Fethullah Gülen, de in de Verenigde Staten gevestigde geestelijk leider van de Turkse gülenbeweging, is op 83-jarige leeftijd overleden. Dat melden Turkse media maandag na berichtgeving van de familie van Gülen op X. Volgens de Turkse krant Hürriyetzou zijn gezondheid al een tijd slecht zijn en leed hij aan nierfalen, diabetes en dementie.
Gülen werd gezien als de aartsrivaal van de huidige Turkse president Recep Tayyip Erdogan en een van de belangrijkste critici van de Turkse regering. Hij woonde sinds 1999 in ballingschap in Pennsylvania in de Verenigde Staten.
Gülen was een Turkse imam die werd beschouwd als een gematigd en sociaal alternatief voor de boodschap van extremistische islamisten, als voorstander van de democratie en als tegenstander van Erdogan. Zo’n twee decennia geleden trok hij nog nauw op met de huidige Turkse president en zijn AK-partij, in een gezamenlijke strijd tegen de seculiere elite in het land, maar in 2016 werd Gülen verantwoordelijk gehouden voor de mislukte staatsgreep in 2016 tégen de AKP. Daarbij kwamen, zeker 250 mensen om en raakten meer dan 2.700 mensen gewond. Gülen heeft zijn betrokkenheid zelf altijd ontkend.
Nadien wezen de Turkse autoriteiten de gülenbeweging, die wereldwijd miljoenen aanhangers heeft, uit tot terreurbeweging. Honderdduizenden vermeende aanhangers van Gülen werden ontslagen of vervolgd. Nederland honoreerde tot vorig jaar vrijwel alle asielverzoeken van uit Turkije gevluchte gülenisten, omdat zij in Turkije nog willekeurig worden vervolgd.
Lees ook
IND weigert gülenisten steeds vaker asiel, dankzij beleid gestoeld op ‘selectieve’ informatie
Zoals dat gaat met verstandshuwelijken: als beide partijen elkaar niet meer nodig denken te hebben, komt de klad erin. Dat gold zeker ook voor de verhouding tussen de door Fethullah Gülen geleide Gülenbeweging en de AK-partij van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan.
Na de mislukte coup in de zomer van 2016, waarvoor de Gülenbeweging verantwoordelijk wordt gehouden, werd Fethullah Gülen staatsvijand nummer één in Turkije, aangezwengeld door een haatcampagne vanuit regeringskringen. En dat terwijl zijn beweging in de jaren daarvoor samen met de AK-partij een cruciale rol had gespeeld bij het terugdringen van de macht van seculiere krachten in het Turkse staatsapparaat.
Fethullah Gülen overleed zondagavond, in een ziekenhuis in de Verenigde Staten. Zijn doodsoorzaak is onbekend.
Imam
Gülens wieg stond in een klein dorpje in de noordoostelijke provincie Erzurum in 1941. Daar groeide hij op in een religieus gezin: zijn vader was imam en zijn moeder onderwees de Koran in het dorp. Al in zijn vroege jeugd raakte hij geïnspireerd door de soefistische geestelijke Said Nursi. In zijn tienerjaren trad hij in de voetsporen van zijn vader en ging hij voor in de moskee. In de jaren zestig werd hij als imam uitgezonden naar Izmir, van waaruit hij het land in trok om zijn boodschap van een moderne, op dialoog gerichte islam te delen, eerst in theehuizen en later aan universiteiten en in grote moskeeën.
Na de staatsgreep van 1971, waarin het leger seculiere hervormingen eiste, werd Gülen gearresteerd en zat hij zeven maanden vast vanwege het illegaal leiden van een religieuze gemeenschap. De Turkse republiek kent een lange geschiedenis van repressie van religieuze uitingen door de seculiere machthebbers waar zowel Gülen mee te maken kreeg als zijn toekomstige vijand Erdogan, die eind jaren negentig tien maanden vastzat voor het citeren van een religieus gedicht.
Na zijn vrijlating presenteerde Gülen zich als ‘acceptabele’ religieuze kracht. Deels omdat hij vooral op de achtergrond van de politiek opereerde, maar ook vanwege de inhoud van zijn opvattingen. Waren veel islamitische politieke bewegingen uitgesproken anti-westers en anti-kapitalistisch; Gülen profileerde zich juist als pro-westers, pro-seculier en pro-Israël. Dit was niet louter opportunistisch, want, geïnspireerd door de soefistische Nursi, predikte hij een samengaan tussen het seculiere en religieuze leven.
Gülen zei eens op de Turkse televisie dat „de republikeinse orde en secularisme, mits perfect uitgevoerd, een geschenk van God zijn”. De Gülenbeweging verwierf vanaf de jaren tachtig steeds meer invloed in allerlei takken van het maatschappelijke leven. Naast onderwijsinstellingen, waarvan de studenten prominente posities in het staatsapparaat gingen innemen, beschikte het over een eigen economische poot, met een bank en een ondernemersvereniging en grote invloed in de media.
Pro-seculier en pro-Israël
Op de voorgrond treden deed Gülen nauwelijks. De buitenwereld kende hem vooral van emotionele voordrachten, waarin hij soms in huilen uitbarstte. Gülen hield die voordrachten vanuit zijn residentie in Pennsylvania in de VS, waar hij sinds 1999 verbleef. Destijds hing hem in Turkije weer een gerechtelijke vervolging boven het hoofd hing, omdat hij de seculiere orde toch zou hebben willen aantasten.
Toen de AK-partij in 2002 na opeenvolgende economische crises aan de macht kwam, luidde dat een nieuwe fase in voor de Gülenbeweging. De beweging beschikte over grote aantallen goed opgeleide mensen, die onder meer in het politieapparaat en in de rechterlijke macht werkzaam waren. Samen drongen ze de macht van de gemeenschappelijke seculiere vijand, vooral vertegenwoordigd in het Turkse leger en de rechterlijke macht, terug. In grote rechtszaken werden met gefabriceerd bewijsmateriaal onder meer hoge generaals, prominente academici en journalisten veroordeeld.
Al ver voor de mislukte coup in 2016 waren er barsten ontstaan in het verstandshuwelijk tussen Gülen en Erdogan en de AKP. Twistpunten waren onder meer het sturen van de door Israël beschoten hulpboot Mavi Marmara naar de Gazastrook, en vredesonderhandelingen met de PKK, twee initiatieven van de Turkse regering waar Gülen op tegen was. Gülen was zich meer dan tevoren met de actieve politiek gaan bemoeien en dat zinde Erdogan niet. Hij sloot onder meer scholen van de beweging en ging later ook achter andere instituties aan.
Voor het grote publiek kwam de broedertwist naar buiten toen eind 2013 opnames van telefoongesprekken uit regeringskringen gepubliceerd werden, waaruit grootschalige corruptie in regeringskringen bleek. Zo had de directeur van de staatsbank miljoenenbedragen aan contant geld in schoenendozen verstopt. Erdogan, destijds premier, vertelde op een van de tapes aan zijn gezin hoe zij hun bezittingen in veiligheid moet brengen. Algemeen wordt aangenomen die tapes door de Gülenbeweging naar buiten waren gebracht.
Ontslagen en vervolgd
Daarna kwam het niet meer goed. Na de mislukte coup in 2016, waarbij bijna driehonderd mensen om het leven kwamen toen de straten van Ankara en Istanbul inrolden, zwoer Erdogan wraak. Hij hield Gülen verantwoordelijk, en in de maanden erna werden aanhangers van Gülen in groten getale per decreet ontslagen, vervolgd en tot sociale paria’s gemaakt. Een bankrekening bij de verkeerde bank of een opleiding bij de verkeerde school waren voldoende. Andere oppositionele groepen werden als bijvangst meegenomen in de ‘zuiveringen’.
Na de mislukte coup van 2016 vluchtten Gülens volgelingen massaal uit Turkije naar het buitenland, waar ze veelal werden opgevangen door gülenisten die al eerder de grens over waren gegaan om aan het wereldwijde netwerk van de organisatie te werken. De invloed van de beweging is tanende, maar nog altijd zijn in de VS en Europa, maar ook in Azië en Afrika aan de beweging gelieerde organisatie actief.
Zelf heeft hij altijd ontkend dat hij iets met de couppoging in 2016 te maken had. Het is onduidelijk hoe de opvolging van het wereldwijde netwerk van Gülen eruit ziet.
Op industrieterrein de Molenakker in Erp, in loods nummer 2, achter de groen- en geelgeverfde limousine van carnavalsvereniging De Lindenfluiters, wordt aan de schuilplaats van Anne Frank getimmerd. De boekenkast is al af, de draaideur die toegang gaf tot het Achterhuis waar de familie Frank, de familie Van Pels en later ook Fritz Pfeffer ondergedoken zaten. Met gele oorbeschermers op boort Willem Claassen schroeven in een kozijn. Zijn partner Annemiek Swinkels rolt verf op de planken in een tint die tussen oker en bruin zit – jaren twintig, niet zulke mooie kleuren, vindt ze.
Swinkels en Claassen maken een replica van een van de beroemdste historische locaties ter wereld. Hun opdrachtgever, de Anne Frank Stichting, beheerder van het originele Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam, verscheept het hele decor volgende week naar New York. Daar opent in januari, in het Center for Jewish History, de eerste grote museale Anne Frank-tentoonstelling met een groot aantal bijzondere, originele collectiestukken, aldus de stichting. Het idee is dat Amerikanen die niet naar Europa kunnen komen toch een indringende ervaring krijgen die hen leert over de geschiedenis van de Jodenvervolging.
Dit is niet eens het eerste Achterhuis dat Swinkels en Claassen namaken. Een jaar of vijf geleden bouwden ze al het decor voor het Anne Frank videodagboek, een serie die de stichting heeft geproduceerd. Maar dat was niet het hele huis en het decor is na de opnamen goeddeels vernietigd, al zijn enkele stukken ervan verkocht aan een tentoonstelling in Sandy Springs, Georgia.
Met rolmaat langs de plinten
Daarom liepen Swinkels en Claassen vorig jaar in een nacht door de kamers van het Achterhuis. Gekke ervaring hoor, zeggen ze, op je rug op de vloer met je rolmaat langs de plinten, langs díé plinten. Met hun nauwkeurige metingen plus 8.000 foto’s van het interieur zijn ze aan de slag gegaan.
Claassen staat in de doorgang die de kamers van Anne en haar zus Margot verbindt. Een paar centimeter breder dan de originele deuropening, dat was een eis uit Amerika met oog op de brandveiligheid. Vandaar ook dat de ‘muren’ zijn gemaakt van twee stukken brandvertragend MDF, persplaten.
Als je door de andere doorgang Annes kamer uitloopt, sta je straks in New York gelijkvloers in de kamers van de oorspronkelijke tweede verdieping waar het gezin Van Pels woonde, met zoon Peter. Bovenin, tegen de ‘balken’ (een u-vorm van drie planken, massieve balken zouden onhandelbaar zwaar zijn) op het behang kleeft een identificatiestrookje met daarop: ‘Anne Frankhuis Stichting, behang achterhuis woonkamer Van Pels (voor decorbouw)’.
De twee verdiepingen passen vrijwel naadloos in de ruimte in het Center for Jewish History. Claassen wijst naar de rechthoekige uitsparingen aan de onderkant van de muren. Omdat er geen ruimte is om achter de muren te lopen, moeten ze straks door die kleine gaten de constructie op de museumvloer bevestigen. Ze hopen dat hun replica na het tentoonstellingsjaar in New York nog verder gaat reizen en dat ze die dus vaker mogen opbouwen.
Rekwisieten
In Annes kamer staat nu eventjes een bankje en een tandartsboor. In Peters kamer een fiets. In de kamer van mevrouw Van Pels een houten bed met een vooroorlogse spiraalconstructie. Het zijn rekwisieten die vooral Swinkels bij elkaar heeft gezocht – hij is meer van het timmeren, zij meer van de aankleding. Voor de constructie gebruikt Claassen wel kruiskopschroeven, maar die worden dan weg geplamuurd en overgeschilderd; die had je toen nog niet. Alle schroeven die in het zicht komen, hebben een gleuf en een platte kop.
Ze zijn allebei heel secuur, zeggen ze, daar hadden ze de aansporing van de opdrachtgever (‘blijf zo dicht mogelijk bij het origineel’) niet voor nodig. Swinkels keek laatst naar een Nederlandse oorlogsfilm en daar hingen Ikea-mokken in de keuken. Dat zal haar echt niet overkomen. Op Marktplaats vonden ze een keukenblok met een granitoblad en een gootsteen van emaille, een gelukje was dat. Oké, het Delfts blauwe toilet heeft een andere print dan dat in het echte Achterhuis, maar ze proberen wel in de buurt te komen van de tijd waarin het was gemaakt.
Het is een decor zoals Swinkels en Claassen dat veel vaker hebben gebouwd. Hier zit misschien een extra gevoel, of liever: een extra gevoeligheid bij. Toch staan ze daar niet te lang bij stil. Het is ook gewoon werk en dat werk moet af, snel: de 29ste wordt alles in containers gehesen en dan gaat het Achterhuis overzee.
Je moet hier al zeker weten dat alles past, zegt Claassen, je wil niet daar nog naar de bouwmarkt moeten gaan. Hij bouwt in New York straks alles op, met een ploeg vrienden van hier. Zes weken de tijd hebben ze daarvoor. Drie weken later komt Swinkels om de set aan te kleden met voorwerpen. Een kattenmand, want ze las in het dagboek van Anne Frank dat de Van Pelsen er eentje hadden. En ten slotte gaat ze het huis ‘oud maken’, met vochtplekken op het behang, vlekken in de keuken. Daar is Annemiek goed in, zegt Claassen: oud maken.
Aan ambitie in Indonesië geen gebrek en aan bewindslieden sinds deze maandag ook niet. Meer dan honderd bewindslieden werden geïnstalleerd in het kabinet van de nieuwe Indonesische president Prabowo Subianto. Het telt 48 ministers en 58 staatssecretarissen.
Volgens Prabowo was het nodig een „sterke regering” te installeren om Indonesiës „multiculturalisme en politieke diversiteit” te respecteren. Critici zeggen dat het kabinet ook zo groot is omdat iedereen die Prabowo’s verkiezing heeft gesteund, daarvoor in ruil bewindslieden kreeg.
Hoewel de benoeming van meer dan honderd bewindslieden uitzonderlijk is, zijn grote kabinetten dat niet in Indonesië. Ook in Soeharto’s tijd had een kabinet wel eens 43 ministers. De maandag benoemde ministers laten zien waar in de maatschappij Prabowo steun heeft of wil krijgen. Zo heeft een deel van de politici een militaire achtergrond, een fractie meer dan in het kabinet van zijn voorganger Joko Widodo, blijkt uit een scan door de financieel analisten van investeringsmaatschappij Samuel Sekuritas. Prabowo draagt zelf als oud-generaal een kwestieus verleden met zich mee. Hij stuurde onder meer een beruchte Indonesische militaire eenheid aan in de jaren tachtig tijdens een bloedige bezettingsoorlog tegen Oost-Timor.
Lees ook
Achter Prabowo’s vriendelijke gezicht schuilt een geharde autocraat
De ministers met een politie-achtergrond maken Prabowo’s steun in het politieapparaat zichtbaar. Maar wat vooral opvalt: 34 procent van de ministers in Prabowo’s kabinet was dat ook al in het kabinet van zijn voorganger Joko Widodo. De banden met dat kabinet zijn sowieso stevig, de oudste zoon van Jokowi is vice-president onder Prabowo.
Onderzoeker Ward Berenschot van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) en de Universiteit van Amsterdam denkt dat Prabowo’s kabinet zo groot is omdat „hij zo veel mogelijk groepen en partijen binnenboord heeft willen brengen” in de hoop op een „rustige regeerperiode”. Het is daarmee ook een „compromiskabinet” geworden waarbinnen „verschillende krachten elkaar kunnen gaan tegenwerken.” Allereerst is het compromis zichtbaar „tussen de vorige en de huidige president” door het grote aantal meegekomen bewindslieden.
Hoewel het een fors kabinet is, is er weinig plaats voor vrouwen: vier ministers zijn vrouw
Prabowo benoemde ook vier connecties of familieleden van tycoon Haji Isam, die zijn geld verdient met mijnen, havens en palmolie. Hij was een belangrijke financier van Prabowo’s campagne. Zijn connecties krijgen in dit kabinet voor hem cruciale posten toebedeeld als landbouw en transport. Maar ook hier ziet Berenschot een compromis omdat Prabowo tegelijkertijd de huidige minister van Financiën behield, Sri Muliwani. Zij staat er om bekend dat ze opstaat tegen vriendjespolitiek.
Hoewel het een fors kabinet is, is er weinig plaats voor vrouwen: vier ministers zijn vrouw. Afgezien van de belangrijke portefeuille Financiën, hebben zij terreinen onder zich die doorgaans minder status hebben, zoals communicatie en informatie, toerisme en de bescherming van vrouwen en kinderen.
Kamperen in tenten
Prabowo hoopt eind deze maand een eenheid te smeden van zijn kabinet als hij zich met de bewindslieden terugtrekt op een militaire basis in de bergen, ver van Jakarta. Ministers en staatssecretarissen zullen er in tenten overnachten. Volgens de Singaporese zender CNA is dit een „ongebruikelijke start” voor een kabinet in Zuidoost-Azië maar Prabowo organiseerde vaker dit soort bijeenkomsten binnen zijn politieke partij Gerindra. Naast inhoudelijke bijeenkomsten wordt er doorgaans ook gezamenlijk gejogd.
Lees ook
De president van Indonesië wil kinderen gratis lunch geven. Sympathiek plan of een milieuramp verpakt in corruptie?