Medestanders zien hem als de beschermer van de jonge Braziliaanse democratie en bejubelen zijn felle strijd tegen desinformatie en ander nepnieuws. Critici noemen hem juist als gevaar voor de vrijheid van meningsuiting en beschuldigen hem van ‘dictatoriaal’ gedrag. Alexandre de Moraes (56) is als lid van het federale Hooggerechtshof uitgegroeid tot een van de machtigste en meest besproken publieke figuren in Brazilië. In eigen land gold hij al als de kwelgeest van ex-president Jair Bolsonaro, daarbuiten jaagt hij tegenwoordig ook techmiljardair Elon Musk tegen zich in het harnas.
De Moraes groeide mede in deze hoofdrol als voorzitter van de Kiesraad, een functie die hij tot juni combineerde met zijn baan als hoge rechter. Als bewaker van de Braziliaanse stembusgang ging hij vol in de aanval tegen alle complottheorieën en nepnieuws die Bolsonaro en diens ultrarechtse aanhangers verspreidden tijdens de laatste presidentsrace van eind 2022.
Net als zijn Amerikaanse voorbeeld Donald Trump zaaide Bolsonaro rond die door hem verloren verkiezingen volop twijfel over de uitslag en over de betrouwbaarheid van het stemsysteem. En in navolging van de Capitool-rellen van 6 januari 2021 bestormden bolsonaristas op 8 januari 2023 vervolgens ook in hoofdstad Brasília overheidsgebouwen. Anders dan Trump werd Bolsonaro, mede dankzij de inspanningen van De Moraes, hierna wél uitgesloten van nieuwe deelname aan de verkiezingen. Tot 2030 mag hij geen politiek ambt bekleden.
Inmiddels heeft De Moraes zijn handen vol aan een ideologische bondgenoot van Trump en Bolsonaro: X-eigenaar Elon Musk. De rechter sommeerde het sociale medium om honderden accounts te sluiten, omdat de twitteraars – onder wie veel aanhangers van Bolsonaro – desinformatie verspreidden. Dit leidde de afgelopen maanden tot een hoogoplopend conflict met X en Musk dat zaterdag een voorlopig hoogtepunt bereikte, toen X meldde alle zakelijke activiteiten in Brazilië te staken en zijn hoofdkantoor in het land te sluiten. Het voormalige Twitter blijft wel toegankelijk voor Braziliaanse gebruikers.
Lees ook
Braziliaanse Hooggerechtshof begint onderzoek naar Elon Musk
Super-Alexander
Wie is deze gedreven, zowel gehate als geliefde, rechter die al jaren een eenmansstrijd voert tegen nepnieuws? De rechter die onder permanente bedreiging en strenge persoonsbewaking leeft en nu in een heftige strijd verwikkeld is met de rijkste man ter wereld. Wiens bijnaam ‘Xandão’ luidt, dat zoiets betekent als ‘super-Alexander’, een verwijzing naar de impact die hij heeft op politiek en maatschappij Brazilië. En die zich graag beroept op de volgende lijfspreuk: „Vrijheid van meningsuiting betekent geen vrijheid van agressie. Ook niet het nemen van de vrijheid om tirannie te verdedigen.”
Dat Alexandre de Moraes zou uitgroeien tot plaaggeest van rechts-populisten, was niet ieders verwachting toen hij in 2017 aantrad bij het Hooggerechtshof. Hij werd voorgedragen door de centrum-rechtse Michel Temer, die destijds tijdelijk de afgezette linkse president Dilma Rousseff verving. De Moraes was op het moment van zijn benoeming minister van Justitie onder Temer, stond bekend als een hardliner en had zich vooral in progressieve kring niet geliefd gemaakt. Zo kreeg hij kritiek uit links-activistische hoek, omdat hij hard optrad tegen maatschappelijke organisaties en politiegeweld zou bagatelliseren. Eenmaal aan het hof werd hij juist al snel doelwit van conservatieve-rechtse krachten die hem als ‘links’ bestempelden.
Lees ook
Terwijl het net zich rond hem sluit, mobiliseert Bolsonaro zijn aanhang
Volgens goede vriend Floriano de Azevedo Marques Neto, tevens lid van de Kiesraad, hecht De Moraes zo aan de rechtsstaat omdat hij opgroeide in de militaire dictatuur (1964-1985). „Ik ken Alexandre al mijn hele werkende leven. We studeerden samen rechten en zijn sindsdien bevriend. Wij zijn van een generatie die de militaire dictatuur bewust heeft meegemaakt. We begonnen onze studie toen Brazilië terugkeerde naar de democratie. Misschien naïef achteraf, maar we dachten: nooit meer dictatuur. Maar juist de afgelopen jaren blijkt hoe pril en fragiel onze democratie is.”
De Azevedo noemt ‘8 januari’ als ultiem voorbeeld voor de schade die desinformatie kan aanrichten aan de democratische instituties. Bolsonaro’s aanhangers bestormden en vernielden die dag, een week na de inauguratie van de linkse president Lula Silva, het Hooggerechtshof, het Congres en het presidentieel paleis. „Bolsonaro en zijn kliek hadden non-stop desinformatie verspreid over de verkiezingsuitslag, die volgens hen niet eerlijk was, en zijn aanhang geloofde het”, zegt De Azevedo. „Mede dankzij De Moraes is er hard opgetreden tegen de bestormers en tegen Bolsonaro.”
Bedreigingen
Bolsonaro botste zijn hele regeerperiode (2019-2022) al met De Moraes. Zo floot de rechter de president terug toen die begon met het bagatelliseren van Covid-19 en de regels tijdens de pandemie overtrad. Ook ontmantelde hij een nepnieuwskartel dat via WhatsApp en Facebook (voor veel Brazilianen de belangrijkste nieuwsbronnen) propaganda verspreidde die Bolsonaro in het zadel had geholpen. Honderden accounts moesten worden opgeheven. Bolsonaro bestempelde De Moraes als aartsvijand. Bedreigingen en zware beveiliging volgden.
„Hoe meer bedreigingen, hoe meer energie hij krijgt”, glimlacht De Azevedo. „Natuurlijk neemt hij de bedreigingen niet lichtvoetig. Iedereen om hem heen, zijn vrouw en drie kinderen, lijden eronder. Maar hij laat zich niet intimideren en gaat juist door. Hoe meer Bolsonaro hem uitschold, hoe meer hij overtuigd was dat hij iets goeds deed.”
Even leek het erop dat Bolsonaro zich door alle zaken tegen hem rustig zou houden, maar hij vond in Musk een internationale bondgenoot
De Moraes heeft nog meerdere onderzoeken en strafrechtelijke aanklachten lopen tegen Bolsonaro. Onder meer wegens het beraden van een staatsgreep na de verkiezingswinst van Lula, waarbij ook De Moraes zelf gearresteerd had moeten worden. Even leek het erop dat Bolsonaro zich door alle zaken tegen hem rustig zou houden, maar hij vond in Musk een internationale bondgenoot.
Na zijn overname van Twitter begon Musk het platform te gebruiken om De Moraes aan te vallen. De miljardair noemde hem een ‘dictator’ die de vrijheid van meningsuiting zou knevelen. Hij dreigde met het negeren van de rechterlijke bevelen om bepaalde accounts te blokkeren. De Moraes sloeg terug met een dwangsom en opende een onderzoek naar Musk wegens veronderstelde obstructie van de rechtsgang. Een van de redenen voor het vertrek van X was dan ook voorkomen dat het Braziliaanse team zou worden gearresteerd.
Floriano de Azevedo: „Musk heeft vijanden nodig, dat geeft hem brandstof. Alexandre neemt het voortouw. Hij heeft vijanden gemaakt, maar krijgt ook steun en verdient respect. Van de bevolking, maar ook van ons juristen. We weten wat er op het spel kan staan als je de macht ter verantwoording roept.”