Nederland kapt voortaan zelf de levering van geavanceerde chipmachines af die hightechbedrijf ASML aan China levert. Dat heeft minister Klever van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp (PVV) vrijdagochtend bekendgemaakt. Daarmee volgt het kabinet de maatregelen die de VS sinds oktober 2023 eenzijdig afdwingt, maar er worden ASML geen nieuwe beperkingen opgelegd, „om de wereldwijde handelsstromen en waardeketens zo min mogelijk te verstoren”, schrijft Klever in een verklaring.
De restrictie geldt voor bestemmingen buiten de EU, maar het voornaamste doel is te voorkomen dat China op grote schaal geavanceerde chips produceert. Die kan het land ook gebruiken om zijn militaire capaciteit te vergroten, met slimmere wapens.
Volgens ASML verandert er niets aan de chipmachines die het wel of niet aan China mag leveren, maar het bedrijf hoeft niet meer aan Washington toestemming te vragen. De maatregel heeft volgens een verklaring van het bedrijf ook geen financiële gevolgen.
Vierkante centimeter
ASML is marktleider in lithografiesystemen, complexe kopieerapparaten die bepalen hoe fijnmazig een chip is opgebouwd. Hoe kleiner de structuren van een chip, des te meer rekenkracht er op een vierkante centimeter past.
De meest geavanceerde lithografiesystemen die met zogeheten extreem ultraviolet licht werken, kunnen al niet aan China worden geleverd. De Amerikanen willen hun technologische voorsprong maximaliseren en willen de export van ASML naar China verder afknijpen.
De VS sporen Nederland aan beperkingen aan ASML op te leggen. Sinds 2022 geldt een exportvergunningsplicht voor diep ultraviolet systemen, een wat oudere technologie waarmee China toch krachtige chips maakt die onder meer in de telefoons van Huawei belanden. Daarnaast richt China zich voornamelijk op de productie van minder ingewikkelde halfgeleiders.
Nederland vindt dat China’s technologische vooruitgang gevaarlijk kan zijn, al blijft de naam van het land achterwege in de toelichting van minister Klever: „We zien dat door technologische ontwikkelingen er meer veiligheidsrisico’s zijn bij de export van deze specifieke productieapparatuur.”
Niet laag genoeg
Voor ASML (jaaromzet 27 miljard dollar) gold al een restrictie van de Amerikaanse overheid. Die besloot in oktober 2023 dat lithografiemachines die ook maar een fractie Amerikaanse technologie bevatten, onder de exportregels van de VS vallen. Washington gebruikt dit dwangmiddel om de ‘gaten’ te dichten in een eerdere overeenkomst met Nederland en met Japan, dat ook chiptechnologie aan China levert. Nederland legde zelf de lat niet laag genoeg, vonden de VS.
Dat wordt nu ‘geharmoniseerd’: Nederland voert dezelfde restricties in als de Amerikanen, zodat Den Haag weer over de exportvergunningen kan beslissen.
In cijfers: de modernste DUV-machines zijn in staat om verschillende lagen van een chip met een nauwkeurigheid van een paar nanometer (miljoenste van een millimeter) op elkaar te stapelen. De maximale nauwkeurigheid is nu vastgesteld op 2,4 nanometer – terwijl dat eerst 1,5 nanometer was. Chinese fabrikanten als SMIC gebruiken een trucje – multipatterning – om toch meer schakelaars op hetzelfde oppervlakte te proppen. Als de lagen niet precies op elkaar passen, werkt dat niet.
Onderhoud
Het kabinet zet nog geen streep door onderhoud van machines die ASML al eerder aan Chinese klanten leverde. In China staan ongeveer negenhonderd ASML-machines – de meeste kosten tientallen miljoenen euro’s per stuk. Zonder ASML’s eigen technici en reserveonderdelen staan de meest geavanceerde systemen binnen enkele weken stil. Persbureau Bloomberg meldde vorige week dat Nederland overwoog om aflopende onderhoudscontracten niet langer te verlengen, onder druk van de Amerikanen.
Voorlopig gaat Nederland daar niet in mee. Premier Dick Schoof zei vorige week dat hij ook de economische belangen van ASML meeneemt in zijn afwegingen. „ASML is voor de innovatieve Nederlandse industrie van groot belang en die mag onder geen beding schade ondervinden.”
Tijdens een bijeenkomst voor beleggers in New York zei ASML-topman Christophe Fouquet deze week dat de Amerikanen vooral uit economische overwegingen beperkingen op proberen te leggen. Persbureau Reuters citeerde Fouquet dat het „steeds moeilijker is om de exportmaatregelen nog als een kwestie van nationale veiligheid te beschouwen”.
In de afgelopen kwartalen kwam de helft van ASML’s omzet uit China. Die verhouding ligt enigszins scheef, omdat Chinese fabrieken chipmachines bleven hamsteren terwijl andere fabrikanten juist op de rem trappen, vanwege een dip in de vraag naar halfgeleiders. De komende jaren, is de verwachting, verdubbelt de chipindustrie weer in omvang.
Volgens de Chinese krant Global Times zou China overwegen ASML helemaal te blokkeren als Nederland strengere maatregelen in zou voeren. Dat dreigement lijkt weinig realistisch, omdat er nog geen goed Chinees alternatief is voor de machines uit het Brabantse Veldhoven. Maar China heeft als reactie op eerdere exportrestricties wel beperkingen opgelegd aan de export van zeldzame metalen als gallium en germanium, die onmisbaar zijn voor de productie van chips.
De taakomroep NTR, bekend van programma’s als Nieuwsuur, Klokhuis, de Top 2000 à Gogo en het Sinterklaasjournaal, moet worden gered. GroenLinks-PvdA en de VVD gaan samen een motie met deze strekking indienen op 14 april, wanneer de Tweede Kamer debatteert over het plan van minister Eppo Bruins (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, NSC) voor de hervorming van de publieke omroep. De motie stelt dat de NTR-programmering, die zich richt op kunst en cultuur, jeugd en educatie, wetenschap en informatie, naast de NOS nodig is om het onafhankelijke karakter van de publieke omroep te garanderen.
Bruins stuurde vorige week vrijdag zijn langverwachte brief over de hervorming van de publieke omroep naar de Tweede Kamer. Hij wil het huidige bestel op belangrijke punten aanpassen. De huidige dertien (aspirant-) omroepen moeten worden samengevoegd tot vier à vijf omroephuizen, die samen met de NOS en de NPO het bestel zullen vormen. Nieuwe omroepen zullen in de toekomst niet langer kunnen toetreden tot het bestel, waarmee feitelijk een einde komt aan de externe pluriformiteit.
‘Hart uit de publieke omroep’
Het nieuws dat de NTR zou verdwijnen, kwam voor de meeste betrokkenen in Hilversum en Den Haag als een verrassing. NTR-directeur Lucas Goes was geschokt. „Alsof je het hart uit de publieke omroep haalt„, zei hij tegen het AD. Zelfs de VVD, die als partij deel uitmaakt van de coalitie, tastte in het duister over de plannen van Bruins. In het plan dat de VVD vorig jaar zelf presenteerde voor een toekomstbestendige publieke omroep zouden de taakomroepen NOS en NTR samengaan. „Wij wilden juist dat de publieke omroep terug zou gaan naar de kerntaken van de taakomroepen”, zegt VVD-Kamerlid Claire Martens-America.
Mohammed Mohandis, de mediawoordvoerder van GroenLinks-PvdA, is de initiatiefnemer van de motie. Hij was woedend toen hij hoorde dat de NTR zou verdwijnen, zegt hij in een interview met NRC dat later deze week verschijnt en waarin hij zijn eigen plannen voor de publieke omroep presenteert. „We hebben niet voor niets de taakomroepen in het leven geroepen”, zegt Mohandis. „Dat was juist bedoeld om de publieke omroep te onderscheiden van de commerciële zenders. Ik heb liever dat het Sinterklaasjournaal gemaakt wordt door een neutrale taakomroep dan vanuit het meer ideologische perspectief van een omroep als BNNVARA of Ongehoord Nederland.”
De bufferzone die Israël in Gaza langs de eigen grens aangelegd heeft, dient in de praktijk als ‘moordzone’ waar iedere levende ziel een gerechtvaardigd doel is. Dat blijkt uit getuigenissen die Israëlische soldaten hebben afgelegd aan de veteranenorganisatie Breaking the Silence. Israël heeft het desbetreffende gebied volledig met de grond gelijk gemaakt; een van de soldaten vergelijkt het niveau van verwoesting met Hiroshima na de atoombom.
Israël heeft tijdens deze oorlog de facto een nieuwe grens met de Gazastrook getrokken, gemiddeld een kilometer landinwaarts. Al met al gaat het om zo’n 16 procent van het landoppervlak van Gaza, een gebied van zo’n 55 vierkante kilometer. In die bufferzone mag niemand komen of hij wordt beschoten. „Iedereen die een bepaalde grens overschrijdt, die wij hebben gedefinieerd, wordt als een bedreiging beschouwd en wordt ter dood veroordeeld”, zegt een reservekapitein van het Pantserkorps in het zuiden van de Gazastrook. Een collega vult aan: „Het is mij niet duidelijk hoe bekend de Palestijnen zijn met deze grens.”
De getuigenissen werpen nieuw licht op de geweldsinstructies voor Israëlische soldaten. Al langer bestaat het vermoeden dat Israël er in Gaza een ruime definitie op nahoudt van wie als verdachte beschouwd kan worden. Dit wordt bevestigd door enkele getuigenissen in het rapport, bijvoorbeeld van deze reservist: „Mensen werden als verdachte beschouwd omdat ze een tas in hun handen hadden. Ik geloof dat ze klein kaasjeskruid [een plantensoort] kwamen halen, maar het leger zegt ‘Nee, ze verstoppen zich’. Boem (er werden granaten in hun richting afgevuurd).”
Perimeter
Het rapport heet De Perimeter, naar de bijnaam die soldaten aan de grenszone hebben gegeven. Breaking the Silence schrijft dat het creëren van de bufferzone „volledig ongerelateerd” is aan de officiële doelen van Israël in Gaza: het uitschakelen van Hamas en het bevrijden van de gijzelaars. In plaats daarvan, aldus de organisatie, draagt de bufferzone vooral bij aan „toekomstige Israëlische beheersing” van Gaza.
De getuigenissen tonen aan dat soldaten de opdracht kregen om „opzettelijk, methodisch en systematisch” alles te vernietigen wat zich in die grenszone bevond, schrijft Breaking the Silence, „inclusief hele woonwijken, openbare gebouwen, onderwijsinstellingen, moskeeën en begraafplaatsen, met zeer weinig uitzonderingen”. Naar schatting van de organisatie zijn 3.500 gebouwen met de grond gelijkgemaakt.
Ook industriegebieden en landbouwgebieden die de hele bevolking van Gaza bedienden, werden verwoest. Meer dan een derde van de Gazaanse landbouwgrond lag in het gebied. Een reservesergeant eerste klasse van de Vijfde Brigade vertelt over de D9-bulldozers die daarvoor in het noorden van de Gazastrook ingezet werden: „De D9 heeft vooral velden, landbouw, olijfbomen, auberginevelden omvergehaald. Een hele grote graafmachine komt er gewoon doorheen en haalt de hele bodem eruit, rolt het als het ware op en maakt het plat.”
Gebouwen in de bufferzone werden niet verwoest omdat ze Hamas-strijders zouden hebben gehuisvest, zoals elders in Gaza vaak als argument voor vernietiging aangedragen wordt. In de grenszone gold een ander doel: het volledig zichtvrij maken van het gebied, opdat Israëlische militairen elke verdachte beweging kunnen waarnemen. Sommige soldaten getuigden dat bepaalde commandanten de vernietiging zagen als een manier om wraak te nemen en Hamas te straffen voor de wreedheden van 7 oktober.
Afscheidingsmuur
Het instellen van bufferzones is niet ongebruikelijk voor Israël. Op de Westelijke Jordaanoever werd de – volgens het internationaal recht illegale – Afscheidingsmuur met opzet niet op de grens gelegd, maar grotendeels erbinnen. Veel illegale Israëlische nederzettingen liggen in die aldus gecreëerde bufferzone, die op die manier bijdraagt aan de facto annexatie van Palestijns gebied. Veel Palestijnse landeigenaren werden door de bouw van de muur gescheiden van hun (landbouw)grond.
Breaking the Silence is een organisatie van oud-militairen in het Israëlische leger die spijt hebben gekregen van de manier waarop ze Palestijnen behandeld hebben. Geregeld verzamelt de club getuigenissen van (ex-)militairen. In Israël is de organisatie vanwege de kritiek op het eigen leger weinig populair; achtereenvolgende regeringen hebben Breaking the Silence beperkingen proberen op te leggen.
Stel, zegt Kai Alberts, een student social work van 24 jaar, „ik wil politiek actief worden. Wat zou je adviseren?”
Tegenover hem, aan een tafeltje in het gemeentehuis van het Gelderse Rheden, zit raadslid Hendri Witteveen (ChristenUnie). „De vraag is”, antwoordt hij, „hoeveel tijd je eraan wilt besteden. Als je serieus actief wil worden: word lid van een partij, ga naar bijeenkomsten. En als er een beroep op je wordt gedaan: zeg ja.”
Alberts: „Maar ik kan me voorstellen dat je nog geen idéé hebt, als je net begint als raadslid. Waar heb je invloed op, en waarop niet? Hoe ga je met die twijfels om?”
Door het simpelweg te dóén, zegt Witteveen, al raadslid sinds 2003. „Het kan klein beginnen, door als lid mee te denken in een partij, of door een verkiezingsprogramma voor te bereiden. Ik ben zelf begonnen met werk voor een schaduwfractie. Toen kwam ik er een beetje in, maar van het politieke proces had ik nog totaal geen idee.”
Het is geen tennisclub waar je even lid van wordt
Precies acht minuten duren de ‘speeddates’ waarin Rhedense raadsleden worden ondervraagd over de ins en outs van de lokale politiek. De vragenstellers zijn voornamelijk inwoners die overwegen zich bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2026 te kandideren voor een van de 27 raadszetels waarin ze deze avond hebben plaatsgenomen.
„Je zou wat partijen langs kunnen gaan om te kijken of het klikt”, geeft Witteveen Alberts nog mee. „Het verkiezingsprogramma zegt niet alles, de sfeer is ook belangrijk. Het moeten mensen zijn met wie je uit de voeten kunt.” De twee zijn nog niet uitgepraat, maar de voorzitter is onverbiddelijk: zodra de tijd om is, gaan de groepjes door naar de volgende fractie.
Flyeren
Op 18 maart volgend jaar kiest Nederland nieuwe gemeenteraden – en moeten er weer zo’n 8.500 raadszetels worden gevuld. De aanloop is in stilte al begonnen. Politieke partijen beleggen ledenvergaderingen, stellen kandidatencommissies samen, zetten vacatures uit. Maar ze weten ook: de sollicitatiebrieven stromen niet vanzelf binnen.
Want animo voor het lokaal bestuur is er weinig. Kandidaten komen doorgaans voornamelijk uit de actieve bovenlaag van de samenleving. Het zijn vaak mensen die al lid zijn van een politieke partij, al eens hebben ingesproken bij een raadsvergadering of bij eerdere verkiezingen langs de deuren zijn gegaan om te flyeren.
Bij de vier avonden durende cursus Politiek Actief van stichting ProDemos ontbreekt het desondanks niet aan belangstelling: er waren twee keer zoveel aanmeldingen als er plek was. Rheden, een gemeente van zeven dorpen onder Nationaal Park Veluwezoom, hoopt inwoners ermee te enthousiasmeren actief te worden in de lokale politiek.
Han Meijer (63), een van de deelnemers, hoeft niet meer te worden overgehaald. De dorpsbewoner was een leven lang lid van D66, maar stapte bij de Europese Verkiezingen van 2024 over naar Volt. De lokale afdeling van de partij wil volgend jaar een gooi doen naar een plek in de raad en vroeg Meijer of hij daar iets voor zou voelen.
En dat doet hij. In het dagelijks leven adviseert Meijer gemeenten over de verduurzaming van woningen en ziet hij waar het spaak loopt. „In mijn ervaring bedoelen gemeenten het heel goed, alleen ontbreekt vaak de expertise. Kritiek geven is altijd makkelijk”, voegt hij eraan toe. „Maar het zelf doen is een ander verhaal. Die uitdaging wil ik wel aangaan.”
Rosanna Huertas, die in haar eentje de fractie Beter Rheden vormt, legt de vier toehoorders aan haar tafeltje uit dat ze keuzes moet maken. „Je kunt heel reactief zijn, volgen wat er op de agenda staat en daarop jouw inbreng geven. Maar zeker als eenmansfractie kun je niet overal bij zijn. Dan is het wel fijn als je kunt vertrouwen op andere partijen.”
„Het valt me op dat het in de gemeenteraad behoorlijk pais en vree is”, zegt inwoner Grieta Spannenburg (54).
„Er wordt wat gemoedelijker met elkaar omgegaan dan in sommige andere gemeentes”, beaamt Huertas. „In dat opzicht is het hier wel rustig.”
Spannenburg: „En in welk opzicht niet?”
Huertas: „Het is politiek, dus het blijft een beetje een slangenkuil.”
Denkt Huertas weleens: waarom doe ik dit eigenlijk, vraagt Spannenburg zich af.
„De volgende termijn doe ik niet meer mee”, antwoordt Huertas. „Ik blijf op de achtergrond actief, want ik vind de politiek nog steeds heel erg leuk. Maar het moet bij je passen. Ik ben er te gevoelig voor. Ik kan veel incasseren, maar op enig moment denk ik: wil ik dit nog? Nu wil ik het even een poosje niet.”
Lang niet alle raadsleden voelen iets voor een nieuwe termijn. Doorgaans keert een aanzienlijk deel na verkiezingen niet terug. In Rheden was na de verkiezingen van 2022 meer dan de helft van de gekozen raadsleden nieuw, landelijk ging het volgens de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden om 44 procent.
Die nieuwe aanwas is enerzijds „verfrissend”, vindt Bernadette Jansen, die namens ProDemos de cursus verzorgt. „Het is helemaal niet erg om nieuwe mensen binnen te krijgen die, bij wijze van spreken, domme vragen stellen. Maar het is natuurlijk wel lastig als de raad steeds voor een heel groot deel vernieuwt. Je raakt wel iets kwijt.”
Durf soms ook nee te zeggen, ook al roept de democratie
Jansen: „Ervaren raadsleden hebben historisch besef, kunnen teruggrijpen op wat er eerder afgesproken is of beleidslijnen nog eens aanhalen. Dat heeft meerwaarde. Je zit er als raadslid niet voor de korte termijn – je zit er ook om na te denken over wat iets betekent voor over tien jaar of vijfentwintig jaar.”
Een van de redenen dat raadsleden afhaken, is de gestegen werkdruk. De taken die gemeenten met decentralisaties erbij hebben gekregen vergen naast geld ook tijd. Waar raadsleden in 2007 nog gemiddeld veertien uur per week besteedden aan het raadswerk – een nevenfunctie – was dat in 2024 volgens de Basismonitor Politieke Ambtsdragers twintig uur.
„Zorg dat je je eigen grenzen goed kent”, adviseert raadslid Willem Heesen (PvdA) geïnteresseerden dan ook. „En dat je je agenda goed beheert. Daar komt het uiteindelijk op aan: dat je soms ook nee durft te zeggen, ook al roept de democratie. Dat voelt niet altijd goed, maar mijn kinderen vind ik toch net wat belangrijker.”
Columbus
De PvdA-fractie van Heesen gaat de komende verkiezingen voor het eerst in samen met GroenLinks – en heeft mensen nodig. Duikt er een potentiële kandidaat op, kan hij uit eigen ervaring zeggen, dan komen partijen daar „als vliegen op de stroop” op af. „Je zult toch minstens tien mensen op je lijst moeten hebben. Die druk voel je overal.”
Want een lokale partij, zegt het raadslid, heeft nou eenmaal géén onuitputtelijke vijver om uit te vissen. „Je hebt een aantal zittende raadsleden, enkele bestuursleden en een handjevol mensen die meehelpen met campagnes.” Dat zijn, zegt Heesen, „pak ’m beet vijftien mensen. Dat is dan wat de lokale partij is.”
Wat de beste manier is om mensen te motiveren zich aan te sluiten? „Ik heb het ei van Columbus nog niet gevonden.”
Het is geen tennisclub waar je even lid van wordt
De ProDemos-cursus heeft in elk geval zaadjes geplant. Wat Esther Rouw (43) ervan overtuigde zich te willen kandideren, is het aandeel vrouwen in de lokale politiek: de gemeenteraad van Rheden telt zeven vrouwen, tegenover twintig mannen. „Dat voelde als een extra zetje in de rug: nou Esther, hup, actie. Dat mag wel iets meer fifty-fifty.”
Als „eerste stap” is ze vorige week lid geworden van GroenLinks. De tijd dat ze in de trein zit naar haar werk, heeft ze al bedacht, zou ze kunnen gebruiken om raadsstukken door te lezen. „En ik ben een avondmens, dat is volgens mij een groot voordeel. Als de meeste mensen in bed stappen, kan ik nog wel een dossier erbij pakken.”
Niet dat ze zich al rijk heeft gerekend met een plek op de lijst, zegt Rouw erbij. „Het is geen tennisclub waar je zomaar even lid van wordt. En misschien is het nu nog wat te vroeg, dat kan natuurlijk ook. Dan moet ik eerst vier jaar bekend worden binnen de club en in de volgende ronde meedoen. Daar kom je maar op één manier achter.”
Ze gaat binnenkort bij de ledenvergadering van de lokale GroenLinks-afdeling haar hand opsteken.
Theo Kooijmans (links), fractievoorzitter van Volkspartij Politiek Rheden, tijdens een speeddate op het gemeentehuis.
