‘Het Westen zou meer moeten doen om Wit-Rusland uit de greep van Rusland te halen’

Een kamertje van anderhalf bij twee vierkante meter, een ijzeren bed en een gat in de grond als toilet. Permanente videobewaking en overdag nauwelijks plek om te zitten, laat staan om te lopen. Als Maria Kalesnikava tenminste nog de energie heeft om te lopen. De Wit-Russische activist en politicus, die in 2020 werd gearresteerd, is er na vier jaar gevangenschap zeer slecht aan toe.

„We horen dat Maria nog maar 45 kilo weegt, bij een lengte van 1 meter 75 is dat heel weinig. Ze kan bijna niets eten en zit de hele dag alleen”, vertelt haar zus Tatsiana Chomitsj per Zoom-verbinding vanuit Warschau, waar ze een mensenrechtenbijeenkomst bijwoont. De 38-jarige Chomitsj reist stad en land af om aandacht te vragen voor haar vier jaar oudere zus en voor de andere 1.284 politieke gevangenen in Wit-Russische cellen. Vorige maand startte ze via sociale media de campagne #SOSMaria.

In 2020 groeide de hoogblonde Maria Kalesnikava tot een van de symbolen van het Wit-Russische verzet tegen president Aleksandr Loekasjenko en tegen de verkiezingsfraude, waarmee hij dat jaar een nieuwe termijn binnenhaalde. Kalesnikava, fluitiste van beroep, werd campagneleider voor oppositiepoliticus Viktar Babaryka, die in 2020 tot veertien jaar cel werd veroordeeld. Daarnaast werkte ze voor de verkiezingscampagne van oppositieleider Svetlana Tichanovskaja (nu in ballingschap) en was ze lid van de Coördinatieraad van de verenigde oppositie.

Begin september 2020 werd Kalesnikava door gemaskerde agenten van straat geplukt, in een busje gezet en naar de grens met Oekraïne gereden met het doel om haar het land uit te gooien. Maar ze weigerde te vertrekken en verscheurde haar paspoort. In het proces dat volgde, werd ze veroordeeld tot elf jaar strafkamp wegens het ‘samenzweren tegen de staat’ en wegens ‘extremisme’. Op procesdagen lachte en danste ze in haar arrestantenkooi en tekende ze hartjes in de lucht.

Vrouwenkamp

Inmiddels zit Kalesnikava al ruim anderhalf jaar in eenzame opsluiting, sinds eind 2023 in vrouwenkamp IK-4 in de stad Homel. Chomitsj: „Ons laatste contact was in februari 2023. Sindsdien wordt ze in volledige isolatie gehouden en is zelfs contact met advocaten verboden. De gevangenisdirectie ontkent trouwens dat ze op deze manier wordt gestraft. Ze beweren dat ze geen contact wil met haar familie of met advocaten. Dat is natuurlijk gelogen.”

Maria Kalesnikava tijdens een hoorzitting over haar veroordeling, september 2021. Ze werd veroordeeld tot elf jaar gevangenis vanwege ‘samenzwering en deelname aan een extremistische groep’

De schaarse informatie die Chomitsj krijgt over de toestand van haar zus, komt van vrijgelaten medegevangenen. Meer dan kruimeltjes zijn het niet, want ook in het kamp wordt Kalesnikava van de andere gevangenen gescheiden. „Maria zit in eenzame opsluiting in een apart cellencomplex en heeft geen contact met de andere vrouwen. De enige momenten waarop medegevangenen iets van haar zien of horen, is als ze heel soms langs haar cel lopen of horen praten tegen de bewakers.”

In 2022 werd Kalesnikava geopereerd vanwege een geperforeerde maagzweer (waarbij de maagwand scheurt), die in de gevangenis was ontstaan. Sindsdien kan ze bijna niets eten van het zogenaamde gevangenismenu, vertelt haar zus. „Ze zou een speciaal dieet moeten volgen, maar dat wordt haar geweigerd. Bovendien krijgt ze maar 10 tot 20 euro per maand om in de gevangeniswinkel aanvullende producten te kopen. Dat is zelfs naar Wit-Russische gevangenismaatstaven heel weinig, net voldoende voor wat thee en koekjes, een tandenborstel en zeep te kopen en misschien een beetje pap om te koken. Er is geen keuken en geen koelkast. Iedereen die haar heeft gezien, zegt dat ze er slecht uitziet.”

Daarbij wordt Kalesnikava regelmatig opgesloten in de ShiZo, een speciale strafcel van het type waarin ook de dit jaar gestorven Russische oppositieleider Aleksej Navalny maanden zat opgesloten. „Het is vergelijkbaar. Je mag geen persoonlijke bezittingen meenemen, alleen een tandenborstel, tandpasta, toiletpapier, handdoek en zeep. Er is meestal niet eens beddengoed en het bed wordt om vijf uur ’s ochtends omhooggehaald. Er is een soort krukje, maar daar kun je eigenlijk niet op zitten. En dat 24 uur per dag. Met videobewaking. In de winter is het zo koud, dat je rondjes moet lopen om warm te blijven.”

Deze zomer heeft president Loekasjenko tientallen politiek gevangenen vrijgelaten. Maria zat er niet bij. Hoopt u dat ook zij wordt vrijgelaten?

„Natuurlijk hoop ik dat. Hij heeft al 115 mensen gratie verleend, onder wie ouderen en ernstig zieken. De bekendste is Ksenia Loetskina, de journalist die acht jaar had gekregen, nadat zij ontslag genomen had bij de staatstelevisie en zich aansloot bij de demonstranten. Ze had vier jaar gevangen gezeten en had ernstige gezondheidsklachten. Ook Grigori Kostjoesjov, die tien jaar had en aan kanker lijdt, is vrijgelaten. Net als vakbondsleider Vasil Beresnjov.”

Waarom doet Loekasjenko dit?

„Ten eerste worden er volgend jaar presidentsverkiezingen gehouden. Die moeten vóór eind 25 juli plaatsvinden, maar er gaan geruchten dat Loekasjenko ze wil vervroegen naar februari. Het winterseizoen verkleint de kans op straatprotesten, hoewel ik niet verwacht dat Wit-Russen massaal de straat op gaan zoals in 2020. Mensen zijn bang en nog dagelijks vinden er arrestaties plaats. Ten tweede wordt er gesproken over mogelijke onderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne. Loekasjenko wil daar graag bij betrokken worden, zoals hij onderhandelingen eerder faciliteerde. Hij hoopt daarmee zijn betrekkingen met het Westen te verbeteren.”

Tetsiana Chomitsj met een foto van haar zus Maria Kalesnikava bij de uitreiking van de Karlspreis in Aken, mei 2022. De naar Karel de Grote vernoemde prijs wordt uitgereikt aan mensen die hebben bijgedragen aan de Europese idealen.

Tetsiana Chomitsj (links) met oppositieleider Svetlana Tichanovskaja (midden) en activiste Veronika Tsepkalo bij de uitreiking van de Karlspreis in Aken, mei 2022. De naar Karel de Grote vernoemde prijs wordt uitgereikt aan mensen die hebben bijgedragen aan de Europese idealen.

Wit-Rusland wordt in het Westen beschouwd als een vazalstaat van Rusland, waar niet meer mee te praten valt. Is dat terecht?

„De russificatie van ons land is in volle gang. Ik wil het geen bezetting noemen, maar je zou het kunnen zien als een verborgen kolonisatie. Alle westerse organisaties zijn vervangen voor Russische, die zich hoofdzakelijk bezighouden met militaire thema’s in plaats van met maatschappelijke kwesties. Wit-Russen moet niets hebben van die imperiale benadering. Daarnaast is Wit-Rusland vanwege de sancties financieel enorm afhankelijk geworden van Rusland. Belangrijke exportproducten, zoals kunstmest, die eerst naar Europa gingen en die de Wit-Russische economie en Loekasjenko’s eigen portemonnee voedden, blijven hangen in Rusland. En Rusland manipuleert de prijzen in zijn eigen voordeel.”

Voelt Loekasjenko zich onprettig in Poetins houdgreep?

„Absoluut, hij ziet dat hij zijn soevereiniteit verliest. Bovendien probeert Moskou Wit-Rusland direct in de oorlog met Oekraïne te betrekken. Het is niet ondenkbaar dat Rusland voor dat doel militaire provocaties voorbereidt aan de grens met Oekraïne. Dit maakt de dreiging heel acuut en iedereen in Wit-Rusland is zich bewust van de politieke crisis waarin ons land verkeert. Het is niet alleen in Loekasjenko’s belang dat Wit-Rusland zich losmaakt uit de Russische greep. Het is ook in het belang van zijn buurlanden Litouwen, Polen en Letland, en van het Westen als geheel.”

Het Westen wil juist geen zaken doen met Minsk, vanwege Loekasjenko’s dictatoriale gedrag en steun voor de oorlog.

„Natuurlijk is de mensenrechtensituatie niet ineens verbeterd door die vrijlatingen. En Wit-Rusland zal voorlopig echt geen democratie worden. Maar het Westen kan meer doen om Wit-Rusland niet het zoveelste platform te laten zijn voor Russische militaire acties of provocaties. Kijk naar de [door de Wit-Russische regering veroorzaakte] migratiecrisis in de Baltische staten en Polen. Toch denk ik dat Loekasjenko begrijpt dat het land in Russische greep verloren is. Bovendien: de bevolking wil helemaal geen Russische vazalstaat zijn. Die wil helemaal niet meegetrokken worden in de oorlog met Oekraïne. Daarom denk ik dat dit het moment is, waarop het Westen eisen kan stellen met betrekking tot de mensenrechten en de vrijlating van politieke gevangenen. Van alle slechte opties moeten we de minst slechte kiezen.”

Welke stappen zou het Westen in uw ogen kunnen zetten?

„Ik denk dat het belangrijk is om, zowel publiekelijk als achter de schermen, te communiceren met de regering in Minsk en te onderhandelen over de vrijlating van politieke gevangenen en het verminderen van de repressie. Wit-Russische diplomaten zijn nu actief geïnteresseerd in deze internationale platforms. Ze waren bijvoorbeeld bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Deze internationale platforms moeten worden gebruikt om het gesprek te openen.”

Vindt u dat de sancties moeten worden heroverwogen?

„Het gaat vaak meteen over het intrekken van sancties, maar ik denk dat het te vroeg is om daarover te praten. Er moet een stapsgewijze wortel-en-stok-benadering zijn, waarbij duidelijke voorwaarden worden gesteld, zoals het stoppen van marteling en repressie. Daarvoor is communicatie nodig en geduld. Want de veiligheidsdiensten zullen zich verzetten, dat is het meest pro-Russische deel van de samenleving. En natuurlijk volgt Rusland de situatie in Minsk op de voet. Wat de sancties betreft, zijn er verschillende strategieën denkbaar. Je hoeft ze niet in te trekken, je kunt ze ook tijdelijk schorsen en kijken welk effect dat heeft. Nu drijven de sancties Minsk alleen maar verder in de armen van Rusland.”

Deze week deed Litouwen een formeel verzoek bij het Internationaal Strafhof in Den Haag om Wit-Rusland aan te klagen wegens misdaden tegen de menselijkheid. Oppositieleider Svetlana Tichanovskaja was ook aanwezig. Wat vindt u van die stap?

„Ik wil Litouwen niets verwijten, maar ik vrees dat Loekasjenko zich hierdoor in het nauw gedreven zal voelen en dit zal leiden tot nog meer repressie. Ook vrees ik dat politieke gevangenen als Maria de prijs zullen betalen. Enkele dagen geleden nog zei Loekasjenko dat hij meer mensen zal vrijlaten. Dat zegt hij niet voor niets. Het Westen moet daar duidelijker op reageren, de stap verwelkomen en in gesprek gaan. Tegelijk moeten we onszelf niet voor de gek houden en denken dat dit regime snel zal vallen. Dat was de verwachting in 2020 en 2021. Journalisten vragen mij vaak waarom mijn zus haar paspoort verscheurde aan de grens. Maar zij dacht dat het regime snel zou vallen. Dat is niet gebeurd. Nu moeten we pragmatisch zijn en ieder signaal van Minsk aangrijpen om haar en de anderen vrij te krijgen.”

Delen





Mail de redactie