschaert en zijn vrouw Kris Van Royen in het Vlaamse Prosperdorp, heeft van pré-salévlees zijn specialiteit gemaakt. Tachtig van hun koeien grazen even verderop, net aan de Nederlandse kant van de grens, in het Verdronken Land van Saeftinghe, een gebied van slikken en schorren in Zeeuws-Vlaanderen dat tweemaal per dag wordt doorgespoeld door de zoute Westerschelde.

Maar na de zomer heeft Saeftingherhof een verbod gekregen om koeien naar de slacht te brengen, omdat het vlees mogelijk te veel van de schadelijke PFAS bevat. De Vlaamse overheid heeft bij een steekproef vastgesteld dat het PFAS-gehalte in het vlees van één Belgische koe uit Saeftinghe vier keer hoger lag dan de norm, zo bleek deze maand. In het bloed van andere Belgische koeien in het gebied werden ook veel te hoge waarden gevonden.

De drie Belgische pachters in Saeftinghe zijn daarna ‘op slot’ gezet door de Vlaamse toezichthouder en ook de drie Zeeuwse pachters hebben van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit nu in afwachting van nader onderzoek naar hun vee een slachtverbod gekregen voor hun buitendijkse grazers.

Dikbillen

Vanaf de zeedijk bij Prosperdorp kun je ze zien tussen de laatste slierten ochtendmist: dikbillen van het ras Belgisch witblauw. In de verte schuiven containerschepen naar Antwerpen. Alle tachtig koeien van Saeftingherhof hebben een gps-tracker om, zodat ze makkelijk te vinden zijn als ze vast komen te zitten in het slik van een geul. Op 1 november zullen ze, zoals elk jaar, vanuit Saeftinghe in optocht naar de boerderij lopen voor het winterseizoen. Maar daarna is hun lot ongewis.

„Wat voor toekomst wij nog hebben, weten wij niet”, zegt Kris van Royen die in haar stal aan het werk is. „Maar wel dat het gedaan is met pré-salé, voor nu en altijd.” Echt verbaasd is ze niet, zegt ze. „Iedereen weet dat PFAS overal zitten.”

Die stoffen, verzamelnaam voor duizenden verwante, nauwelijks afbreekbare chemicaliën, kunnen het immuunsysteem verstoren en leverschade en kanker veroorzaken. PFAS zitten, behalve in de lucht, in de aarde, in grondwater en in Nederlandse hobby-eieren, ook in veel te hoge concentraties in de Westerschelde. Het RIVM adviseert al een paar jaar om daarom geen vis of schelpdieren uit het estuarium meer te eten.

Gevraagd is om de veiligheid van het ‘Saeftinghe-vlees’ te onderzoeken, evenals het vlees en melk van dieren die elders aan de Zeeuwse kust grazen

Bij elke vloed trekt datzelfde vervuilde water door de kreken en geulen van Saeftinghe en bevloeit er zoutminnende plantjes als zeeaster, kweldergras en zilte rus. Bij eb, die hier langer duurt dan dichter bij zee, hebben slib én gif hier alle tijd om te bezinken op en tussen de planten die mede het dieet van koeien en schapen vormen.

Saeftinghe, met 3.500 hectare het grootste ‘brakwaterschor’ van West-Europa, is een Natura 2000-gebied, staat onder Unesco-bescherming en geldt als walhalla voor (trek)vogels. Het is vanouds ook een spons voor gif. In de vorige eeuw vooral voor onder meer cadmium, pcb’s en landbouwgif waarvan de rivier enorme hoeveelheden afvoerde. PFAS zijn een recentere plaag. De voornaamste bron staat in het Antwerpse havengebied: het Amerikaanse chemiebedrijf 3M, dat onder meer lijmen en synthetische rubbers maakt en jaarlijks duizenden kilo’s PFAS loost. Tegen het bedrijf lopen verscheidene juridische procedures, onder meer van de Nederlandse staat.

Kustbewoners

Het Zeeuwse provinciebestuur heeft alarm geslagen over de ‘buitendijkse grazers’. In een brief aan minister Wiersma (Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, BBB) vragen Gedeputeerde Staten om diepgravend onderzoek. Niet alleen naar de veiligheid van het ‘Saeftinghe-vlees’, ook naar eventuele PFAS in vlees en melk van dieren die elders aan de Zeeuwse kust grazen. Nederland doet al onderzoek naar de blootstelling van kustbewoners aan PFAS.

In de Zeeuws-Vlaamse gemeente Hulst, waar Saeftinghe onder valt, klinken soortgelijke geluiden. Hulst is ook boos dat het Vlaamse onderzoek al in augustus plaatsvond maar pas twee maanden later bekend werd, staat in een brief van burgemeester en wethouders.

Ook Het Zeeuwse Landschap (HZL), eigenaar van Saeftinghe, maakt zich „grote zorgen”, zegt directeur Rob van Westrienen. En niet alleen over de volksgezondheid. Want die buitendijkse grazers – waaronder sinds kort ook waterbuffels die goed met zuigende modder overweg kunnen en die niet voor de consumptie zijn bestemd – zijn ook essentieel voor wat je het businessmodel van HZL kunt noemen. „Begrazing geeft broedvogels meer ruimte en zorgt dat bepaalde andere gewenste planten er terugkeren”, zegt Van Westrienen. Als de pachters zouden wegvallen, omdat ze hun bedrijf daar niet meer mogen of kunnen uitoefenen, zou dat het karakter van Saeftinghe ernstig aantasten.

Volgens de HZL-directeur moet dringend worden onderzocht hoe PFAS precies in koeien terechtkomen: via bladgroen, via water, of, zoals ook is geopperd, via zeeschuim waarin het zich ophoopt. Ook wil hij weten of er verschil is tussen jonge en oudere dieren, tussen mannetjes- en vrouwtjesdieren, en of het PFAS-gehalte daalt als ze een tijdje ander voer krijgen, zoals in de winter.

Maar alleen het „volledig stoppen van de PFAS-vervuiling is de weg naar systeemherstel”, zegt HZL. Nederland en Vlaanderen streven daarnaar. 3M kondigde in januari aan bij Antwerpen met PFAS-productie te stoppen maar, onder meer via het grondwater, blijven die stoffen nog vrijkomen.

Delen

Mail de redactie

„Volgens mij heb ik als enige van de hele school een smartvape. Best cool eigenlijk,” zegt de vijftienjarige Jairo. Hij en zijn vriend Destin (15) staan buiten het hek van een middelbare school in Lelystad te roken. Op het hek prijkt een blauw-wit bord met de tekst ‘Dit terrein is rookvrij. Op weg naar een rookvrije generatie.’

Eén op de vijf jongeren heeft het afgelopen jaar een e-sigaret gebruikt. De nieuwste gadget maakt het nog aantrekkelijker. Met de smartvape kun je namelijk niet alleen vapen, maar ook berichten versturen, bellen en gamen. Kinderartsen zien deze smartvapes steeds vaker voorbijkomen in hun spreekkamer en waarschuwen voor de gevolgen. „Het is slim ontworpen: als je een spelletje speelt, moet je af en toe een trekje nemen om verder te kunnen. Het is gericht op het verleiden van het kinderbrein,” vertelt Lissy de Ridder, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK).

Nicotine verstoort de aanleg van verbindingen in de hersenen, wat onder meer kan leiden tot permanente problemen met impulsbeheersing

Destin zou ook wel een smartvape willen, want „het is best wel grappig”. „Je kunt spelletjes spelen tijdens het vapen. In de les mag je dan niet vapen, maar je kunt hem wel gebruiken om te gamen.”

Esther Croes, als tabaksexpert verbonden aan het Trimbos-instituut, noemt de smartvapes verschrikkelijke dingen. „Ze houden niet één, maar twee verslavingen in stand: gamen en roken.” Een kinderbrein is vatbaarder voor verslavingen, omdat het beloningscentrum eerder rijpt dan de prefrontale cortex, het deel waarmee mensen verstandige beslissingen nemen. „Ik vind het moreel verwerpelijk om kinderen verslaafd te maken,” vertelt Croes.

Gevaren

Om e-sigaretten minder aantrekkelijk te maken voor jongeren, zijn vapes met smaakjes sinds januari verboden. Ook smartvapes bevatten vaak smaakjes en meer vloeistof dan de toegestane hoeveelheid. Op de vraag hoe Jairo aan de smartvape komt antwoordt hij: „Via vrienden”. Destin laat op zijn telefoon een screenshot van een Snapchat zien met een lijstje beschikbare producten en prijzen. „Je kan de vapes in allerlei smaken krijgen.”

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit laat aan NRC weten dat de smartvapes nu een aantal weken in omloop zijn in Nederland, maar dat de inspecteurs ze nog niet vaak tegenkomen. „We zien dat jongeren alternatieve manieren zoeken om aan vapes te komen, bijvoorbeeld op het schoolplein of door ze online te bestellen. We weten ook dat jongeren ze onderling verkopen. De handel speelt zich daardoor steeds meer af buiten ons blikveld.”

Uit Kamervragen bleek dat de NVWA sinds januari ‘ruim 1.000 advertenties en posts voor vapes met smaakjes van social media en platformen laten verwijderen.’ Staatssecretaris Vincent Karremans (Jeugd, Preventie en Sport) wil de handel in illegale vapes verder aanpakken, bijvoorbeeld door de Autoriteit extra handhavingsbevoegdheden te geven.

Acuut

Als jongeren vapen is de kans dat ze later ook gaan roken drie keer zo groot, zegt De Ridder. Uit een rondgang onder middelbare scholieren in Lelystad blijkt dat de meesten vapen en dat daarna combineren met sigaretten, of zelfs shag. „Twee jaar geleden begon ik met vapen, nu rook ik ook sigaretten. Weet je wat het is? Als je een peuk hebt, wil je vapen en als je een vape hebt, wil je een peuk. Vapes hebben lekkere smaakjes, maar soms wil je ook afwisseling”, zegt de zestienjarige Cennet.

Een smartvape moet ze niet aan denken. „Daar vragen ze 30 euro voor. Als ik daar aan begin, word ik nog blutter.” En die spelletjes vindt ze ook maar dom. Maar online kan ze niet meer om de smartvapes heen: „Op TikTok en Instagram zie ik veel filmpjes van mensen die smartvapes gebruiken.”

De gevaren van vapen beperken zich niet alleen tot het ontwikkelen van verslavingen. Volgens Esther Croes speelt ook een acuut gevaar: „Omdat een vape vaak meer nicotine bevat dan een sigaret, kunnen kinderen een nicotinevergiftiging krijgen. Dat kan gepaard gaan met misselijkheid, braken en soms zelfs met een epileptische aanval.” Nicotine heeft ook invloed op het kinderbrein. Croes: „Hersenen blijven zich ontwikkelen tot je 24 bent. Nicotine verstoort de aanleg van verbindingen in de hersenen, wat blijvende schade kan veroorzaken, zoals angstklachten en problemen met impulsbeheersing en concentratie.”

Weet je wat het is? Als je een peuk hebt, wil je vapen en als je een vape hebt, wil je een peuk

Naast een goede aanpak vanuit de overheid is het belangrijk jongeren te informeren over de gevaren, vindt NKV-voorzitter De Ridder. „We moeten ervoor zorgen dat we onze kinderen hier niet aan blootstellen. Ik snap niet waarom mensen zulke producten verkopen aan kinderen. Denk even na bij wat je doet. Dit is geen eerlijke strijd meer.”

Cennet en haar vrienden delen de vapes onderling – maar alleen onder bepaalde voorwaarden. Wanneer iemand een trekje van een ander wil, moet diegene een dansje doen. „Ik deel wel vaak uit aan vrienden die niet zoveel geld hebben.” Cennet is zich wel bewust van de gevaren van roken: „Ik ben weleens gestopt, maar dat duurde niet lang. Mijn longen zijn toch al verpest.” Ze vertelt over haar vader die rookt. Cennet denkt dat roken iets is wat je vanuit huis meekrijgt. Haar vrienden knikken instemmend.

Delen

Mail de redactie

De onafhankelijkheid van de Nederlandse rechtspraak ten opzichte van de politiek is „boterzacht” en daarom zijn „ingrijpende, stelselmatige verbeteringen noodzakelijk”. Met deze alarmerende conclusie roept een groep eminente rechtsgeleerden in de onderzoeksbundel Constitutionele waarborgen op tot verschillende wetswijzingen. Daarmee moet voorkomen worden dat politici – zoals in Polen en Hongarije – de rechtspraak naar hun hand zetten. De bundel wordt donderdag in Den Haag gepresenteerd.

„Een kwaadwillende minister heeft alle knoppen al klaar om aan te draaien”, waarschuwt hoogleraar rechtspleging in rechtsfilosofisch perspectief Jonathan Soeharno in zijn werkkamer van de Universiteit van Amsterdam. Met staatsrechtwetenschappers Jerfi Uzman en Niels Graaf stelde hij de onderzoeksbundel samen in opdracht van de Stichting Onderzoek Rechtspleging. Zeven andere voorname juristen, onder wie hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans en oud-president van de Hoge Raad Geert Corstens, schreven mee.

Directe zeggenschap

Rode draad zijn hun zorgen over het gebrek aan waarborgen voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak ten opzichte van de politiek. Die zorgen concentreren zich rond de Raad voor de rechtspraak: het in 2002 opgerichte bestuursorgaan dat verantwoordelijk is voor het rechterlijke beleid en de bedrijfsvoering van de elf rechtbanken en vier gerechtshoven in het land.

Via de Raad, die onder het ministerie van Justitie valt, heeft de regering directe zeggenschap over de financiering, bedrijfsvoering en personele invulling van de gerechten, lichten de rechtsgeleerden uit. Zo draagt de minister de leden van de Raad en de president van de gerechten voor voor benoeming en ontslag en kan hij dwingende aanwijzingen geven aan de Raad en gerechtsbesturen – ook over personeelsaangelegenheden. Daarnaast kan de minister besluiten van de Raad en (indirect) de gerechten vernietigen.

„Als je kijkt naar de hiërarchische positie van de rechterlijke macht ten opzichte van de politiek, dan is de situatie in Nederland nog zwakker dan in Polen en Hongarije voor het misging. In die landen zijn op grote schaal rechters benoemd op basis van hun loyaliteit aan de regering terwijl niet regeringsgezinde rechters monddood gemaakt werden via bijvoorbeeld het tuchtrecht. Daar had je wetswijzingen nodig om de rechterlijke macht te plooien. Dat is in Nederland niet nodig”, zegt Soeharno.

De urgentie zit erin dat een kwaadwillende politicus geen enkele wetswijziging nodig heeft om de rechterlijke macht naar zijn hand te zetten

„Wij zien bovendien in Nederland omstandigheden die zich ook in Polen en Hongarije voordeden, zoals anti-institutioneel sentiment, bijvoorbeeld door het neerzetten van rechters als een soort kwaadaardige elite- en politici die zich openlijk negatief uitlaten over rechters.”

Schetst u niet vooral een theoretisch gevaar? Uw onderzoek benoemt ook de goede rechtsstatelijke cultuur in Nederland die politieke inmenging in de rechtspraak voorkomt. Waarom het systeem op de schop gooien als een dreiging zich niet manifesteert?

„Nóg niet manifesteert. De urgentie zit erin dat een kwaadwillende politicus geen enkele wetswijziging nodig heeft om de rechterlijke macht naar zijn hand te zetten. Als je kijkt naar de maatschappelijke verhoudingen, de polarisatie, en het feit dat politici steeds makkelijker openlijk kritiek uiten op de rechtspraak, dan zie je dat de spanningsvelden worden opgezocht. We moeten ook niet vergeten dat de PVV, toen het gedoogsteun leverde aan het kabinet-Rutte I in 2011 en 2012, bij de benoeming van twee leden van de Hoge Raad heeft dwarsgelegen. In verkiezingsprogramma’s heeft de partij opgenomen dat falende rechters moeten kunnen worden ontslagen. En dit is nu de grootste partij van Nederland. Het is goed dat de huidige coalitie afspraken heeft gemaakt over de rechtsstaat. Wij denken dat de wijzigingen moeten worden doorgevoerd voordat de dreiging zich daadwerkelijk manifesteert.”

Welke onderzoeksaanbevelingen vindt u het belangrijkst?

„Dat zijn er twee. De minister moet op afstand komen te staan van de benoemingen van de Raad voor de rechtspraak en de gerechten. Dat is heel belangrijk, want daarmee knip je de invloedlijn door die de minister heeft. Daarnaast zou er een aparte begroting voor de rechterlijke macht moeten komen, in plaats van dat die, zoals nu, onderdeel uitmaakt van de justitiebegroting. Dat past veel beter bij een staatsmacht. Bij de Algemene Rekenkamer en Ombudsman is er ook een dergelijk begrotingssysteem.”

Waarom stellen jullie dat juist de huidige structuur van de tuchtrechtspraak een risico voor politieke beïnvloeding is?

„In het draaiboek van autocratische regimes is tuchtrecht het favoriete middel om rechters in toom te houden. In Nederland werkt het tuchtrecht voor rechters langs twee wegen: via de procureur-generaal bij de Hoge Raad met een arrest dat iedereen kan lezen, en via de president van de rechtbank die niets openbaar maakt. Via die laatste route zou de minister invloed kunnen uitoefenen omdat hij ook de president benoemt en herbenoemt. We hebben gelukkig de cultuur dat het niet gebeurt, maar het kán wel.”

Er klonken eerder soortgelijke waarschuwingen over het Nederlandse systeem, bijvoorbeeld vanuit de Raad van Europa. Toch leidde dat niet tot veranderingen. Waar ligt dat volgens u aan?

„Voor de zomer is een motie van D66-Kamerlid Joost Sneller aangenomen die de regering oproept met een wetsvoorstel te komen om de benoeming van de leden van de Raad voor de rechtspraak op afstand van de minister te plaatsen. Er waren vier partijen tegen die motie: PVV, BBB, Forum voor Democratie en de VVD. De urgentie wordt kennelijk niet overal even sterk gevoeld.”

Delen

Mail de redactie