Ze werd al een tijd gezocht en nu blijft ze voor langere tijd vastzitten: Astrid van Sluisveld, de vrouw van de veroordeelde vastgoedmagnaat Roger Lips. Samen vluchtten ze in 2013 om arrestatie in Nederland te ontlopen. Toen zij zich deze week vanwege de crematie van haar zus in Nederland meldde, werd ze na afloop van de dienst opgepakt. Terecht, oordeelde het hof in Arnhem vrijdag. Ze moet nog ten minste negentig dagen in de cel blijven. Wat is er aan de hand? Lips en zijn vrouw werden eerder dit jaar tot respectievelijk 4 en 1,5 jaar celstraf veroordeeld vanwege faillissementsfraude rond de vele bedrijven vastgoedondernemer Lips.
De rechters achtten afgelopen juni bewezen dat de twee geld hebben onttrokken uit de bedrijven van Lips op het moment dat al bekend was dat die failliet zouden gaan. Lips had een enorme vastgoedportefeuille, waarmee hij onder meer het enorme winkelcentrum The Wall langs de A2 bij Utrecht realiseerde.
Lees ook
Gevluchte vastgoedmagnaat Lips veroordeeld tot vier jaar cel
De bouwwerken werden grotendeels gefinancierd met leningen bij banken. Een aanzienlijke hoeveelheid geld – 743 miljoen euro – had hij verkregen via SNS Property Finance, de vastgoedtak van SNS Reaal. Toen Lips uiteindelijk failliet ging, gaf dat de bank ook een forse klap. De Nederlandse staat moest SNS Reaal nationaliseren omdat die anders was omgevallen.
Opgepakt tijdens crematie
Lips had een hele boom aan verschillende bv’s en stichtingen. Via allerlei constructies en fictieve rekeningen wisten Lips en zijn vrouw voorafgaand aan het faillissement voor 11 miljoen euro aan bezittingen uit de bedrijven te halen. Hierdoor bleef er minder over voor de schuldeisers. Na de faillissementen van de 143 aan Lips gelieerde bedrijven, en persoonlijke faillissementen van hem en zijn vrouw, restte 320 miljoen euro aan schuld.
Na de veroordeling gingen de twee in hoger beroep. Dat loopt momenteel nog. Ondertussen hielden ze zich al elf jaar schuil in Dubai. Van zowel Roger Lips als zijn vrouw verliep zo het Nederlandse paspoort. Dat werd een probleem toen rond de zomer bleek dat de ongeneeslijk zieke zus van Astrid van Sluisveld de laatste levensfase inging. Zij deed daarop een verzoek voor een tijdelijk paspoort om vanwege humanitaire redenen naar Nederland te kunnen reizen voor de crematie. Daarbij werd volgens haar advocaat Carolien Noorduyn de afspraak gemaakt dat zij niet opgepakt kon worden.
Alleen: die afspraak werden gemaakt met het ministerie van Buitenlandse Zaken, de faillissementsrechter en curatoren die de faillissementen afwikkelen. Dat is volgens het Openbaar Ministerie een andere – namelijk civiele – zaak dan de strafzaak vanwege faillissementsfraude. „Die staat daar dus los van. Wij zijn dan ook niet bij die afspraak betrokken”, stelt het OM.
Dus werd Astrid van Sluisveld opgepakt bij de uitvaart van haar zus. Advocaat Noorduyn: „Ik heb er echt geen woorden voor. De crematie was nog niet eens afgelopen. Bovendien had het OM helemaal geen juridische grond om haar op te pakken.”
Het OM gaat niet in op de omstandigheden waarin Van Sluisveld werd gearresteerd maar stelt dat er sprake van een veranderde situatie nu zij wel in Nederland is. „ We willen haar graag verhoren. Zowel de FIOD als de rechter heeft haar in dit hele proces nooit vragen kunnen stellen, dus moet ze langer in hechtenis blijven.” Het gerechtshof is het daarmee eens.
Wat doet Roger Lips nu?
De grote vraag is wat de aanhouding van Van Sluisveld betekent voor de positie van Roger Lips. Probeert het OM hiermee om hem onder druk te zetten om vrijwillig naar Nederland te komen? Het alternatief is namelijk ingewikkeld: een beroep op het uitleveringsverdrag dat Nederland heeft met de Verenigde Arabische Emiraten – waar Dubai onder valt. Volgens Van Sluisvelds advocaat Noorduyn ligt zo’n verzoek er nog niet – het OM wil dit niet bevestigen.
Zo’n uitlevering is complex, stelt strafrechtadvocaat Bob Kaarls. Hij staat geregeld cliënten bij in Dubai en Abu Dhabi. „In Nederland kijken we bij zo’n verzoek vooral of de uitleveringsprocedure juist is gevolgd en of er geen mensenrechtenschendingen plaatsvinden als iemand uitgeleverd wordt. In de Emiraten gaan ze, anders dan in Nederland, op de stoel van de rechter zitten door een groot deel van het dossier nogmaals te bekijken. Dat betekent ook dat zo’n dossier vertaald moet worden in het Arabisch en dan kunnen ze alsnog doodleuk zeggen: er ontbreken stukken, we wijzen het verzoek af.”
Daarbij heeft iemand de mogelijkheid in de Emiraten via een hoger beroep en uiteindelijk in cassatie uitlevering aan te vechten. Kaarls: „Daar kan wel twee jaar overheen gaan. In de tussentijd wordt een verdachte na zestig dagen gevangenschap in vrijheid gesteld om de procedure af te wachten.” Dat is bijvoorbeeld aan de hand met voetballer Quincy Promes, die nu gewoon mag spelen voor een club in de tweede divisie van de Emiraten.
Uiteindelijk, zegt Kaarls, zie je toch politieke onwil in het land om volledig mee te werken. „Dubai wordt ook wel een modern piratennest genoemd. Er zitten veel foute mensen met fout geld. Momenteel wordt daar nauwelijks wat aan gedaan. Pas als het de reputatie van een land schaadt, komen ze in actie.”
Het OM gaat niet in op de vraag of ze hiermee Roger Lips hoopt te verleiden zich in Nederland te melden. NRC heeft voor dit verhaal contact opgenomen met Lips. Hij heeft niet gereageerd op die contactpoging.
Eigenlijk adviseert het Friese waterschap (Wetterskip Fryslân) altijd al tegen, als het om advies wordt gevraagd over een gaswinningsproject in de provincie. En als het ministerie in Den Haag de gaswinning vervolgens toch doorzet, dan doen de waterschapsmedewerkers wat ze altijd doen: ze maken het mogelijk met hun gemalen.
Zoals ze met de pompen, gemalen en sloten het waterpeil verlagen zodat boeren met zware trekkers hun akkers op kunnen. En ze dijken verstevigen om dorpen en steden te beschermen.
Want zo zijn waterschappen. Formeel weliswaar gekozen politieke organen, maar in de praktijk vooral praktische uitvoerders. Voortdurend proberen ze boeren, bewoners en andere belanghebbenden te faciliteren. De polder gegoten in een bestuurslichaam.
Maar het gaat niet meer, heeft Wetterskip Fryslân in een uniek besluit bepaald. Het waterschap weigert het grondwaterpeil nog langer te verlagen ten behoeve van nieuwe gaswinningslocaties. Dat blijkt uit onderzoek van onderzoeksprogramma Argos, dat hier deze zaterdag een radio- en tv-uitzending aan besteedt. En als Den Haag ze daar alsnog toe probeert te dwingen, dan gehoorzamen ze pas als er een gerechtelijke uitspraak ligt die zegt dat het écht moet. „De rek is eruit”, zegt bestuurslid Remco van Maurik. „Dat zie je aan de grond.”
Van Maurik vertelt over de beslissing om níét meer mee te werken in het gemaal van Echten, een monument aan het Tjeukemeer. Dat is niet meer in gebruik, maar hier is goed te zien dat er meerdere waterstanden er naast elkaar bestaan. Het Tjeukemeer staat aanzienlijk hoger dan het grasland aan de andere kant van de dijk.
Minder ambitieus
De grondwaterstand, waar dit verhaal om draait, is niet direct te zien. Die stand is het gevolg van het ingenieuze spel met gemalen, sloten en drainage dat overal in Nederland wordt gespeeld. Het is een knop waaraan lang vooral werd gedraaid om landbouw mogelijk te maken. In landbouwprovincie Friesland met zijn uitgestrekte grasakkers mag het voor agrariërs niet te nat zijn, want dan zakken hun trekkers weg en verpieteren gewassen.
Een groot deel van de provincie bestaat uit veenweidegebied. Die grond is zeer gevoelig voor inklinking. Als de grondwaterstand laag is, oxideert de bovenlaag en verdwijnt uiteindelijk. Dat proces is ten behoeve van de landbouw al heel lang aan de gang en heeft de provincie in een soort badkuip veranderd, met aan de ene kant een kleirug en aan de andere zand. Doordat het water naar het diepste punt zakt, wordt het steeds moeilijker om de provincie droog en landbouw mogelijk te houden.
Gemeenten, provincie en waterschap hebben daarom drie jaar geleden afgesproken dat ze ernaar streven het grondwaterpeil in de veenweidegebieden op min veertig te krijgen, dus niet lager dan veertig centimeter onder de oppervlakte. Dat is al een stuk minder ambitieus dan het Haagse streven van een landelijk gemiddelde van min twintig centimeter. En het wordt lang niet gehaald. Het staat nu in delen van de provincie op min negentig.
Die moeizame afspraak, waarbij boerenbelangen moesten worden afgewogen tegen klimaat- en omgevingseffecten en kosten, was nog buiten de neveneffecten van de extra vraag naar gas uit kleine velden gerekend. Verstopt onder die Friese veenweide-, zand- en kleigronden ligt gas. En ook gaswinning vergt een verlaging van de grondwaterstand.
Al in de jaren vijftig zijn concessies verstrekt om dat gas uit die kleine velden te winnen. Dat was aanvankelijk weinig rendabel voor de NAM en het Canadese energiebedrijf Vermilion. Ze deden in de regel geen moeite om overal putten te slaan.
Maar die calculatie is veranderd sinds de gaswinning in buurprovincie Groningen in hoog tempo wordt afgebouwd en de prijs van gas bij vlagen flink stijgt. Sindsdien krijgt het waterschap steeds vaker het verzoek om te adviseren in het kader van een vergunningstraject, omdat Vermilion of de NAM actief werk wil gaan maken van een decennia geleden vergund klein veld.
„Vijftig jaar geleden had daar waarschijnlijk geen haan naar gekraaid, maar inmiddels is de afweging anders”, zegt Van Maurik. Hij werkt sinds een jaar voor het dagelijks bestuur van het waterschap, namens zijn partij PvdA en de partijen Geborgd Natuur en Water Natuurlijk. De waterschappen hebben bijgeleerd over de waterhuishouding en zijn geschrokken van het tempo waarmee de bodem daalt en de gevolgen daarvan. Het waterpeil op plekken nog verder verlagen, al is het maar een paar centimeter, is een stap in de verkeerde richting. En dus werkt Wetterskip Fryslân niet meer mee. Al dat gepolder en geploeter houdt een keer op.
„Opmerkelijk”, reageert hoogleraar bestuursrecht Herman Bröring van de Rijksuniversiteit Groningen. „Gezien het karakter van waterschappen en hoe dat normaal gaat.” Wanneer als gevolg daarvan een bepaalde gaswinning niet doorgaat ‘staat er veel op het spel’. „Dan krijgt het nog een lange staart”, voorspelt hij. „Hetzij via de rechter, hetzij via interbestuurlijk toezicht.” Dat is het toezicht van de provincie op het bestuur door gemeenten en waterschappen.
Echo
In dit geval vindt het waterschap de provincie aan zijn zijde. Er is al jaren discussie over de exploitatie van de kleine velden. Ook het provinciebestuur verzet zich en staat samen met het waterschap tegenover de landelijke overheid, hoewel daar tegenstrijdige signalen van verschillende ministeries komen. Aan de ene kant wordt benadrukt dat het gas uit de kleine velden nog hard nodig is. Aan de andere kant dat ‘een gezonde bodem’ leidend is in beleid. „We hopen eerlijk gezegd dat het ministerie (Klimaat en Groene Groei) probeert van de concessies af te komen”, zegt Van Maurik. „Maar dan moet Den Haag waarschijnlijk wel de portemonnee trekken.” De kans is groot dat de NAM en Vermilion moeten worden afgekocht.
In het debat over afkoop en schade klinkt de echo van de Groningse gasdiscussie. Ook Friesland wil geen ‘wingewest’ zijn. Hoewel Van Maurik zelf ‘import’ is, vindt hij het niet eerlijk dat de opbrengsten van de mogelijke gaswinning naar de bedrijven en schatkist gaan, terwijl de gevolgen ervan lokaal moeten worden gedragen. „Het Rijk verdient goud geld aan gaswinning en de burgers van Friesland betalen de rekening.”
Anders dan bij de gasdiscussie in Groningen draait het hier niet om schade door aardbevingen, maar om de gevolgen van een te laag grondwaterpeil. Denk aan rottende funderingen, verzakte wegen en (veen)dijken die verhoging behoeven. Het waterschap Friesland heeft de meeste gemalen van alle Nederlandse waterschappen en relatief weinig inwoners. Het is kostbaar als de pompcapaciteit moet worden vergroot. Iets wat door het extremere weer door klimaatverandering sowieso al forse investeringen zal vergen.
De NAM en Vermilion, het Canadese bedrijf dat de meeste concessies heeft, zijn bekend met het debat, dat een lange voorgeschiedenis heeft. Een woordvoerder van Vermilion wijst op de verantwoordelijkheid van het waterschap zelf, door de decennialange verlaging van het grondwaterpeil, in reactie op vragen van Argos. Dat besteedt dit weekend aandacht aan de kleine gasvelden en de opvallende opstelling van het Friese waterschap.
„De veelal geringe bodemdaling die door gaswinning ontstaat leidt tot een wat hoger peil. Dit werd tot voor kort door het waterschap opgelost met een peilverlaging. Dat doen ze niet meer, dit is nieuwe en ingewikkelde kost waar nog onderzoek en overleg voor nodig is”, mailt een woordvoerder.
In de mijnbouwwet staat dat schade moet worden hersteld. Daar zijn regelingen voor. Maar de mijnbouwwet is verouderd en dat geldt wat het waterschap betreft ook voor het denken over wat die schade eigenlijk is.
Van Maurik kijkt naar buiten en denkt na over hoe hij zijn punt moet maken. Hij begint een uitleg over de Noordelijke Kleischil, verzilting bij de kust en de verdroging in Appelscha, die het gevolg is van een te lage waterstand in dit Friese veenweidegebied. Alles hangt met elkaar samen en daar zijn waterschapsbestuurders zich tegenwoordig bewuster van dan vroeger, legt hij uit. Daarom stellen ze zich minder gedwee op in politieke discussies en gaan de gang naar de rechter niet meer uit de weg. Je kunt achteraf over schade bakkeleien, maar dat wordt ‘juridisch ge-eikel’ en het heeft weinig zin. „Want je kúnt de schade niet meer herstellen.”
Ze werd al een tijd gezocht en nu blijft ze voor langere tijd vastzitten: Astrid van Sluisveld, de vrouw van de veroordeelde vastgoedmagnaat Roger Lips. Samen vluchtten ze in 2013 om arrestatie in Nederland te ontlopen. Toen zij zich deze week vanwege de crematie van haar zus in Nederland meldde, werd ze na afloop van de dienst opgepakt. Terecht, oordeelde het hof in Arnhem vrijdag. Ze moet nog ten minste negentig dagen in de cel blijven. Wat is er aan de hand? Lips en zijn vrouw werden eerder dit jaar tot respectievelijk 4 en 1,5 jaar celstraf veroordeeld vanwege faillissementsfraude rond de vele bedrijven vastgoedondernemer Lips.
De rechters achtten afgelopen juni bewezen dat de twee geld hebben onttrokken uit de bedrijven van Lips op het moment dat al bekend was dat die failliet zouden gaan. Lips had een enorme vastgoedportefeuille, waarmee hij onder meer het enorme winkelcentrum The Wall langs de A2 bij Utrecht realiseerde.
Lees ook
Gevluchte vastgoedmagnaat Lips veroordeeld tot vier jaar cel
De bouwwerken werden grotendeels gefinancierd met leningen bij banken. Een aanzienlijke hoeveelheid geld – 743 miljoen euro – had hij verkregen via SNS Property Finance, de vastgoedtak van SNS Reaal. Toen Lips uiteindelijk failliet ging, gaf dat de bank ook een forse klap. De Nederlandse staat moest SNS Reaal nationaliseren omdat die anders was omgevallen.
Opgepakt tijdens crematie
Lips had een hele boom aan verschillende bv’s en stichtingen. Via allerlei constructies en fictieve rekeningen wisten Lips en zijn vrouw voorafgaand aan het faillissement voor 11 miljoen euro aan bezittingen uit de bedrijven te halen. Hierdoor bleef er minder over voor de schuldeisers. Na de faillissementen van de 143 aan Lips gelieerde bedrijven, en persoonlijke faillissementen van hem en zijn vrouw, restte 320 miljoen euro aan schuld.
Na de veroordeling gingen de twee in hoger beroep. Dat loopt momenteel nog. Ondertussen hielden ze zich al elf jaar schuil in Dubai. Van zowel Roger Lips als zijn vrouw verliep zo het Nederlandse paspoort. Dat werd een probleem toen rond de zomer bleek dat de ongeneeslijk zieke zus van Astrid van Sluisveld de laatste levensfase inging. Zij deed daarop een verzoek voor een tijdelijk paspoort om vanwege humanitaire redenen naar Nederland te kunnen reizen voor de crematie. Daarbij werd volgens haar advocaat Carolien Noorduyn de afspraak gemaakt dat zij niet opgepakt kon worden.
Alleen: die afspraak werden gemaakt met het ministerie van Buitenlandse Zaken, de faillissementsrechter en curatoren die de faillissementen afwikkelen. Dat is volgens het Openbaar Ministerie een andere – namelijk civiele – zaak dan de strafzaak vanwege faillissementsfraude. „Die staat daar dus los van. Wij zijn dan ook niet bij die afspraak betrokken”, stelt het OM.
Dus werd Astrid van Sluisveld opgepakt bij de uitvaart van haar zus. Advocaat Noorduyn: „Ik heb er echt geen woorden voor. De crematie was nog niet eens afgelopen. Bovendien had het OM helemaal geen juridische grond om haar op te pakken.”
Het OM gaat niet in op de omstandigheden waarin Van Sluisveld werd gearresteerd maar stelt dat er sprake van een veranderde situatie nu zij wel in Nederland is. „ We willen haar graag verhoren. Zowel de FIOD als de rechter heeft haar in dit hele proces nooit vragen kunnen stellen, dus moet ze langer in hechtenis blijven.” Het gerechtshof is het daarmee eens.
Wat doet Roger Lips nu?
De grote vraag is wat de aanhouding van Van Sluisveld betekent voor de positie van Roger Lips. Probeert het OM hiermee om hem onder druk te zetten om vrijwillig naar Nederland te komen? Het alternatief is namelijk ingewikkeld: een beroep op het uitleveringsverdrag dat Nederland heeft met de Verenigde Arabische Emiraten – waar Dubai onder valt. Volgens Van Sluisvelds advocaat Noorduyn ligt zo’n verzoek er nog niet – het OM wil dit niet bevestigen.
Zo’n uitlevering is complex, stelt strafrechtadvocaat Bob Kaarls. Hij staat geregeld cliënten bij in Dubai en Abu Dhabi. „In Nederland kijken we bij zo’n verzoek vooral of de uitleveringsprocedure juist is gevolgd en of er geen mensenrechtenschendingen plaatsvinden als iemand uitgeleverd wordt. In de Emiraten gaan ze, anders dan in Nederland, op de stoel van de rechter zitten door een groot deel van het dossier nogmaals te bekijken. Dat betekent ook dat zo’n dossier vertaald moet worden in het Arabisch en dan kunnen ze alsnog doodleuk zeggen: er ontbreken stukken, we wijzen het verzoek af.”
Daarbij heeft iemand de mogelijkheid in de Emiraten via een hoger beroep en uiteindelijk in cassatie uitlevering aan te vechten. Kaarls: „Daar kan wel twee jaar overheen gaan. In de tussentijd wordt een verdachte na zestig dagen gevangenschap in vrijheid gesteld om de procedure af te wachten.” Dat is bijvoorbeeld aan de hand met voetballer Quincy Promes, die nu gewoon mag spelen voor een club in de tweede divisie van de Emiraten.
Uiteindelijk, zegt Kaarls, zie je toch politieke onwil in het land om volledig mee te werken. „Dubai wordt ook wel een modern piratennest genoemd. Er zitten veel foute mensen met fout geld. Momenteel wordt daar nauwelijks wat aan gedaan. Pas als het de reputatie van een land schaadt, komen ze in actie.”
Het OM gaat niet in op de vraag of ze hiermee Roger Lips hoopt te verleiden zich in Nederland te melden. NRC heeft voor dit verhaal contact opgenomen met Lips. Hij heeft niet gereageerd op die contactpoging.
De een heeft een pint Guinness voor zich, de ander een kop thee of een colaatje. Vanavond zijn er Spanjaarden, Brazilianen, Ieren en Chinezen naar Crawford & Co gekomen, een pub in het Zuid-Ierse stadje Cork. Elke week komen ze hier samen om elkaars taal te leren spreken. In groepjes van vier of vijf verspreiden ze zich over de tafels in de ruime pub, die zeker tien verschillende bieren op de tap heeft. Ze kletsen over van alles en nog wat.
Vooral de Ieren in de groep hebben genoeg ideeën over wat hun regering met de 13 miljard euro kan doen die Ierland onlangs in een rechtszaak over belastingen van Apple kreeg toegekend. Huizen bouwen om de woningnood te verlichten. Het kinderziekenhuis in hoofdstad Dublin eindelijk eens afmaken. De infrastructuur verbeteren: in de uiterste hoeken van het land, in het noorden en het zuidwesten, zijn nog helemaal geen treinverbindingen.
Robert McCaul bijvoorbeeld vindt investeren in het openbaar vervoer een no-brainer. Hij woont al jaren in Cork en geeft Engels aan de universiteit. „De gemeente wil graag een tramlijnnetwerk aanleggen, maar de start staat pas voor 2030 gepland. Waarom zo lang wachten? Begin er morgen mee. En breid dan ook meteen het aantal fietspaden uit.”
Ierland heeft al drie jaar op rij een luxeprobleem. Het land krijgt miljarden euro’s méér binnen aan belastingen – vooral van farmaceutische en technologische bedrijven uit de Verenigde Staten – dan het uitgeeft aan publieke voorzieningen. Vorig jaar was het begrotingsoverschot 8,3 miljard euro, in 2022 was het 8,6 miljard en voor dit lopende jaar verwacht het ministerie van Financiën ongeveer zo’n zelfde bedrag.
Komende week, op dinsdag 1 oktober, presenteert de Ierse coalitieregering haar financiële plannen voor het komende jaar. De algemene verwachting is dat het een ‘weggeefbegroting’ wordt met belastingverlagingen, hogere uitkeringen en tegemoetkomingen voor energierekeningen. Maar langetermijnproblemen in een samenleving laten zich niet altijd met geld oplossen.
Foto’s Wojciech Ryzinski
Lage belastingen
Al minstens twintig jaar zien grote internationale bedrijven Ierland als een van de aantrekkelijkste vestigingslanden binnen de Europese Unie – met als enige uitzondering de jaren van de internationale kredietcrisis, die tussen 2008 en 2011 Ierland in grote financiële problemen bracht. Het Ierse belastingtarief op de winst van bedrijven is laag: 12,5 procent voor bedrijven met een omzet van minder dan 750 miljoen euro, 15 procent voor bedrijven die groter zijn. Ter vergelijking: gemiddeld ligt de vennootschapsbelasting in de EU op 21,3 procent.
Er is meer dan die lage winstbelasting. Ierland is het enige native Engelstalige land in de EU sinds het Verenigd Koninkrijk de Unie heeft verlaten, en in hun eigen taal zakendoen vinden veel Amerikanen prettig. En het Ierse rechtsstelsel is Angelsaksisch. Het is gebaseerd op common law, wat betekent dat het recht zich ontwikkelt door juridische uitspraken en niet is vastgelegd in wetboeken. Aantrekkelijk voor technologische bedrijven omdat wetgeving zich dan sneller aanpast aan nieuwe werkelijkheden.
Dus beslaan de kantoren van Google in Dublin bijna een heel stratenblok, pal naast een wijk met arbeidershuisjes van anderhalve verdieping hoog. OpenAI, het Amerikaanse bedrijf dat zich op kunstmatige intelligentie richt, heeft hier ook net een kantoor geopend. Ze zitten aan de rand van de buurt die als bijnaam Silicon Docks heeft, naar het beroemde gebied vol techbedrijven in San Francisco in de VS.
Foto’s Wojciech Ryzinski
Veel grote farmaceutische bedrijven – denk Pfizer, Janssen, Novartis en Eli Lilly – hebben voor Cork gekozen, de tweede stad van het land. Net als technologiebedrijven IBM, Dell en Apple. Op de Apple-campus, gelegen op een heuvel aan de rand van Cork, heeft de techreus nu ongeveer zesduizend werknemers in dienst. De bouw van een nieuw, glimmend glazen kantoorpand is er in volle gang en biedt straks plek voor nog eens 1.300 extra werknemers.
Robert McCaul werkte jaren geleden ook bij Apple. Het was in de tijd dat de muziekspeler iPod hip was, zo rond 2004. In een zaal met honderden anderen werkte hij voor de klantenservice: „Iedereen sprak een andere taal, dat leverde een gezellig sfeertje op. Ik kreeg vooral Amerikanen aan de lijn die wilden weten of hun iPod met een gegraveerde naam erin wel op tijd kwam voor Kerstmis.” Sindsdien is Cork alleen nog maar internationaler geworden, zegt hij. „Het is hier kosmopolitischer. Pubs hebben plaatsgemaakt voor hippe koffietentjes.”
Grote woningnood
Er zitten keerzijdes aan de internationalisering en bovenaan het lijstje nadelen staat het grote woningtekort en de stijgende huizenprijzen als gevolg. De Ierse Caoimhe – spreek uit Kweevah, haar achternaam houdt ze liever privé – is 24 jaar en woont nog bij haar ouders. „Als het betaalbaar was geweest, was ik allang uit huis gegaan. En ik hoor vaak van vrienden over dubieuze huisbazen, die hoge huren vragen en niet geregistreerd staan zodat je ook niet goed kunt klagen.” Volgens de Ierse centrale bank zijn de komende jaren 52.000 extra woningen per jaar nodig om het huizentekort op te lossen.
Economisch gezien is Ierland een land van extremen, zegt Caoimhe. Decennialang waren de Ieren arm en lag de emigratie hoog. „Mijn ouders verhuisden in hun jonge jaren naar Engeland, omdat hier geen banen waren. En nu zijn we zo welvarend dat iedereen juist hierheen komt.” Tijdens haar studietijd leerde ze veel Indiërs kennen, die hun masterstudie bedrijfsinformatiesystemen (een combinatie van bedrijfskunde en informatica) in Cork als ideale route zagen naar Silicon Valley. Aan een universiteit in de VS studeren konden ze niet betalen, in Cork een opleiding volgen wel. „En hier is ook een techindustrie met connecties naar de VS.”
Ierland heeft eigenlijk twee economieën die naast elkaar bestaan, zegt Aidan Regan. Hij is docent politieke economie aan het University College Dublin. De economie van de multinationals en hun investeringen en de rest, de ‘gewone’ economie. „Veel Ieren snappen dat die internationale bedrijven hun groeimodel zijn. Er heerst een onuitgesproken bewustzijn dat we een goede deal te pakken hebben. Maar tegelijk profiteren de meeste inwoners er niet direct van en hebben we evengoed sociale problemen en een infrastructuur die achterblijft.”
Het bruto binnenlands product per inwoner, normaal een graadmeter voor de economische ontwikkeling van een land, is voor Ierland sterk vertekenend. Na Luxemburg heeft Ierland al jaren het hoogste bbp per hoofd van de bevolking in de EU. Regan: „Dat laat alleen maar zien hoeveel kapitaal en intellectueel eigendom in Ierland is gevestigd. Het vertelt een misleidend verhaal over de welvaart hier.” Je kunt beter kijken naar de individuele consumptie en koopkracht van huishoudens, zegt Regan. En daarbij scoort Ierland juist lager dan het EU-gemiddelde.
In Cork is dat op straat te zien. In het hart van de stad staan pop up-tentjes van daklozen verstopt in hoeken waar weinig voetgangers komen, terwijl tegelijk aan het water nieuwe kantoren gebouwd worden. In de straten rond het centrum zijn de kozijnen van de huizen afgebladderd. En op de heuvel naast de Apple-campus hebben de rijtjeshuizen kale voortuinen van beton of asfalt. Naast de supermarkt SuperValu doen gokhal Ladbrokes en de Hollyhill Discount Store hier goede zaken.
Foto’s Wojciech Ryzinski
Einde aan Double Irish
De Ierse regering heeft dus miljarden over om te investeren en daar komt eenmalig nog eens de 13 miljard euro bij die Apple volgens de Europese rechter aan Ierland moet betalen. Het Hof van Justitie van de Europese Unie bepaalde op 10 september dat Apple ten onrechte heeft geprofiteerd van voordelige belastingconstructies in Ierland. De zaak speelt al sinds 2016 en is nu pas officieel ten einde. De Europese Commissie heeft gelijk gekregen en het Hof bepaalde dat de lage belastingtarieven neerkwamen op illegale staatssteun aan Apple.
Voor de Ierse regering is deze uitkomst niet per se slecht. „Ierland heeft consequent aan de kant van de multinationals gestaan. Om hun eigen belastingregels te verdedigen én om te laten zien dat ze een betrouwbaar vestigingsland zijn. De zaak verloren ze, maar in ruil krijgt Ierland 14 miljard euro. Niet gek”, zegt universitair docent Aidan Regan.
Ierland heeft in de loop der jaren de belastingregels voor bedrijven wel aangescherpt. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), de club van rijke geïndustrialiseerde landen, kwam in 2015 met regels die creatief schuiven met inkomsten door multinationals moeten beëindigen en daar sloot Ierland zich ook bij aan. Tot die tijd was de Double Irish een berucht fenomeen: bedrijven vestigden zich met twee dochterondernemingen in Ierland en verschoven hun winsten via belastingparadijzen als de Kaaimaneilanden van de ene onderneming naar de andere, waardoor ze het betalen van winstbelasting ontliepen.
Zulke praktijken mogen nu niet meer, al hanteerde de Ierse regering een genereuze overgangsperiode. Bedrijven kregen tot 2020 om hun financiën opnieuw in te richten. En omdat veel multinationals toch al in Ierland zaten met hun kantoren, besloten ze vaak om zich daar ook officieel te vestigen en dus ook daar winstbelasting te gaan betalen. Regan: „Vooral farmaceutische bedrijven kozen ervoor om hun intellectueel eigendom in Ierland te registreren. Zo fungeerde Ierland niet langer als een soort trechter voor winsten, maar werd het een eindbestemming voor kapitaal.”
Verkiezingen op komst
Zoveel extra miljarden biedt de Ierse regering veel speelruimte, en die gaat daar losjes mee om. Een „te ruim begrotingsbeleid is een slechte gewoonte”, waarschuwde de Irish Fiscal Advisory Council, de onafhankelijk financiële toezichthouder, eerder dit jaar. Vorig jaar heeft de Ierse regering een investeringsfonds opgezet om een deel van de winstbelastingen in onder te brengen en te investeren op de financiële markten, het Future Ireland Fund. Volgens de IFAC zou Ierland er beter aan doen álle betaalde winstbelasting daarin onderbrengen. „Dan zou Ierland in de toekomst beter in staat zijn de kosten voor vergrijzing en klimaatverandering te dragen.”
Maar met verkiezingen voor het Ierse parlement in het vooruitzicht – die zijn mogelijk nog eind dit jaar, uiterlijk maart volgend jaar – is extra geld uitgeven aantrekkelijk. De regering schond de afgelopen jaren al de begrotingsregel om niet meer dan 5 procent extra uit te geven ten opzichte van het jaar ervoor. Ook komende week, bij de begroting voor 2025, houdt het kabinet zich daar vrijwel zeker niet aan. Er zou een tegemoetkoming voor huurders in zitten van 1.000 euro, het minimumloon zou met 1 euro omhoog gaan naar 13,70 per uur en uitkeringen voor gepensioneerden stijgen waarschijnlijk.
Dit soort veranderingen in uitkeringen zijn relatief simpel om uit te voeren, maar ‘op straat’ is het moeilijker om extra te investeren. Meer huizen bouwen of nieuwe treinverbindingen aanleggen kan alleen als daar genoeg personeel voor is en dat is „met een krappe arbeidsmarkt moeilijker dan in de beginjaren van deze eeuw”, schrijft de IFAC. Bovendien kan de inflatie weer stijgen als de overheid meer geld in de samenleving pompt met investeringen: „Het risico bestaat dat de economie oververhit raakt.”
De IFAC waarschuwt ook dat het moeilijk is om in een krappe economie waar voor je – publieke – geld te krijgen. Precies wat Robert McCaul, die uit de Corkse pub, ziet gebeuren: „Projectontwikkelaars doen rustig aan en gaan makkelijk over hun budgetten heen als ze weten dat hun opdrachtgever genoeg geld heeft.” Als voorbeeld noemt hij de bouw van een nieuw landelijk kinderziekenhuis in Dublin dat al 2,2 miljard euro heeft gekost, in plaats van de begrote 650 miljoen. Bouwer BAM en de regering hebben ruzie omdat „BAM zoveel mogelijk geld van de Ierse belastingbetaler probeert los te krijgen”, volgens de Ierse minister van volksgezondheid.
Het Ierse BAM, een dochteronderneming van BAM Nederland, is ook eigenaar van twee grote lappen grond midden in Cork, waar de bouwer al zes jaar niets mee doet. Het braakliggende beton doet pijn aan de ogen van veel Corkonians. Intussen stijgt de waarde van de grond rustig door en BAM zou voor de bouw van het geplande evenementencentrum nog eens miljoenen extra subsidie hebben aangevraagd van de overheid. Pal naast het terrein heeft een Ierse kunstenaar een grote muurschildering gemaakt over de huizencrisis: iemand met een kartonnen doos in de vorm van een huis over zijn hoofd.
