Willem Nijkerk, officier van justitie en hoofd van het Landelijk Expertisecentrum Discriminatie (LECD) van het Openbaar Ministerie, heeft het een stuk drukker sinds op 7 oktober 2023 een nieuwe oorlog in Gaza begon. Voortdurend vragen politiemensen en collega’s van het OM advies over leuzen van demonstranten of plaatjes op sociale media. Ze willen weten of die strafbaar zijn.
Nijkerk antwoordt dan heel vaak: nee. Want lang niet alles wat op discriminatie lijkt, is strafbaar. Zo is het verbranden van een regenboogvlag niet strafbaar – tot je er een foto van verspreidt. „Het is superingewikkelde materie”, aldus de officier. Vandaar dat expertisecentrum. Dat staat ook zondag paraat tijdens een demonstratie op de Dam over de situatie in Palestina.
Nijkerk, al bijna dertig jaar in dienst bij het Openbaar Ministerie (OM), ontvangt op het Amsterdamse arrondissementsparket, waar het LECD is ondergebracht. Hij praat graag, ook met de pers – omdat hij merkt dat leken moeilijk begrijpen waarom het OM discriminatie niet vaker aanpakt. In 2023 registreerde het OM 535 discriminatiefeiten. Dat is bijna 30 procent meer dan het jaar ervoor. Maar nog altijd veel minder dan de discriminatie die één op de zes Nederlanders volgens recent onderzoek ervaart.
Hoe komt het dat cijfers over ervaren discriminatie en strafrechtelijke vervolging van discriminatiefeiten zo uiteenlopen?
„Weinig mensen doen aangifte bij de politie. We denken dat vooral weinig aangifte wordt gedaan door moslims en mensen van kleur, terwijl zij bij bosjes worden gediscrimineerd. Daarvoor kunnen allerlei oorzaken zijn. Weinig vertrouwen in de overheid, bijvoorbeeld. Of ze weten niet waar ze moeten zijn. Dat vind ik wel jammer. Ik zeg: doe áltijd aangifte, want daar wordt echt naar gekeken.
„Maar als een aangifte bij het OM terechtkomt, wil dat nog niet zeggen dat de ervaren discriminatie ook strafbaar is. Wij hebben het afgelopen jaar heel veel aangiftes gehad naar aanleiding van kritiek op Israël, maar die hebben we allemaal geseponeerd, want kritiek op Israël is geen strafbare discriminatie. Maar de Joodse gemeenschap weet de weg naar ons wel te vinden.”
Het internet staat vol strafbare bagger. Vervolging is onbegonnen werk
Jullie zijn niet afhankelijk van de aangiftebereidheid, het OM mag ook ambtshalve vervolgen.
„Dat doen we eigenlijk zelden, omdat het onbegonnen werk is. Op internet staat ongelooflijk veel strafbare bagger. Als we dat allemaal zouden oppakken, komen we niet meer toe aan de vele andere vormen van criminaliteit. We moeten keuzes maken. En die keuze begint, uitzonderingen daargelaten, bij een aangifte.”
Het aantal meldingen van discriminatie bij de politie en verschillende meldpunten loopt al jaren op. Kan polarisatie een oorzaak hiervan zijn?
„Ik heb daar geen evidencebased cijfers over. Maar ik maak deel uit van deze maatschappij en ik zie ook een verharding in het politieke debat en ik denk dat die haar weerslag heeft op de samenleving. Als politici in de Tweede Kamer elkaar voor rotte vis uitmaken, kan ik me voorstellen dat burgers denken: wat zij mogen, mag ik ook.”
Lees ook
Meer meldingen van discriminatie: ‘Ik moest oprotten naar mijn eigen land’
Het LECD bestaat nu 25 jaar. Als u terugkijkt, wat is er nog meer veranderd?
„Discriminatie heeft meer prioriteit gekregen, binnen het OM en de politie, omdat de samenleving de aanpak belangrijker is gaan vinden. Ons werk is ook meer geprofessionaliseerd. In het begin had het LECD twee medewerkers, nu zeven. Bovendien, op elk van de tien parketten heeft één officier nu discriminatie als aandachtsgebied. En er is veel meer jurisprudentie gekomen.
„Ik denk ook dat het OM zichtbaarder is geworden als het om discriminatie gaat. Bijvoorbeeld door sommige besluiten om te seponeren integraal op internet te zetten. Hoewel, eigenlijk moeten we alles op TikTok zetten. Met een leuk dansje erbij. Dat is nog net een brug te ver, maar we leggen ons werk beter uit. Met een interview als dit hadden we denk ik vijf jaar geleden niet ingestemd.
„Maar ja, vraag het een moslim die net voor de tiende keer is geweigerd bij een discotheek omdat hij – ik noem maar wat – een vlassig snorretje heeft: die gaat echt niet zeggen dat het LECD vooruitgang heeft geboekt. Daar ben ik niet naïef in.
„Verder is de tijdgeest veranderd. Hans Janmaat werd in de jaren negentig veroordeeld wegens discriminatie door de uitspraak dat hij de multiculturele samenleving wilde afschaffen. Daar zou je nu niet meer voor worden veroordeeld. Inzichten veranderen. En de wet verandert ook. Vanaf 1 oktober is het ontkennen of bagatelliseren van de Holocaust bijvoorbeeld strafbaar.”
Lees ook
Meerderheid Kamer lijkt strafverzwaring haatmisdrijven te steunen, maar er zijn ook kritische vragen
En de Tweede Kamer sprak donderdag over een initiatiefvoorstel om straffen in discriminatiezaken te verhogen.
„Dat is vooral symboolwetgeving. Het OM eist al hogere straffen als er sprake is van discriminatie en de rechter gaat daar meestal in mee. Bovendien kan de rechter al zwaarder straffen dan wij eisen en legt die zelden de maximumstraf op. Een voordeel van die wet is wel dat een rechter het discriminatie-aspect moet benoemen, wat nu niet altijd gebeurt. Dat is winst, want erkenning voor de slachtoffers.”
De Kamer heeft ook meerdere moties aangenomen die oproepen de leuze ‘From the river to the sea, Palestine will be free’ strafbaar te stellen.
„Ik vind dat ingewikkeld. Mag ik dat zeggen? Jawel, dat mag ik zeggen. Dat vind ik ingewikkeld, omdat de Kamer beoordeelt hoe je een leus moet zien. Maar dat is de taak van het OM, en uiteindelijk van de rechter. Bovendien schept de Kamer met die moties verwachtingen bij burgers in het algemeen en de Joodse gemeenschap in het bijzonder. Maar een motie is geen wet. En volgens de wet en de jurisprudentie is die leus niet strafbaar, zegt het OM.
„Bovendien is het strafrecht natuurlijk niet de oplossing van het grote probleem van verharding tussen groepen. Toenemend antisemitisme ga je echt niet oplossen met het strafrecht. Het is een enorme open deur die ik nu intrap, maar het begint natuurlijk bij educatie.”
Dan trap ik, met permissie, ook een open deur in. Is het nog wel van deze tijd dat het LECD wordt geleid door een witte man?
„Ik ga een heel flauw antwoord geven. Je ziet een witte man voor je, maar je weet niet of ik transgender ben. Je weet niet of ik panseksueel of biseksueel ben. Je weet niet of ik Joods, moslim, katholiek ben. Dus wat je ziet, zegt niet zoveel.”
Bent u vaak gediscrimineerd?
„Ik ben… Inderdaad, ik ben nog nooit in mijn leven gediscrimineerd. Dus ik snap je vraag. Ik realiseer me heel goed dat ik een witte man met privileges ben en daardoor misschien niet meteen de beste vertegenwoordiger naar buiten toe ben. Als morgen een collega-officier van kleur zou opstaan die zegt: ‘Willem, ik wil jouw plek’, dan is daar best over te praten.
„Van de ruim negenhonderd officieren is meer dan de helft vrouw, maar we hebben heel weinig officieren van kleur. Daar hebben we echt nog wat te doen. Ik vind het belangrijk dat mensen zich enigszins vertegenwoordigd zien bij ons. Uiteindelijk vind ik het ook heel belangrijk dat hier iemand op deze plek zit die betrokken is bij het onderwerp. Dat ben ik.”
Waar komt uw betrokkenheid bij discriminatie vandaan?
„Ik vind zo’n niche binnen het strafrecht altijd leuk, om in een bepaald onderwerp een superspecialist te worden. Ik doe ook dodelijke verkeersaanrijdingen, ook zo’n niche, vind ik ook interessant. Ook omdat daar een doorsnede van de samenleving voorbijkomt. Bij discriminatie vind ik de onderstroom – de maatschappelijke polarisatie – ook heel interessant.
„Wat betreft de straffen gaat het bij discriminatiezaken nergens over. 350 euro boete. Ik heb collega’s die het fantastisch vinden om te zeggen: ‘Ik heb levenslang geëist en gekregen.’ Maar mijn zaken gaan veel meer mensen aan.
„Ik vind dat discriminatie ieder lid van de samenleving raakt, ook als je zelf nooit bent gediscrimineerd. Wij laten niet alleen aan slachtoffers van discriminatie, maar aan de hele samenleving zien: hier ligt de grens, wij willen deze uitingen of gedragingen niet hebben.”
Voorbeelden uit de praktijk
Weet jij wat strafbare discriminatie is?
Test het
Is het verboden om een regenboogvlag te verbranden? Mag Mona Keijzer op tv zeggen dat „Jodenhaat bijna onderdeel is van de islamitische cultuur”? Is het strafbaar om te zeggen dat vrouwen hoeren zijn?
