Waarom opsporingsinstanties en hulpverleners zich zorgen maken over synthetische opiaten als fentanyl

Eerst bellen de misdadigers op, vrijwel altijd naar ouderen, en dit is ruwweg hun riedel: ‘Goedendag, u spreekt met de politie, er zijn inbrekers gearresteerd in uw buurt, ze zijn lid van een grotere bende die nog altijd actief is. En het geval wil: de verdachten droegen uw adres bij zich. De politie neemt graag het zekere voor het onzekere, wilt u zo goed zijn al uw kostbaarheden te verzamelen? Wij sturen zo snel mogelijk iemand bij u langs om ze op te halen. Bergen wij ze veilig op.’

En klaar bij hun deur staan ze, de zich een hoedje geschrokken ouderen. Alleen al in de laatste weken gaf een 68-jarige Zwollenaar op zijn drempel 2.500 euro af en een man van 81 uit Apeldoorn een euro of 8.000. Een ouder echtpaar uit Surhuisterveen stond behalve contanten sieraden af en in Molenschot, bij Breda, opende een dankbare vrouw van 86 de deur waarna ze haar juwelen overhandigde.

Ik baal er flink van maar zelfs een familielid van mij trapte er laatst in. Mijn oudtante van negentig

Het aantal geregistreerde incidenten dit jaar bedroeg eind augustus ongeveer 3.400, ruim zes keer zo veel als het totaal van vorig jaar. De meldingen komen overal vandaan, al spanden Oost-Nederland, de regio-Den Haag en Oost-Brabant de laatste weken de kroon.

De politie, de echte, slaat alarm. Ze plaatst matrixborden langs autowegen („Let op! Nepagent actief!”), meet de kwestie groot uit op de homepage van politie.nl en post berichten op LinkedIn, zoals vorige week een brigadier in Utrecht-Centrum, Peter Brons: „Echte agenten vragen nooit om geld, bankpassen en sieraden”, schreef hij. „Wees extra waakzaam als je ouderen in je omgeving hebt.”

Respect

Waarom zijn juist ouderen het mikpunt van dit bedrog?

Simpelste reden, zegt beleidsadviseur veiligheid Alex van Scherpenzeel van ouderenbond ANBO-PCOB, is dat die overdag vaak thuis zijn. „En ze wonen ook vaak alleen.” „Bovendien,” zegt hij, „ouderen hebben van oudsher meer respect voor de politie. Ze zijn gezagsgetrouwer.” Peter Brons, de agent van het LinkedInbericht, zelf 35 jaar oud, herkent dat. In zijn Utrechtse werkgebied is hij voortdurend onder de mensen en ouderen, zegt hij, bejegenen je anders. „Ze doen vriendelijker, bescheidener ook. Ze lijken soms bijna bezwaard om ons iets te vragen. Nou, vergeet dat maar bij jongere mensen.” Vroeger stond de wijkagent in hoog aanzien, zegt Brons: „Je paste wel op voor die agent, vertellen ouderen. Anders zwaaide er wat.”

Wat ook meespeelt, zegt Paul van Lange, hoogleraar sociale psychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en onderzoeker van het fenomeen ‘vertrouwen’, is dat veel ouderen zelf geregeld spontaan hulp ontvangen, ook van vreemden. Van Lange ziet het vaak: „Iemand die éven een oudere de weg over helpt, éven die boodschappentas draagt. Zo’n concrete, fijne ervaring schept vertrouwen en is veel bepalender voor iemands gevoel en gedrag dan, zeg, het abstracte gegeven dat ‘de maatschappij steeds individualistischer wordt’.”

Hack

In werkelijkheid komt de politie, zoals brigadier Brons al schreef, natuurlijk nóóit aan de deur om juwelen en euro’s op te halen. Maar ja, eerst komt dat onrustbarende telefoontje en vaak stelt de misdadiger aan de andere kant van de lijn zich voor als een bestaande agent uit de omgeving.

Dus mocht een beoogd slachtoffer uit argwaan een naam checken: die van wijkagenten staan vaak open en bloot op politiewebsites. „Dat doen we juist om de afstand met de burger te verkleinen”, zegt woordvoerder van de landelijke politie Suzanne van de Graaf. Ook die poging tot nabijheid wordt door criminelen misbruikt. En de hack van contactgegevens van politieagenten vorige week is met het oog op de werkwijze van nepagenten „zorgwekkend”, zegt Van de Graaf.

Na het telefoontje wordt het slachtoffer amper tijd gegund. Een minuut of tien later, dan staat de nepagent al voor de deur. „Het verhaal van de crimineel rammelt natuurlijk”, zegt woordvoerder Van de Graaf, „maar tijd om te twijfelen, is er nauwelijks.”

Ouderen verzwijgen liever dat ze werden opgelicht, bang voor die ene vraag: hoe dóm kun je zijn?

„Joh,” zegt Van de Graaf en ze zucht, „ik baal er flink van, maar zelfs een familielid van mij trapte er laatst in. Mijn oudtante van negentig.” Bij haar belden ze niet op, vertelt ze, er stond meteen een nepagent voor de deur. Of ze wegens de vele inbraken in de wijk even wilde laten zien waar haar sieraden lagen. Of ze die wel netjes had opgeborgen. „Dát is aardig,” zei de oudtante, „wát een service.” En ze leidde de man naar haar slaapkamer. Toen ging haar telefoon in de woonkamer. Crimineel twee aan de lijn. Die hield de vrouw aan de praat, terwijl crimineel één zijn slag sloeg.

„Als je zo’n verhaal hoort of leest”, zegt hoogleraar Paul van Lange, „dan denk je: daar trap je toch niet in? Maar anderen hebben makkelijk praten. Voor hen is het verhaal een abstractie. Voor het slachtoffer niet.” Het slachtoffer stond namelijk oog in oog met meneer de nepagent. „En oogcontact”, zegt Van Lange, „dat associëren mensen vaak met vertrouwen. Met naar elkaar luisteren, elkaar helpen, al dat soort sociale vaardigheden. Je gaat dan héél snel mee in iemands verhaal.”

Nepkleding

De nepagent aan de deur draagt bovendien vaak een politiepolo – een online op de kop getikt nepexemplaar dat nauwelijks is te onderscheiden van echt, zoals ook nepvoetbalshirts en nepmerkkleding het oog bedriegen. Zo’n politieshirt wekt vertrouwen. Peter Brons weet het maar al te goed. Oké, hij loopt nooit alleen in een politiepolootje – dat doen agenten helemaal niet, die lopen in volledig uniform of volledig in burger – maar voor het idee: mensen bekijken hem totaal anders als hij in vrijetijdskleding loopt, vertelt hij beeldend en met Utrechtse tongval. „Sommigen lopen denk ik zelfs met een boog om me heen, hahaha. Mijn haar is kortgeschoren en ik heb een tattoo sleeve op één arm. En ik loop graag in sportkleding. Als ik dan na mijn nachtdienst ’s ochtends mijn hond uitlaat – ik heb een old English bulldog, dat is een grote hond, zo’n atletische – dan zie ik de mensen kijken zo van: wat doet die tokkie hier, moet hij niet werken dan? En als ik werk en mijn uniform draag, bij het station van Utrecht bijvoorbeeld, dan komt de ene na de andere persoon naar mij en m’n collega’s toe. ‘Meneer, waar is het busstation? Meneer, ik moet naar de Dom, welke kant moet ik op? Vaak komen we nauwelijks weg daar. We lijken wel de VVV.’”

Sommige ouderen doorzien het bedrog. Ze gooien de deur dicht en bellen 112. Precies goed, zegt Peter Brons. „Dan kunnen wij razendsnel die kant op en hebben we nog pakkans.” Idealer nog is om te bellen direct na het bedrieglijke telefoontje. Dan kan de echte politie de nepsmeris misschien zelfs opwachten.

Sisser

In de eerste acht maanden van dit jaar hield de politie 176 verdachten aan. Vaker wint de oplichter. Ouderen staan hun geld, pinpas en sieraden keurig af. Daarna daalt het besef in. En met het besef de schrik: o nee wat heb ik gedaan? De oudtante van politiewoordvoerder Van de Graaf zei de eerste dagen nog dat ze blij was dat ze haar niets hadden aangedaan, dat het gelukkig met een sisser was afgelopen. Toen kwam de dreun. „Ze is in de war en is eigenlijk het liefst de hele dag thuis. Ze voelt zich onveilig.”

Veel slachtoffers schamen zich. Soms doen ze daarom geen aangifte, terwijl de politie het doen van aangifte juist toejuicht. Ouderen vertellen het verhaal ook lang niet aan iedereen in hun omgeving, bang dat die ene vraag ze voor de voeten wordt geworpen: hoe dóm kun je zijn? Tja, leg dat maar eens uit. Leg maar eens uit dat, toen die bel ging en je opendeed en in de vriendelijke ogen keek van die behulpzame, attente politieagent (‘Was iedereen maar zo attent!’), dat het toen helemaal niet leek te gaan om slimheid of domheid.

Knap mens die de deur dichtsmijt.

Delen

Mail de redactie

Ietwat voorover gebogen zoekt de 64-jarige Nabil zijn weg door een niet aflatende stroom studenten die zich op een doordeweekse ochtend langs het pand beweegt van de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) bij metrostation Weesperplein. De studenten, op weg van de metro naar de campus van de Universiteit van Amsterdam op het Roeterseiland, lopen geroutineerd om Nabil heen, die ogenschijnlijk wat gedesoriënteerd over straat schuifelt met een grijze fiets aan zijn hand.

Hij heeft zojuist zijn dagelijkse portie heroïne gerookt in de gebruikersruimte van de GGD en kreeg er ook een portie methadon mee, vertelt hij. „Daarmee kom ik de rest van de dag door zonder ziek te worden.”

Nabil is een van de circa honderd probleemgebruikers die op medische gronden dagelijks heroïne en methadon krijgt verstrekt in de kliniek voor verslavingszorg van de GGD. „Ik kom hier iedere dag”, vertelt Nabil, die ruim dertig jaar geleden zijn geboorteland Jordanië vanwege de liefde verruilde voor Amsterdam. Maar hij kwam in de problemen: zijn relatie liep stuk en hij raakte verslaafd aan heroïne.

Het GGD-programma bestaat al twintig jaar en heeft zijn leven genormaliseerd, vertelt Nabil, gekleed in een zwart leren jack, zwarte sportschoenen en een blauwe spijkerbroek, die bijna van zijn magere lijf valt. Hij heeft een woning, werkt twee tot drie dagen in de week in een postkamer en heeft goed contact met zijn kinderen. „Ik hoef niet meer te stelen en heb rust”, zegt hij.

Drugsmarkt verandert

De laagdrempelige verslavingszorg in Nederland die niet is gericht op afkicken, is vaak bekritiseerd in het buitenland, vertelt Daan van der Gouwe van het Trimbos-instituut dat onderzoek doet naar onder andere alcohol en drugsverslaving. „Maar door groeiende problemen met drugsverslaving wereldwijd wordt er nu soms jaloers naar Nederland gekeken.”

Waar heroïneverslaving sinds de piek in de jaren negentig op zijn retour leek te zijn, doemt een nieuw probleem op: synthetische opiaten zoals fentanyl, een legale pijnstiller die net als andere synthetische opiaten ook illegaal wordt geproduceerd. Dit middel is zo sterk dat het versnijden van heroïne of cocaïne met fentanyl snel tot overdosering leidt.

In de Verenigde Staten zijn hierdoor grote problemen ontstaan de afgelopen decennia. Dat begon met legaal voorgeschreven sterke pijnstillers als oxycontin, dat in tegenstelling tot wat de producenten erover zeiden zeer verslavend is. Die verslavingsgolf is daarna gevoed door samenwerkingsverbanden van Chinese en Mexicaanse criminele netwerken, die in 2014 illegale fentanyl in Amerika introduceerden.

Volgens de laatste cijfers van de Amerikaanse National Institutes of Health (NIH) zijn in 2023 bijna 108.000 mensen gestorven aan een overdosis. Het merendeel van de slachtoffers gebruikte fentanyl of daarmee vermengde drugs. „De kans is reëel dat veel gebruikte middelen als cocaïne en heroïne op enig moment ook in Nederland versneden zullen worden met fentanyl of andere synthetische opiaten”, aldus Van der Gouwe van Trimbos.

Met een investering van 1.000 dollar kan fentanyl worden gemaakt met een straatwaarde van 1,5 miljoen dollar, bleek in de VS

Dat gebeurt op dit moment al in landen om ons heen. Zo ontstond in de zomer van 2023 paniek over een piek van doden die vielen door overdoses in de Britse stad Birmingham. Dat bleek samen te hangen met de introductie van nitazenen, een groep synthetische opiaten die nog sterker zijn dan fentanyl en geen legale medische toepassing kennen. In de Ierse hoofdstad Dublin veroorzaakte de introductie van nitrazenen eind 2023 ook een golf doden onder drugsgebruikers.

Vorige maand is bij een postsorteerbedrijf bij Delft een pakket gevonden met die nitazenen, meldde televisieprogramma Nieuwsuur eind augustus. Het pakket was bestemd voor de Verenigde Staten. Inmiddels zijn twee mensen aangehouden, maar het is niet duidelijk waar de drugs vandaan komen. Hoewel Nederland mondiaal koploper is onder producenten van synthetische drugs als amfetamine, crystal meth, xtc en varianten daarvan, is hier nog nooit een laboratorium aangetroffen waar de synthetische opiaten als fentanyl of nitazenen zijn geproduceerd.

Zorgen binnen de opsporing

Desondanks bestaan binnen de opsporing grote zorgen over de veranderingen op de mondiale markt voor drugs. „Dit gaat ook bij jullie gebeuren, vertellen onze partners in landen als Amerika, Australië, Ierland en het Verenigd Koninkrijk”, aldus een bron bij een opsporingsdienst. In al die landen is cocaïne en heroïne gevonden die is versneden met bijvoorbeeld fentanyl.

Dat heeft deels te maken met geopolitieke ontwikkelingen. Op dit moment neemt het aanbod en de kwaliteit van heroïne af omdat de Taliban na de machtsovername in 2021 de lokale opiumteelt in Afhanistan aan banden probeert te leggen. Volgens schattingen van de Verenigde Naties is daardoor het aanbod van heroïne uit die regio met circa 35 procent afgenomen.

Synthetische opiaten zijn een manier om dat gat te vullen en, zo is de vrees, ook in Nederland een markt te creëren voor deze hele sterke drugs – met alle gevolgen van dien. Hoe lucratief dat is, blijkt uit Amerikaanse cijfers waarover persbureau Reuters berichtte: met een investering van duizend dollar in grondstoffen kan een hoeveelheid fentanyl worden gemaakt die op straat 1,5 miljoen dollar waard is.

Op de markt voor cocaïne speelt een vergelijkbaar probleem, vertellen bronnen bij de politie en in het criminele milieu. De groothandelsprijs van cocaïne steeg het afgelopen jaar van pakweg 20.000 euro per kilo naar circa 29.000 euro per kilo, mede vanwege een succesvolle aanpak van de smokkel uit Ecuador.

Om de winstmarge op peil te houden, gaan tussenhandelaren en dealers meer versnijden en volgens een bron in het criminele milieu wordt daarbij ook gekeken naar synthetische opiaten. „Dat is relatief goedkoop en geeft cocaïne een extra kick”, aldus deze bron, die niet zegt te weten of het al daadwerkelijk is gebeurd.

Elders in de wereld gebeurt dat al wel, op serieuze schaal. In Australië is eerder dit jaar cocaïne gevonden, versneden met nitazenen. En onderzoek in de Verenigde Staten uit 2023 leert dat daar circa 15 procent van de geteste cocaïne ook fentanyl bevatte. Circa een kwart van alle dodelijke slachtoffers door overdoses in de VS gebruikte cocaïne die was versneden met fentanyl.

Drugsmonitor

Instellingen voor verslavingszorg houden in samenwerking met het Trimbos Instituut de kwaliteit van drugs in Nederland in de gaten via het Drugs Informatie en Monitoring Systeem. Daaruit blijkt dat er hier niet of nauwelijks cocaïne of heroïne wordt gevonden die is versneden met synthetische opiaten. Voor dat onderzoek worden wekelijks 250 tot 300 monsters getest op locaties door heel Nederland, vertelt Daan van der Gouwe. „Als er in Nederland synthetische opiaten opduiken in cocaïne of xtc signaleren we dat snel en zullen we meteen waarschuwen.”

Maar dit onderzoek kent beperkingen. De meeste monsters worden aangeboden door recreatieve drugsgebruikers die zich bewust zijn van de risico’s van vervuilde of versneden drugs. Heroïnegebruikers laten veel minder vaak hun drugs testen, stelt Van der Gouwe. „En dat is juist een belangrijke gebruikersgroep, zo leren ervaringen in het buitenland, waarvoor de risico’s het hoogst zijn.”

Zo is er in Amsterdam een groeiende groep verslaafde gebruikers van crack, een veel sterkere en zwaarverslavende variant van cocaïne. Het gaat hier deels om lokale verslaafden maar ook om dakloze (arbeids)migranten uit Oost Europa, die op straat vaak overlast veroorzaken. „Die gasten doen echt de gekste dingen”, vertelt Jeroen, een kunstenaar die op straat in Amsterdam werkt, woont en slaapt. „Ik drink en blow. Daar blijft het bij. Maar zij gebruiken alles wat ze bij elkaar kunnen hosselen en stelen hele winkels leeg om het te betalen. Het is triest maar ook echt gevaarlijk.” Heroïneverslaafde Nabil beaamt dit. „Ze experimenteren met alles.”

Om die reden gaat het Trimbosinstituut extra onderzoek doen naar het aanbod van drugs in deze groep. „We gaan nu zelf actief de straat op om monsters te zoeken van drugs die in deze kring verslaafden wordt gebruikt, om te zien of daar synthetische opiaten worden versneden in het aanbod.”

Ook hier geldt dat het Trimbos snel zal waarschuwen voor drugs die zijn versneden met synthetische opiaten. „Ook wij worden gewaarschuwd door collega’s in het buitenland’, aldus Van der Gouwe. „We analyseren dan ook niet alleen drugsmonsters uit de groep zware verslaafden maar inventariseren nu ook of we goed zijn voorbereid voor het moment dat dit probleem Nederland daadwerkelijk bereikt. Of we bijvoorbeeld genoeg antigif hebben waarmee een overdosis fentanyl kan worden geneutraliseerd.”

Delen

Mail de redactie

„Heer, geef ons uw bescherming nu wij onze reis beginnen.” Met beide handen opgeheven spreekt bisschop Hermanus Willibrordus Woorts zijn zegen uit over een groep jonge katholieken. „Heer, sta ons bij”, antwoorden de jongeren in koor. Op de Vredenburgknoop in Utrecht wacht een touringcar op de jongeren, ze gaan naar Brussel om het Hope Happening-evenement rondom het pauselijk bezoek bij te wonen.

Het is 08.30 uur en voor Adi is dat wat vroeg: „Sorry, ik ben net wakker. Ik heb last van een uitgelopen vrijmibo. Eigenlijk ben ik een slechte katholiek”, zegt hij lachend. „Maar goed, er bestaan geen goede katholieken.” Ook Shirley, de gospelzangeres, is geen ochtendvogel. Wanneer iedereen al in de bus zit, komt ze hijgend aanrennen. De opluchting is groot, nu kunnen ze de gospels eindelijk in de juiste toon zingen.

1, 2, 3, 4…Een reisleidster telt de hoofden in de bus. „Is Gevin aanwezig? Heb jij Gevin gebeld?” Ondertussen stelt de buschauffeur zich voor: „I will drive you to Brussels.” Een paar ouders en de bisschop zwaaien enthousiast als de bus begint te rijden. Het is net gestopt met regenen en in de lucht verschijnt een regenboog: voor de een een symbool van emancipatie, voor de ander een teken van God. De reis is begonnen.

Omdat hij het belangrijk vindt om medegelovigen te ontmoeten en te spreken is Benjamin (16) in z’n eentje meegegaan. Hij trekt zich weinig aan van de kritische geluiden over de katholieke kerk. De paus is ondermeer naar Brussel gekomen om zijn spijt te betuigen voor het misbruik van kinderen in de Belgische kerk.

Sorry, ik ben net wakker. Ik heb last van een uitgelopen vrijmibo

„Ik focus me op Jezus”, zegt Benjamin. Volgens hem leert Jezus dat je van iedereen moet houden.

Ook expat Shibu Sivakumar Punitha, begin twintig, vindt dat er plek is voor iedereen in de kerk moet zijn: „Ik kan het christendom op mijn eigen manier uitoefenen. In iedere gemeenschap zijn er wel mensen die anders denken. God leert mensen om goed met elkaar om te gaan, ongeacht wie ze zijn. Als een autoriteit iets anders zegt zou ik zeggen: oké, jij gelooft dat en ik geloof wat anders.” Op de vraag of hij dat zelfs tegen de paus zou zeggen antwoordt hij: „Sure, why not?”

Hebben jullie een rozenkrans?

De pater heeft een vol programma gemaakt voor tijdens de busreis. „Hebben jullie een rozenkrans mee?” vraagt hij aan de groep. Achterin is het wat rumoerig, middenin liggen mensen onderuit gezakt te slapen en voorin zitten de reisleiders. Patricia Tersteeg (50) haalt wat rozenkransen uit haar tas en geeft er een aan haar dochter Sophie (16). De kralen onderaan de ketting staan voor de geloofsbelijdenis, vertelt ze. Daarna komt het langste deel van de ketting. Bij iedere kraal spreekt de pater de woorden: „Wees gegroet Maria, vol van genade. De Heer is met u. Gij zijt de gezegende onder de vrouwen en gezegend is Jezus, de vrucht van uw schoot.” Waarop de groep antwoord met: „Heilige Maria, Moeder van God, bid voor ons zondaars, nu en in het uur van onze dood. Amen.”

Na iedere oproep tot Maria volgt de volgende oproep tot Maria, en dat zo’n vijftig keer.

Op de stoelen naast Patricia zitten twee jongens. Ook zij hebben een rozenkrans in hun handen. „Er is nog hoop in de wereld”, zegt Patricia terwijl ze naar de jongens wijst. Haar eigen dochter ziet het gebed als het uitgelezen moment om haar make-up te doen. Patricia geeft haar een kleine zet, maar Sophie is druk bezig met haar mascara.

Good vibes only

Eenmaal aangekomen in Brussel, gaan de busreizigers naar een gebouw dichtbij het Koning Boudewijnstadion. Daar vindt het evenement plaats. Bij de ingang staan de huisregels op grote, kleurrijke spandoeken vermeld: „No sexism, no racism, no discrimination, no sexual harassment, no violence. Good vibes only.” De ongeveer vijfduizend bezoekers vormen een gemêleerd gezelschap. Van priesters en nonnen tot honderden jonge katholieke scouts en gidsen in padvinderskledij. Met grote optredens van christelijke bands, en buiten het gebouw tientallen stands met allerlei activiteiten en foodtrucks doet het evenement niet veel onder voor een muziekfestival.

Lasse (12) en zijn moeder Annemie Deparcq lopen zwaar bepakt naar de ingang van het evenement. Annemie vertelt: „Vriendjes van Lasse wilden niet mee. Er zijn sowieso niet meer zoveel katholieke jongeren. Vooral na de schandalen is de kerk echt leeggelopen.” Voor Annemie en Lasse is ondanks de ophef de kerk nog steeds een veilige plek. Vannacht blijven Lasse en zijn moeder op het terrein slapen, zodat ze morgenochtend vroeg naar de misviering met de paus kunnen. „Hij is de priester van de wereld, die wil ik weleens zien”, zegt Lasse. Ze hebben er veel voor over – ze slapen met honderden gelovigen in een grote zaal op matjes met slaapzakken op de betonnen vloer.

Achter een doek met het opschrift: ‘Prayer of Hope’ kapel waar een misviering plaatsvindt. Op een podium voeren priesters de plechtigheden op. In de hoek zit een priester te knikkebollen. Wanneer de bisschop bij de zegening van het brood is aangekomen, ligt hij te slapen, met geopende mond. ‘Jesus 1 in my life’ luidt de tekst op de trui van één van de aanwezigen. Wanneer hij aan de beurt is om de hostie te ontvangen knielt hij neer voor de priester en vouwt hij zijn handen. Een andere priester op het podium schiet snel een plaatje op zijn smartphone van het gebeuren.

Delen

Mail de redactie