Wanneer je geen zuurstof meer binnenkrijgt, voel je dat meteen aan je ademhaling. Die gaat snel omhoog en wordt dieper. Daarna merk je dat je zicht verandert: je krijgt tunnelvisie, de uitersten van het gezichtsveld vallen weg, kleuren vervagen. Maar dan eindigt het ‘script’ van zuurstoftekort wel. Alles daarna is onzeker, behalve dan dat op den duur de dood volgt.
In september overleed een Amerikaans vrouw voor het eerst door suïcide met behulp van een ‘zelfdodingscapsule’. In een bos in Zwitserland drukte ze op een knop waarmee ze haar overlijden eigenhandig in gang zette – volgens de uitvinders een cruciaal juridisch detail om strafrechtelijke vervolging te voorkomen. De cabine stroomde vol met stikstof, waardoor de vrouw na enkele minuten buiten bewustzijn raakte. Ze overleed door zuurstoftekort, ofwel hypoxie.
De cabine, ontwikkeld in Nederland, biedt volgens de Australische bedenker Philip Nitschke een „snelle, vredige en betrouwbare dood”. Met zijn organisatie Exit International strijdt hij voor het recht om naar eigen keuze en op een humane wijze te kunnen sterven. Tegen de Volkskrant zei Nitschke dat het overlijden in de Sarco vergelijkbaar is met sterven door zuurstofgebrek als de cabinedruk wegvalt in een vliegtuig.
Nitschke zelf kan dat niet toelichten, daags nadat de Nederlandse politie bij hem een huiszoeking had gedaan in verband met de Sarco-suïcide. Wel voegt een woordvoerder van Exit International toe dat de zuurstofopname in beide situaties ongeveer gelijk moet zijn. En omdat het snelle wegvallen van de druk in vliegtuigen „goed gedocumenteerd is, wordt dat gebruikt om een klinisch beeld te geven van overlijden in de Sarco”.
Lees ook
Arrestaties in Zwitserland na zelfdoding in capsule
Soesterberg
Hoe voelt zuurstoftekort precies? Die vraag wordt bijna wekelijks gesteld in het Centrum van Mens en Luchtvaart (CML) in Soesterberg. Daar staat een cabine die niet volstroomt met stikstof, maar die de zeer lage luchtdruk op kilometers hoogte nabootst. De procentuele samenstelling van lucht in deze cabine is normaal, maar de lucht is zo dun dat het lichaam bijna geen zuurstof meer kan opnemen.
Deze oefencabine heeft niets te maken met zelfdoding, wil het CML – logischerwijs – benadrukken: eerder met het tegenovergestelde. Militairen stappen tijdens hun opleiding in de cabine om hypoxie bij zichzelf te leren herkennen. Wanneer de druk in het écht wegvalt, moeten ze levensreddend kunnen handelen voor het te laat is.
NRC keek mee met twaalf militaire artsen in opleiding, van de luchtmacht, landmacht en marine. Ze ‘stijgen’ in legeruniform naar de luchtdruk van ongeveer acht kilometer hoogte, onder begeleiding van luchtvaartfysioloog Hans Wittenberg, die met zuurstofmasker op meegaat. Alle artsen in opleiding willen als militair anoniem blijven, met name omdat het gaat over zelfdoding.
Lees ook
Philip Nitschke is een ‘zachtaardige’ euthanasiepionier. ‘Jammer dat hij geobsedeerd is door de zelfmoordcapsule’
Foto’s Olivier Middendorp
Acht kilometer
Met een oorverdovende knal valt de cabinedruk in één keer weg. Plots is de luchtdruk gezakt tot grofweg een derde van die op zeeniveau. De cabine vult zich met mist, de ramen beslaan.
Kort nadat de lucht weer wat is opgeklaard, doen zes van de twaalf personen hun zuurstofmasker af. De andere helft kijkt toe: welke symptomen zien ze? Deze artsen moeten niet alleen leren om zichzelf voor te bereiden op gevaarlijke situaties, maar ze moeten ook symptomen bij anderen herkennen.
„Het eerste wat je altijd ziet, is hyperventilatie”, vertelt instructeur Wittenberg. „Het lichaam gaat om zuurstof schrééuwen.” De artsen die hun zuurstofmasker hebben afgezet, beginnen zwaar te ademen, ze slaan diepe zuchten. De arts op stoel nummer vier – iedereen wordt met dat nummer aangesproken – kijkt wazig. Nummer drie krijgt blauwe lippen. Op een formulier kruisen de artsen haastig hun symptomen aan – nu ze dat nog kunnen. De eerste 45 seconden zijn voorbij.
Het effect van een eerste zuurstoftekort is voor een individu niet te voorspellen: de combinatie van symptomen verschilt per persoon. Wie voor een tweede keer hypoxie ervaart, krijgt hoogstwaarschijnlijk dezelfde klachten als de eerste keer. Sommige symptomen kunnen ook al optreden tijdens commerciële vluchten onder normale cabinedruk die ook al licht zuurstofarm is: vermoeidheid, hoofdpijn, een onbehaaglijk gevoel.
Bij hevige hypoxie worden mensen duizelig, misselijk, ze krijgen een slecht beoordelingsvermogen, tunnelvisie, soms tintelende handen en voeten. Sommige mensen verliezen zelfkritisch vermogen en worden verward, geïrriteerd of agressief. Latere symptomen zijn een verlies van spiercoördinatie of het maken van spastische bewegingen.
„Nummer drie, als ik je een euro geef en een Mars kost 35 cent, hoeveel Marsen koop je dan?”
Nummer drie, vertwijfeld: „Twee.”
„Hoeveel geld hou je dan over?”
Nummer drie: „Geen idee.”
Eén symptoom is aangenaam. Sommige mensen worden giechelig of zelfs euforisch door zuurstoftekort. Van de twaalf artsen lijken ten minste drie dat te ervaren. Die euforie is een „sluipmoordenaar” voor militairen, aldus de fysioloog: je voelt je top, dus waarom zou je ingrijpen?
Lees ook
Beslissen op de grens van leven en dood
Zelfoverschatting
Militairen moeten in de cabine hun persoonlijke ‘tijd van bruikbaar bewustzijn’ ontdekken. Op acht kilometer hoogte is dat meestal drie tot vijf minuten. De trainingsopgave is om zo’n vier of vijf symptomen te ervaren en dan zélf het zuurstofmasker op te zetten. Wie te lang wacht, kan dat door verwarring en verlammende spieren niet meer zelf. Het helpt niet dat zelfoverschatting óók een symptoom van zuurstoftekort is.
„Nummer één, jij zit er wel heel vrolijk bij. Voel je euforie?”
Ze knikt met haar hoofd, breed glimlachend.
Vier minuten later krijgt ze opnieuw gevraagd hoe het gaat. „Misselijk”, zegt ze, stralend.
„Ik zou niet lang meer wachten”, luidt het advies. Ze doet haar zuurstofmasker zelf op.
Zou het relatief aangenaam voelen om te overlijden door een tekort aan zuurstof? Voor de arts op stoel nummer tien is het een „onvoorstelbare situatie”, maar prettig was het voor haar in de cabine zeker niet. „Ik kreeg het meteen heel warm en het voelt als het moment vlak voordat je flauwvalt. Je wordt onwel.” De meerderheid van de twaalf artsen werd licht in het hoofd, verward, kreeg last van een onbehaaglijk gevoel en warmte-opvliegers.
Wellicht een prettige gedachte voor wie het ooit meemaakt: zonder zuurstof voel je je nog steeds als jezelf, ook terwijl lichaam en geest er al mee ophouden. Toen ‘nummer tien’ het rekensommetje met de Marsrepen kreeg voorgelegd, moest ze het antwoord schuldig blijven. „Maar ik was alsnog helder. Ik was me er volledig van bewust dat het lampje daarboven uitging.”
De FNV heeft vrijdagavond besloten om stakingen voor een verbeterde en permanente zwaarwerkregeling voorlopig op te schorten. De Stakingsraad van de vakbond heeft onderhandelaars tot 1 december gegeven om met een oplossing te komen voor het vroegpensioen, een regeling voor mensen die langdurig zwaar werk doen. „Lukt dat niet, dan volgen vanaf 1 december zwaardere stakingen dan die in september”, zegt Piet Rietman, pensioen-onderhandelaar van de FNV in een persbericht.
Eerder liet vakbond CNV al weten geplande acties over de regeling op te schorten. De vakbond zei vrijdag voldoende vertrouwen te hebben in het bereiken van een oplossing en kondigt voorlopig geen nieuwe stakingen aan. De politievakbonden zeggen vooralsnog hun stakingen voort te zetten.
Tijdelijke maatregel
Mensen met een zwaar beroep hebben nu nog recht op een uitkering als zij vervroegd met pensioen gaan, tot zij de AOW-leeftijd bereiken. Zij kunnen maximaal drie jaar voor hun pensioengerechtigde leeftijd stoppen met werken. De huidige vroegpensioenregeling was een tijdelijke maatregel en loopt eind 2025 af.
Begin september wezen de vakbonden een nieuw voorstel van het kabinet nog af. De partijen waren het oneens over wat een ‘zwaar beroep’ precies inhoudt. Minister van Sociale Zaken Eddy van Hijum (NSC) vond de aankondiging van CNV bemoedigend en spreekt van constructieve gesprekken, zo schrijft ANP.
De huidige regeling geldt volgens het het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor zo’n 2,9 miljoen mensen. Het is onbekend hoe veel van hen in aanmerking komen voor een vervroegd pensioen- toch gingen ruim 25.000 werknemers de afgelopen drie jaar via de maatregel met vroegpensioen.
Een alternatief is er vooralsnog niet, waardoor de vakbonden in september actie voerden. „Onze stakers zijn bereid om hun collega’s nogmaals op te trommelen voor een grotere stakingsronde, als die betere deal er niet komt,” aldus Rietman.
Antihairball bites, beef sticks, rice chicken balls en creamy sticks en andere snacks staan al klaar voor de proeverij voor huisdieren op de met ballonnen versierde, zwart gedekte klaptafels. Daisy Smit, eigenaar van Daisy’s Pet Store (winkel en trimsalon) in Maarssen, is in de ochtend nog druk bezig met de laatste voorbereidingen. Het is een paar minuten na negen, de winkel is net open. Een bezorger rijdt een pallet met een grote voorraad dierenvoer naar binnen.
„Vandaag moet dé dag worden hè!”, roept Smit hem na.
Het is vrijdag 4 oktober, Dierendag. Drie miljoen katten, 1,8 miljoen honden, 5,6 miljoen aquariumvissen, 0,4 miljoen konijnen en 1,6 miljoen kippen en duizenden andere dieren in Nederlandse huizen en tuinen kunnen vandaag extra liefde verwachten. Wat merken dierenzaken van Dierendag?
In ieder geval meer drukte, zegt een steekproef onder winkeliers verspreid door Nederland. Sommige winkeliers die NRC benaderde, waren een paar dagen voor Dierendag al te druk om interviews te geven. Andere winkeliers zeggen een extra medewerker in te zetten. Sommige winkels doen iets extra’s, zoals Daisy’s Pet Store in Maarssen. Of de keten Pets Place, waar in een aantal filialen een fotograaf portretten maakt van huisdieren.
In Pets Place worden in de periode rondom Dierendag 60 procent meer producten verkocht dan in een „normale week”. Die dierendagpiek neemt elk jaar toe. Ard Malenstein, topman van IJsvogel Retail, het moederbedrijf van Pets Place, denkt dat dit komt door de „humanisering” van huisdieren. „Honden, katten, konijnen zijn inmiddels een volwaardig gezinslid en krijgen dus ook vaker cadeautjes, bijvoorbeeld met verjaardagen en Dierendag. Dierendag is een soort Sinterklaas voor huisdieren.”
300 miljard euro
Een onderzoek van Bloomberg bevestigt dat meer geld wordt uitgegeven door humanisering van huisdieren, maar ook door het groeiende aantal huisdieren wereldwijd en doordat huisdieren door betere zorg langer leven. In 2023 ging er wereldwijd bijna 300 miljard euro om in de huisdierenbranche (onder meer voor voeding, zorg en luxeproducten) wat naar verwachting zal oplopen tot bijna 500 miljard in 2030, aldus Bloomberg.
Vooral speeltjes, snacks en kussens – dingen waar de rest van het jaar juist relatief weinig aan wordt uitgegeven – zijn rondom Dierendag populair. Verreweg de grootste kostenpost voor huisdiereigenaren op jaarbasis zijn dierenvoeding en de dierenarts, stond in de Pet Monitor van 2023 van studenten van de Aeres Hogeschool Dronten en experts uit de sector.
Mensen geven tussen 250 tot 500 euro uit per jaar aan voeding voor hun hond, blijkt uit dat onderzoek. Bij katten is dat tussen de 100 en 250 euro. Aan snacks geven veel hondeneigenaren 50 tot 100 euro uit per jaar, katteneigenaren tussen de 0 en 50 euro.
Leveranciers weten ook dat het Dierendag is. In Daisy’s Pet Store in Maarssen liggen hartvormige kippenkluiven en knuffels bij de kassa. Bij binnenkomst staan dozen met hondenspeeltjes. Een speciale actie van de leveranciers, zegt Smit.
Daisie, een bruine goldendoodle, een kruising tussen een golden retriever en een poedel, mag van haar baas Anouk naar een van de zwarte tafels van de proeverij gaan voordat ze naar haar afspraak moet in de trimsalon achterin de winkel. Ze ruikt aan de plakjes worst. „Als je een kunstje kan, krijg je een snoepje”, belooft winkelier Smit. „Zit. Goed zo”, zegt ze. In één hap is het kippensnoepje, dat oogt als een platte kruidnoot, op.
‘Alsof je kind jarig is’
Anouk koopt vandaag voor Dierendag een wit kleed voor Daisie om op te liggen en ze gaan vandaag, als ze klaar is in de trimsalon, extra lang wandelen in het bos. Een man van middelbare leeftijd, Martin, koopt vier koeken waar zijn dertien jaar oude labrador makkelijk op kan kauwen. Het is toch een beetje alsof je kind jarig is, vindt hij. Een jonge vrouw rekent voer en twee hartvormige kippenkluiven af. „Dat wordt dan 7 euro en 10 cent. En vergeet je spaarpunten niet. Vandaag krijg je dubbele punten”, zegt een medewerker.
De meeste hondeneigenaren in Nederland geven jaarlijks tussen de 458 en 1.150 euro uit aan hun huisdier, bleek uit de steekproef bij ruim duizend mensen van de Pet Monitor. Bij de katteneigenaar is dat tussen de 270 en 750 euro. Het zijn bescheiden bedragen vergeleken met die in China, het land met de hoogste uitgaven aan honden en katten ter wereld: Chinese baasjes geven gemiddeld 1.875 euro per jaar uit aan elke hond en 1.976 euro aan elke kat.
In Nederland was er vorig jaar in bijna de helft van alle huishoudens (45 procent) een huisdier, volgens huisdierenbrancheorganisatie Dibevo. Door de coronapandemie kwamen er huisdieren in meer huishoudens. „Niet eerder zijn er in één jaar tijd zo veel honden en katten aangeschaft in Nederland”, schreef Dibevo. Toen waren er „boven op de jaarlijkse 170.000 puppy’s nog eens tienduizenden” honden bij gekomen.”
Winkels merkten dat ook. Had Pets Place in 2019 nog een omzet van 180 miljoen euro, inclusief de omzet van de groothandel, in coronajaar 2020 nam dat toe tot zo’n 250 miljoen.
Bo, een kleine zwarte hond met witte pootjes, en Benson, een grote hond met lichtbruine krullen, staan als natte vaatdoeken druipend te wachten in de metalen spoelbakken tot een van de trimmers hen drooggeföhnt in de trimsalon in Maarssen. Haren hangen voor hun ogen. Eenmaal droog worden ze op de trimtafels gezet. De meesten honden vinden de behandeling prima, zegt Smit. Een enkele keer stribbelt een hond tegen of bijt hij. Maar bij katten is dat een ander verhaal, zegt ze. Die kunnen bijten op momenten waarop je het niet verwacht. De tandjes zijn vies, je kunt er zomaar een ontstoken hand door krijgen.
In de trimsalon merken ze, in tegenstelling tot het winkelgedeelte, weinig van Dierendag. Hier zijn ze het hele jaar door volgeboekt. Zo’n 25.000 honden en katten staan in het klantensysteem en Smit kent ze bijna allemaal persoonlijk, zegt ze. De dieren komen van ver, soms moet hun baasje een half uur rijden. „Er zijn veel te weinig trimsalons”, verklaart Smit de populariteit van haar zaak. „De meeste mensen doen dit werk een paar jaar en dan stoppen ze er weer mee. Vaak sta je uren in dezelfde krampachtige houding je werk te doen. Het is een zwaar beroep.”
Ondanks het groeiende aantal huisdieren en groeiende uitgaven in de branche, neemt het aantal Nederlandse ondernemingen in de dierenbranche, waaronder ook hengelsport zaken, geleidelijk af. Waren er in 2018 nog 1.445, op dit moment zijn er nog 1.300, aldus kennisplatform Retail Insiders.
Tess, een kleine blonde hond met krullen, eet een paar snacks van de proeverij. Ze houdt vooral van koekjes, zegt haar baasje Rachel, een jonge blonde vrouw. Een andere hond, middelgroot en wit met bruine vlekken, is kieskeurig. Hij ruikt aan de kip, maar eet het niet. De stick dan? Ook niet. Snoepjes? Nee.
Daisy verheugt zich al op de avond, deze vrijdag, zegt ze. Dan vindt de vip-avond voor honden en katten plaats die ze heeft georganiseerd, met de proeverij en extra kortingen. Dan zal het nog drukker worden, zegt ze hoopvol.
Amsterdam, Keizersgracht 384. De Stadsschouwburg stond hier vroeger, de eerste stenen schouwburg van de stad, tot die in 1772 afbrandde. Het Rooms-Katholiek Oude-Armenkantoor kwam ervoor in de plaats en in dat pand zit nu hotel The Dylan. Maar het poortje waardoor Vondel op 3 januari 1638 naar binnen ging om de première van zijn Gijsbrecht van Aemstel te zien is er nog en de binnenplaats – ach, mensen, de binnenplaats is met zijn hoog oprijzende en zwart geschilderde gevels zo’n toonbeeld van Hollandse soberheid dat je even error voelt als je vervolgens naar de mensen om je heen kijkt. O ja, hier zitten de superrijken. Hier lunchen ze bij mooi weer buiten met een bordje sla en een mootje monkfish.
Ons idee om dit als decor te kiezen voor een gesprek met Ineke ten Cate (77) en haar petekind Sanna Fabery de Jonge (52). Het leek ons wel gepast voor de weduwe van een van Nederlands grootste en beroemdste filmsterren – Rutger Hauer. En ja, ze logeerden hier weleens. Ze waren, zegt ze, „niet vies” van vijfsterrenluxe. Al was een camping ook altijd prima. Een camping in de modder. Door de wildernis zwerven in hun tot kampeerbus verbouwde trailer – god, wat heeft ze daar goede herinneringen aan.
Wat ze níét leuk vindt: dit gesprek. Waarom de publiciteit zoeken? Waarom de aandacht op zichzelf vestigen? Ze houdt er niet van. Rutger, zegt ze, hield er ook niet van. Ze doet het voor Sanna, want zij heeft een film over Rutger Hauer gemaakt, Like Tears in Rain, en die komt dinsdag 15 oktober op televisie, in Het uur van de wolf, NPO2. Nooit eerder vertoonde beelden van Rutger Hauer in zijn jonge jaren, toen hij en Ineke bevriend waren met de ouders van Sanna en de peetouders werden van hun kinderen. Interviews met Monique van de Ven, Paul Verhoeven, Anton Corbijn, Whoopi Goldberg en Mickey Rourke over hun herinneringen aan hem. Like Tears in Rain: de slotwoorden van de door Rutger Hauer gespeelde hoofdpersoon Roy Batty in de film Blade Runner (1982). „All those moments will be lost in time, like tears in rain.” Time to die, voegde hij eraan toe. Hij was achtendertig en had hoofdrollen gespeeld in Floris (1969), in Turks Fruit (1973), in Soldaat van Oranje (1977). Nu begon hij aan zijn Amerikaanse carrière.
Rutger Hauer stierf in juli 2019, op zijn vijfenzeventigste. „Twee jaar later”, zegt Ineke ten Cate, „stierf mijn moeder. Dat ik hier zo zit met jullie, dat ik nog kan praten en eten, ik snap het niet. Ik snap gewoon niet dat ik het kan. Ik had zo’n lieve moeder, ik was gek op haar. Twee jaar heb ik heel intiem voor haar gezorgd, ze was best een beetje in de war, en toen stierf zij ook nog, midden in de covidtijd.”
Hoe oud was ze?
„Achtennegentig. Ik had geen tijd gehad om te rouwen en daar zat ik dan, in onze boerderij in Beetsterzwaag. Ik kon niet naar ons huis in L.A. en veel vrienden hadden afgehaakt, want na Rutgers dood vonden ze me niet meer interessant. Ik was zo eenzaam. Ik heb het echt verschrikkelijk gehad.”
En dan doet ze iets wat ze de komende uren vaker zal doen: om zichzelf lachen. Daarna, luchtig: „Zo, dan weten jullie dat ook weer.”
Hoe is Rutger gestorven?
„We waren op een filmfestival in Lucca geweest, in Italië, waar films van Rutger werden gedraaid, en daarna hadden we er nog een week Florence aan geplakt, heel leuk allemaal, heel intens. We kwamen thuis, in Beetsterzwaag, hij was niet lekker en drie maanden later was hij dood. Het was alvleesklierkanker. Het zat ook in zijn longen, overal. En niets gemerkt, hè. Hij was nooit ziek, nooit, nooit, nooit. Ik snap het nog steeds niet.”
Jullie woonden in Friesland, maar je bent geen Friezin.
„Nee, ik ben geboren in Haren, bij Groningen. Later verhuisden we naar Friesland en ik heb in Heerenveen op school gezeten, op het gymnasium, maar dat ging niet. Toen in Leeuwarden naar de meisjes-hbs. Ging ook niet. Ik was een moeilijk meisje. Dwars, stout, spijbelen. Toen in Amsterdam naar Charles Montaigne, de modeopleiding, en een jaar naar Londen en Parijs, dat vonden mijn ouders belangrijk. Op mijn eenentwintigste ben ik begonnen met textiele kunstvorming. Ik kon mijn werk goed verkopen, ik had een auto en een leuke vriend, en op dat moment ontmoette ik Rutger. Hij was vijfentwintig.”
Bij je ouders toch?
„Dat vertel ik in de film, ja. Hij was met mijn broer Marius mee naar huis gekomen. Marius zat wel op het gymnasium en had van die leuke avonden over poëzie en toneel, en Rutger zat bij de Noorder Compagnie, een toneelgezelschap uit Drachten. Die gaven een voorstelling en na afloop bleek Rutgers auto het niet te doen. Mijn broertje belde mijn vader: mag er een acteur bij ons logeren? Geen sprake van, maak je me daarvoor wakker? Mama belde terug naar de schouwburg: het kan best, hoor. De volgende ochtend bleek er een jonge god in bed te liggen. Mama schok zich helemaal dood.”
Inekes moeder, uit een familie van oude landadel, schilderde en illustreerde. Haar vader was journalist en een in zijn tijd gezaghebbend columnist, hoofdredacteur van de Friese Koerier en de Leeuwarder Courant. „Fantastische ouders, echt. De liefste en de leukste. Ze vonden alles prima. Ze waren zelf heel streng opgevoed en hadden zich voorgenomen om alles anders te doen.”
Rutger bleef.
„Hij voelde zich meteen thuis bij ons. En ik wist: dit is hem. De jongen met wie ik was heb ik afgezegd.”
In de film vertel je dat je schrok van hoe hij woonde.
„Hij wilde zijn handschoenen ophalen en we reden naar Siegerswoude, een dorpje bij Drachten. Daar had hij een viezig goor huisje tussen de koeien, zonder water en elektriciteit. Het stonk er naar kuilgras, in de hoek van de kamer lag een bult eierdoppen en ander vuilnis, op het fornuis lag zo’n laag stof.” Ze houdt haar duim en wijsvinger 10 centimeter bij elkaar vandaan. „Maar er zaten dus wel een stuk of drie meisjes naast elkaar op een bankje. Wat doen jullie hier? Ja, we wachten op Rutger. Haha, nou, leuk.”
Héél erg knap. Zo’n mooi lichaam ook. Ik krijg het er nog warm van
Sanna vraagt of het meisjes van het toneelgezelschap waren en Ineke zegt: „Weet ik niet. Ik denk het niet. Hij had altijd meiden achter zich aan.”
„Hm, hm”, zegt Sanna. „Hij was natuurlijk heel erg knap.”
Ineke: „Héél erg knap. Zo’n mooi lichaam ook. Ik krijg het er nog warm van.” Ze wappert zichzelf wat koelte toe met haar handen.
Had hij daar ook al met meisjes gewoond?
„O, vast. Ik ben nooit jaloers geweest, als jullie dat bedoelen. Echt helemaal nooit. Ook omdat ik heel erg zeker van hem was.”
In de film gaat het er niet over, maar hij had toen al een kind.
„Een dochter, ja, met een Zwitsers meisje, ze was een jaar jonger dan hij. Haar ouders hadden geëist dat hij met haar trouwde toen ze zwanger was en kochten een schip voor hen waarop ze konden wonen. Dat schip lag in de Amstel, tegenover het huis van Rutgers ouders in Amsterdam. Het duurde drie maanden en toen is ze terug naar Zwitserland gegaan. Daar is ze opnieuw getrouwd en haar nieuwe man heeft Rutgers dochter geëcht.”
Zagen jullie haar nog wel?
Ineke kijkt naar Sanna en zegt dat ze het moeilijk vindt om erover te praten. „Eerst dacht ik: o, leuk, een dochter. Maar het is niet goed met haar gegaan. We hebben alles, alles, álles gedaan om haar te helpen en dat is mislukt.”
De eerste maanden dat Rutger bij haar ouders was, zegt ze, hadden ze nog geen relatie. Ze praatten wel eindeloos veel met elkaar en hij vertelde haar over zijn ouders, die allebei acteur waren: hard werken, veel weg, avonden lang rond de grote ijzeren kachel zitten met andere acteurs – Wim Kan, Mary Dresselhuys. „Acteur zijn was heel belangrijk voor hen, onhandig dat er ook nog kinderen waren. Geld was er niet.” Rutger had drie zusjes, het zusje boven hem was gestorven. Als klein ventje, zegt Ineke, liep hij al van huis weg. „Hij wilde naar Schiphol. Hij vond vliegtuigen fantastisch.” Op zijn vijftiende ging hij varen, na bemiddeling door zijn grootvader, die een rederij had. Als hij niet kleurenblind was geweest, zegt Ineke, dan was hij kapitein geworden. Zo werd het de toneelschool.
Kende je zijn ouders?
„Ja, heel goed.” Weer die lach. „Ze vonden mij poes nummer zeventien. Dat zeiden ze gewoon. Poes nummer zeventien.”
En dat is zo gebleven?
„Nee. Zijn moeder was eigenlijk een heel leuk iemand. Voor ze overleed, op haar tweeënzeventigste, hebben we het een soort van goedgemaakt. Ze zei: het beste wat Rutger is overkomen ben jij. Maar de verbondenheid die ik met mijn moeder voelde, die heeft Rutger nooit met zijn moeder gevoeld. Ook niet met zijn vader. Die is op zijn eenenzeventigste overleden.”
Ze hebben Rutgers roem nog meegemaakt.
„Maar daar zeiden ze nooit iets over. Bij hen stond toneel in veel hoger aanzien dan film. Bij de première van Soldaat van Oranje liep zijn vader weg. Hij vond het te gewelddadig of zo.”
Je hoeft geen psycholoog te zijn om te vermoeden dat Rutger houvast zocht.
„Hij was niet geworteld, wilde zich niet binden en was van plan om dood te gaan op zijn dertigste. Dat zei hij tegen me. Ik stap uit het leven als ik dertig ben, dan heb ik het wel gehad. En hij wilde absoluut geen kinderen.”
Jullie hebben ze ook niet gekregen.
„Nu zou het fijn zijn als ik kinderen had, dan was ik niet zo alleen. Maar toen, nee. Voor mij was het geen offer. Ik ben opgevoed met de Club van Rome, die in 1968 al waarschuwde voor de gevolgen van overbevolking en uitputting van de aarde. Mijn vader was daar erg mee bezig. Hij zei: de hele wereld is straks on the move, de planeet gaat naar de klote. Ik nam dat heel serieus. Geen kinderen krijgen hoorde daar bij.”
Rutger noemde jou Sientje.
„Zo heet ik, Sientje, van Klazina. Op mijn vijfde ging ik met mijn ouders weg uit Haren en moest ik mijn vriendinnetje achterlaten. Zij heette Ineke. Ik wilde ook Ineke heten. Vreselijke naam, vind ik nu.”
Hoe kwam het dat jullie Sanna en haar broertje Pleun zo in jullie hart sloten?
„Omdat hun ouders zulke goeie vrienden van ons waren. Op die leeftijd, zo tussen je vijfentwintigste en dertigste, kunnen vriendschappen heel intens zijn. Rutger had Turks Fruit al gedaan, maar dat zei hun niets toen we elkaar leerden kennen, ze waren net op wereldreis geweest. Ze verkochten hun kampeerbus aan ons. De vakanties met elkaar, het verbouwde schip waarop we door Nederland voeren met hun kinderen, hoe fijn dat was, hoe zorgeloos – nou ja, dat zie je dus allemaal in Sanna’s film.”
Kun je ernaar kijken?
Ze kijkt naar Sanna en zegt: „De eerste keer, met jou en je moeder, heb ik anderhalf uur lang gehuild, niet normaal. Opeens zie ik mijn broertje weer, Marius, op zo’n gigantisch groot filmdoek. Ik hoor zijn stem. Ik zie hem samen met Rutger – ze waren zulke goeie vrienden, echt vrienden voor het leven en toen…”
Toen ging Marius dood.
„Op zijn negenentwintigste. Hij had de ziekte van Hodgkin en lag dood te gaan in het ziekenhuis en ondertussen ging mijn vader vreemd. Mijn jonge jaren met Rutger komen weer voorbij, al die dingen die we deden, dat gekloot op boten en in kampeerbussen, het klussen, het timmeren, de lol die we hadden, de onbezorgdheid. We waren zo gelukkig.” Ze duwt de mouw van haar trui een beetje omhoog en zegt dat ze voor de film een tattoo heeft laten zetten van Rutgers vingerafdruk. Die stond op zijn green card, zijn verblijfsvergunning voor de VS. „Weten jullie wat het is, sinds mijn moeder en Rutger er niet meer zijn ga ik graag naar de plekken waar ik met Rutger was en dat hebben we ook gedaan voor de film. In L.A. waren we bij de stomerij waar Rutger zijn kleren liet stomen, er hangt daar een groot portret van hem aan de wand, en ik kom binnen en die man van de stomerij springt ongeveer over zijn toonbank heen om mij te begroeten. En dan de buurvrouw in L.A. die meteen naar buiten rent als ze me ziet, de Starbucks waar we kwamen, de restaurants – het was fijn en het was vreselijk, want Rutger is er niet meer en ik moet alles alleen doen. Ik reis alleen, ik huur auto’s alleen, ik huur huizen alleen, ik maak roadtrips alleen, en dat vind ik heel flink van mezelf, niet veel vrouwen van mijn leeftijd doen dat. Maar het is ook heel erg eenzaam.”
En als je thuis bent? In Beetsterzwaag?
„Dat vind ik dus moeilijk. Zijn schoenen staan onder het bed en zijn kleerkast durf ik niet open te doen. De schimmel zit misschien wel in zijn kleren, maar ik durf niet te kijken, want dan sta ik niet voor mezelf in. Als er niet zo’n haast was geweest, was ik het liefst samen met hem doodgegaan.”
Haast?
„Ik bedoel dat het allemaal zo snel is gegaan. En ik had mijn moeder nog. Ze zeggen dat de tijd alle wonden heelt. Nou, mooi niet. Het wordt alleen maar erger. Ik kom er niet meer overheen. En waarom zou ik ook?”
Wat maakt dat je doorleeft?
„Dat ik te laf ben om voor de trein te springen. En omdat de vogels zo mooi zingen als ik in het bos loop. Het strand is ook heerlijk.”
En het is niet zo dat je je leven met hem romantiseert? Het slechte wegpoetst?
„Was het maar zo. Er valt niets weg te poetsen.”
Aan de ketting om haar hals: de handtekening van Rutger in goud. Daarnaast een sterretje met wat as van hem erin. Aan haar hand een ring met diamanten lippen. „De kus”, zegt ze. „Die kreeg ik toen we vijfentwintig jaar getrouwd waren.” Ze lacht weer en zegt dat ze het zo jammer vindt dat ze voor niemand meer kan zorgen. Maar nee, er is geen vacature. „Als ik nog voor iets of iemand wil zorgen neem ik wel een kikker. Of een meeuw zonder vleugels.”