ITA tolereerde grensoverschrijdend gedrag voor grensverleggend toneel

De acteur windt zich op. Collega’s, zegt hij, „sloegen elkaar hérsenschuddingen voor een voorstelling en gingen daarna gewoon spelen”. Hij spreekt met stemverheffing. „Die acteurs hebben ITA gemaakt tot de plek waar we met z’n allen naartoe willen komen.”

Het is dinsdag 9 juli 2024, 12 uur. Alle medewerkers van het gerenommeerde toneelgezelschap Internationaal Theater Amsterdam (ITA) zijn bij elkaar geroepen in de Nieuwe Foyer van de Amsterdamse schouwburg. Ongeveer tachtig van de 176 werknemers zijn komen opdagen, vertelt een van de aanwezigen na afloop tegen NRC. Een groot deel is al op vakantie.

Nu, in de Nieuwe Foyer, zijn alle stoelen bezet. Op de bar zitten medewerkers, de gangpaden zijn vol. Voor een wand met een collage van leden van het ensemble staan algemeen directeur Clayde Menso en artistiek directeur Eline Arbo. Zakelijk directeur Denise de Boer en raad van toezicht-voorzitter Leontine van der Goes zitten voor in de zaal.

Vanmiddag zal ITA aan de buitenwereld de resultaten presenteren van twee onderzoeken: een breed cultuuronderzoek naar grensoverschrijdend gedrag bij het theatergezelschap en een ‘persoonsgericht’ onderzoek naar meldingen door actrice Hélène Devos. Beide onderzoeken zijn gedaan door het externe onderzoeksbureau Verinorm, onder leiding van de Amsterdamse hoogleraar sport en recht Marjan Olfers. Maar nu lichten directie en raad van toezicht de medewerkers in over de uitkomsten. Een geluidsopname van de bijeenkomst is in bezit van NRC.

‘Dit is niet goed’

Clayde Menso, sinds 2022 algemeen directeur bij ITA, trapt af. „De conclusies zijn niet fijn”, zegt hij. Hij krijgt er „kippenvel” en „buikpijn” van. En hij niet alleen: „De hele directie.”

„Dat bij ITA mensen werken die denken dat ze boven anderen staan als mens. Dat kán gewoon niet”, vervolgt hij. „Of je nu de receptie bemant, op het podium staat of achter de bar: we zijn allemaal ITA”, aldus Menso. „Daar hoort geen denigrerend gedrag bij.”

Uit het brede onderzoek, dat die middag integraal wordt gepubliceerd, blijkt dat een op de drie medewerkers bij ITA te maken heeft gehad met grensoverschrijdend gedrag. Onder de vorige directie, met de in september 2023 afgezwaaide artistiek directeur Ivo van Hove, heerste een „angst- en doofpotcultuur”. Ook onder de huidige directie zijn in de eerste maanden van dit jaar ten minste twaalf meldingen gedaan. Met vijf van deze recente meldingen is, zo staat in het rapport, „niets gedaan”.

Op de bijeenkomst reageert ook toezichthouder Leontine van der Goes fel. Zij maakt al zeven jaar deel uit van de raad van toezicht – sinds vorig jaar als voorzitter. „Wij hebben het rapport gelezen en zijn héél erg geschrokken. Het is héél erg wat de onderzoekers constateren”, zegt ze op de bijeenkomst. „Beide onderzoeken laten een patroon zien van onveiligheid, van niet aanspreken, niet corrigeren: dat zat in de hele organisatie en dus ook in de raad van toezicht. […] ITA moet zorgen voor een veilige, gezonde werkcultuur. Dat is de afgelopen jaren onvoldoende gebeurd. Dat spijt me echt, echt heel diep.”

Diezelfde dag verwoordt ze het in Het Parool anders. Binnen de raad van toezicht „is sociale veiligheid al lang een aandachtspunt, maar op concrete meldingen is altijd geacteerd”.

NRC kreeg mei vorig jaar een tip van een ambtenaar bij het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) over misstanden bij ITA. ITA ontvangt in 2024 3,8 miljoen euro rijkssubsidie via OCW en nog eens 16,2 miljoen euro van de gemeente Amsterdam. Na nog een tip in september over wangedrag van een acteur tijdens het Australische Adelaide Theater Festival begon het onderzoek voor dit artikel. In Adelaide speelde de ITA-voorstelling Een klein leven. Uit gesprekken met ruim 25 betrokkenen, brieven, interne stukken, e-mails, jaarverslagen, WhatsApp-berichten, Instagram-posts en een geluidsopname rijst het beeld op van een organisatie die per se grensverleggend theater wil maken, ook als dat gepaard gaat met grensoverschrijdend gedrag.

Directeur Clayde Menso, artistiek directeur Eline Arbo, zakelijk directeur Denise de Boer en raad van toezicht-voorzitter Leontine van der Goes is bijna twee weken geleden gevraagd om een interview naar aanleiding van dit onderzoek. Dat gesprek is geweigerd. De vijftig vragen die NRC vervolgens opstuurde, zijn onbeantwoord gebleven.

Voormalig artistiek directeur Ivo van Hove is de afgelopen weken door NRC vijf keer telefonisch benaderd met vragen. Hij wilde niet in gesprek, maar communiceerde via een communicatiestrateeg, die dit artikel voor publicatie heeft gelezen. Van Hove heeft eerder bij het ANP op de onderzoeken van Verinorm gereageerd. Daar verklaarde hij op 11 juli „diep geraakt” te zijn door de conclusies van het onderzoek van bureau Verinorm.

‘Pijn tot in de oren’

Het eerste, ‘persoonsgerichte’ onderzoek van bureau Verinorm wordt in september 2023 aangejaagd door actrice en klokkenluider Hélène Devos (1989). De Vlaamse Devos werkt sinds 2011 bij ITA, dan nog Toneelgroep Amsterdam geheten. Ze is, aldus de recensent van NRC in 2021, een van de „acteurs van de toekomst”.

Devos schrijft op 27 september vorig jaar op Instagram dat ze bij ITA „jarenlang” te maken heeft gehad met „ernstig fysiek en mentaal grensoverschrijdend gedrag”. „Iedere keer als ik het gesprek hierover wilde openen”, schrijft zij, „werd ik agressief teruggewezen.” In de weken daarna verschijnen er meer Instagram-berichten. „Onze branche is verrot van binnen”, schrijft ze op 16 oktober. Op 11 november: „Ik moet van ITA niet negatief over ITA spreken, anders dreigen zij mij een boete op te leggen van 1.500 euro, plus 500 euro voor elke verdere dag.” En: „Ik voel schaamte dat ik actrice ben geworden.”

Zonder enige waarschuwing pakt mijn tegenspeler me op en smijt me door het decor

Ze onderbouwt haar beschuldigingen tegenover NRC met e-mails aan leidinggevenden, die teruggaan tot 2017. Steeds maakt ze melding van wangedrag. Daarnaast is er een foto op de website van het Antwerpse Kaaitheater, waar zij te zien is met vuistgrote blauwe plekken op haar blote benen. Devos speelt in de door artistiek directeur Ivo van Hove geregisseerde, grimmige familievoorstelling De Vrek, die in 2011 in première gaat en daarna toert. Ze speelt de rol van dochter naast acteur Hans Kesting die de door winstbejag geobsedeerde vadervrek Harpagon speelt. „De mondelinge regie-aanwijzing luidt”, zo vertelt Devos tegen NRC: „‘Harpagon wordt kwaad en verliest controle.’ Zonder enige waarschuwing pakt mijn tegenspeler me op en smijt me door het decor.”

Kesting is benaderd door NRC en verwijst door naar de woordvoerder van ITA, die evenmin inhoudelijk reageert.

Wel is er een afschrift van een spoedopname op de eerste hulp van het Groeninge-ziekenhuis in Kortrijk na een voorstelling in november 2011, na een uitvoering van opnieuw De Vrek. Devos’ rug is „geblokkeerd”. Pijn „straalde uit tot haar oren”, noteert de dienstdoende spoedarts.

In 2022 grijpt een andere acteur Devos „totaal onverwacht” naar de keel tijdens een uitvoering van Ivo van Hoves wraaktragedie Age of Rage. „Tijdens een daaropvolgende reprise”, vertelt ze „zie ik mijn tegenspeler backstage door de gangen rennen en schreeuwen. Ik dacht: ‘No way, dat ik met iemand in zo’n toestand het toneel op ga.’ Ik was doodsbang dat hij de controle zou verliezen.” Ze gaat naar huis.

In de zomer van 2023 laat Devos aan Clayde Menso en Eline Arbo weten dat zij „om veiligheidsredenen” niet langer met sommige acteurs binnen het ensemble wil spelen. Als maatregel haalt ITA Devos uit de voorstellingen. De door haar beklaagde collega’s spelen door. Devos heeft inmiddels een advocaat in de arm genomen en zich ziekgemeld. „Waarom”, vraagt ze, „is het een grotere misdaad om wandaden te benoemen, dan ze te plegen?”

Het ‘persoonsgerichte’ onderzoek van Verinorm naar Devos’ meldingen leidt in december 2023 tot zoveel „signalen” van grensoverschrijdend gedrag, aldus het bureau, dat het de ITA-directie adviseert een breed cultuuronderzoek naar sociale veiligheid uit te voeren.

ITA stelt bij de publicatie van dat onderzoek in een persbericht:  „Uit het ‘persoonsgerichte’ onderzoek blijkt grensoverschrijdend gedrag, te weten al dan niet intentioneel fysieke pijn toebrengen tijdens toneelspel, schreeuwen en kwetsende opmerkingen/grappen maken.” Het onderzoek-Devos is niet gepubliceerd.

Het cultuuronderzoek wel: grensoverschrijdend gedrag is op grote schaal voorgekomen, liefst een op de drie medewerkers heeft ermee te maken (gehad). De parapluterm omvat pesten, acteurs uitschelden of uitjouwen na een slechte prestatie op toneel, machtsmisbruik, vriendjespolitiek, een ziekmakende werkdruk, discriminatie, seksueel grensoverschrijdend gedrag en fysiek geweld.

Op de personeelsbijeenkomst van 9 juli spreekt Menso de toehoorders sussend toe: „Ik maak van deze bijeenkomst geen openbaar functioneringsgesprek. Maar weet dat we […] bij iedereen, op basis van wat is vastgesteld, passende maatregelen gaan nemen. Dat is geen schorsing, dat is geen ontslag. Laat ik dat vooropstellen.”

‘Compleet één’

De meeste meldingen van grensoverschrijdend gedrag zijn afkomstig uit de periode dat Ivo van Hove (artistiek directeur, 2001-2023), Wouter van Ransbeek (algemeen directeur, 2018-2022) en Margreet Wieringa (2019-2023) aan het roer van ITA staan. Van Ransbeek en Wieringa vertrekken onvrijwillig bij ITA. Ze krijgen een vertrekpremie, zo blijkt uit de jaarrekeningen over 2022 en 2023, van respectievelijk 75.000 en bijna 63.000 euro. Geen van beiden wil desgevraagd iets zeggen over de reden van hun vertrek, vanwege de voorwaarden in hun vaststellingsovereenkomst. Twee medewerkers zeggen dat het vertrek van de twee directieleden te maken heeft met „kritiek” op Van Hove (1958) en diens levenspartner Jan Versweyveld (1958).

Het duo Van Hove en Versweyveld bepaalt nagenoeg alles binnen ITA. De twee werken sinds 2001 bij het gezelschap. Van Hove als (artistiek) directeur. Versweyveld is tot 2022 hoofd vormgeving. Daarna wordt hij scenograaf en fotograaf van ITA.

De twee werken al meer dan veertig jaar samen. In die jaren hebben ze, zo zeggen ze in de documentaire Twee mannen (2021) van regisseur Suzanne Raes, geen voorstelling zonder de ander gedaan. „We zijn compleet één geworden”, aldus Van Hove.

„Van Hove eist totale overgave”, schrijft Het Parool al in 2012 na uitgebreid onderzoek. Ook Versweyveld eist dat: „Wie ziek is, moet naar kantoor komen”, aldus een medewerker tegen NRC. „Zo niet, dan vat Jan dat op als werkweigering en reden voor ontslag.”

Kantoormensen hoef je dus niet te groeten op de gang. Je kunt wel gewoon tegen ze gillen

Nieuwkomers bij ITA krijgen te horen: ‘Voor jou tien anderen’. Alleen de écht goede mensen houden het hier vol, is de gedachte. Het zorgt voor een hiërarchisch onderscheid: „Bovenaan staan de directie en het ensemble”, aldus een oud-medewerker. „Ergens onderaan bungelt het kantoor. Kantoormensen hoef je dus niet te groeten op de gang. Je kunt wel gewoon tegen ze gillen.” Meldingen maken helpt niet: „Je kunt een melding maken, maar er wordt niets mee gedaan.”

Het adagium ‘alles voor de kunst’ kruipt tot in de vezels van de organisatie. „Ik werkte vijftig tot zestig uur per week voor een minimumsalaris”, zegt een oud-medewerker. „Er kwam nooit erkenning voor het vele werk. Er waren héél veel mensen met een burn-out. Over die mensen werd verschrikkelijk veel geroddeld – die zouden niet goed genoeg zijn, ze zouden zwak zijn. Ik besefte: oh jee, dat doen ze ook over mij als ik ziek word. Nu ik weg ben bij ITA en ander werk doe, zie ik pas hoe ongezond de situatie daar was.”

Weinigen durven hun mond open te trekken of kritiek te leveren, blijkt uit het onderzoek van bureau Verinorm. Twee medewerkers maken onafhankelijk van elkaar de vergelijking „Ivo heerst bij ITA als een god” in een gesprek met NRC. Grote, stoere mannen „verschrompelen en stotteren” als ze Van Hove of Versweyveld aan de telefoon krijgen.

Gebroken voet

„Ik wil het beste toneel van de wereld maken”, zegt Van Hove in de documentaire van Raes. Dat beste toneel, is toneel waar het geweld volgens hem „fysiek voelbaar voor het publiek” is. Zo ziet Van Hove tijdens de repetities van het drieënhalf uur durende Age of Rage (in 2021 in première) het liefst dat actrice Chris Nietvelt „echt in brand staat”. Tijdens het repeteren breekt actrice Janni Goslinga haar voet. Ze speelt de voorstelling mee in een rolstoel. Acteur Achraf Koutet verstuikt zijn enkel.

In de documentaire vraagt interviewer Frènk van der Linden Van Hove: „Heb je je ooit schuldig gevoeld over de inzet die je eist van acteurs?” „Nee”, antwoordt Van Hove. „Dat soort schuldgevoelens ken ik niet, omdat ik het gevoel heb dat acteurs ook het beste van het beste willen en geen theater van de middelmaat willen maken dat je overal kunt zien.”

Op de interne personeelsbijeenkomst verdedigt de ITA-acteur die aan het begin van dit artikel ook wordt geciteerd die visie. „Ivo had de neiging om de mensen die een chemische reactie op elkaar hadden, juist die scènes te laten spelen die pijn deden, oude liefdes tegen elkaar te laten spelen. Dat kun je pervers en manipulatief noemen. Maar het was ook briljant! […] Het was ongezond, maar acteren is een ongezond beroep. Je maakt ruzie. Je schreeuwt. Je vindt dingen kut. Maar we gingen altijd naar elkaar toe. Altijd. Ook als het pijn had gedaan.”

Maar wat gebeurt? „Mensen zijn dingen gaan opschrijven, klachten indienen, roddelen, WhatsApp-berichten versturen.”

‘Werk voor derden’

Naast hun banen bij ITA hebben Van Hove en Versweyveld een eigen bedrijf. Dat heet AKT en staat ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Met toestemming van de raad van toezicht brengt Van Hove er zijn externe producties in onder. Dat zijn er zoveel, ze zijn zo groot en sommige kosten zoveel tijd dat Van Hove „parttime” gaat werken bij ITA. Zo levert hij in 2018 6 procent van zijn fulltime ITA-aanstelling in om, zo blijkt uit het jaarverslag, „werk voor derden” te doen.

Een indruk van wat dat werk behelst: in 2018 maakt hij voor de Parijse Opéra Bastille de opera Boris Godunov, op Broadway maakt hij samen met de Vlaamse choreograaf Anne Teresa De Keersmaeker de musical West Side Story, hij regisseert Macbeth bij de opera van Lyon, en Network in Londen en New York. Over West Side Story zegt hij in een Belgisch radio-interview: „Ik denk niet dat we ooit zoveel tijd hebben gestoken in een voorstelling.”

De productie voor ITA dat jaar bestaat uit één voorstelling: Een klein leven.

Het dienstverband bij ITA zakt naar 0,86 fte, tot 0,75 fte in 2023. Van Hove werkt dan officieel 30 uur per week voor ITA en verdient bijna 145.000 euro. Ook na zijn vertrek als artistiek directeur in september 2023 blijft hij in dienst als regisseur en adviseur, zijn salaris blijft gelijk.

Als directielid van ITA is Van Hove gebonden aan een maximum salaris vanwege de Wet Normering Topinkomens (WNT). Wie parttime werkt, ontvangt een WNT-salaris naar rato. Dat gebeurt bij Van Hove weliswaar, maar, zo stelt de Leidse hoogleraar arbeidsrecht Gerrard Boot: „De hoeveelheid nevenfuncties roept vragen op over de werkelijke beschikbaarheid van de artistieke directeur voor ITA.”

Van Hove is „maximaal de helft van het jaar” bij ITA, schat een medewerker. Een artistiek leider, die ook weleens werkt in het buitenland, zegt: „Het is absoluut niet normaal om door te betalen. Mijn raad van toezicht is daar heel streng in: ben ik twee maanden weg voor een andere productie, dan wordt mijn salaris twee maanden on hold gezet.”

De extra inkomsten van Van Hove worden één keer bijgeschreven op de balans van ITA: dat is als hij in 2019 de Johannes Vermeerprijs ontvangt. Van het prijzengeld van 100.000 euro schenkt hij 70.000 euro aan ITA. Dat bedrag wordt onder andere gebruikt voor een productie in 2023. En dat is hard nodig, want dat jaar staat ITA het water financieel aan de lippen, zo blijkt uit de jaarrekening.

Dialoogtafels

Op de bijeenkomst van 9 juli gaat het over andere dingen: het grensoverschrijdende gedrag dat onder de vorige directie in de hele organisatie kon woekeren. Hoe van ITA een veilige organisatie te maken? De directie en raad van toezicht beklemtonen het: spreek elkaar aan als je ergens mee zit. Clayde Menso heeft het over verfijningen van organisatiestructuren, „dialoogtafels”, focusgroepen, meer feedback-momenten, verbeteringen van „onveilige” meldprocedures en een adequate afhandeling van meldingen.

Veel ervan gebeurt al bij ITA. Er is een vertrouwenspersoon, een intimiteitscoördinator, er is in 2021 al een ‘protocol veilige werkvloer’ opgesteld. Maar uit de conclusies van het bureau Verinorm blijkt dat veel nog fout gaat.

Eén medewerkster op de bijeenkomst in de Nieuwe Foyer – haar naam wordt niet genoemd op de geluidsopname – heeft een kritische vraag. Ze zegt: „De focus ligt op feedback. […] Maar wat is het plan aan de andere kant? Ik voel heus de vrijheid om te zeggen wat ik vind, maar ik voel ook dat er nooit naar me geluisterd wordt. Ik spreek voor meer collega’s. Hoe zorgen we dat mensen aan de andere kant van de tafel daadwerkelijk gaan luisteren?”

De twee acteurs terroriseren het gezelschap al jaren, daarin volledig getolereerd door Ivo

Menso: „Feedback is inderdaad geen eendimensionaal ding. Het gaat over aanspreekcultuur. En daar zitten twee kanten aan. Aan beide kanten moeten we werken. Helemaal mee eens dus.”

Sociale veiligheid, benadrukt artistiek directeur Eline Arbo op de bijeenkomst, is nooit af. „We moeten dit echt met z’n allen doen. […] Sta open voor kritiek. Probeer je voor te stellen: ‘Oh, zo heeft de ander mijn gedrag ervaren, dan moet ik me dus even aanpassen.’ Ik geloof heilig dat we grensverleggend toneel kunnen maken zonder grensoverschrijdend gedrag. Honderd procent zeker.”

Volgens het onderzoek van Verinorm hebben leidinggevenden bij ITA de afgelopen jaren onvoldoende ingegrepen bij grensoverschrijdend gedrag. Dat blijkt ook uit een brandbrief van een acteur in september vorig jaar aan Eline Arbo en Clayde Menso. De brief is in bezit van NRC en bevestigt de beschuldigingen van Devos aan het adres van twee steracteurs van ITA.

„Ik sta helemaal achter bijna alles waar Hélène haar beklag over doet”, schrijft de acteur. „De twee acteurs terroriseren het gezelschap al jaren, daarin volledig getolereerd door Ivo. Wie een sterrensysteem zaait, zal mensen oogsten die losgezongen zijn van de werkelijkheid.”

Verstrengeling

De Noorse regisseur Eline Arbo (1986) is sinds september vorig jaar artistiek directeur van ITA. Arbo maakt geëngageerde theatervoorstellingen die vaak gaan over de maatschappelijke positie van de vrouw. Op het gebied van sociale veiligheid heeft ze zeker dingen verbeterd: er zijn check-in-momenten bij voorstellingen ingesteld, er is een collega-acteur bij wie je laagdrempelig klachten kunt melden. Uit het onderzoek door bureau Verinorm blijkt dat medewerkers zich veiliger voelen onder haar dan onder Van Hove. Toch zijn er ook dit jaar, zoals gezegd, al minstens twaalf meldingen van grensoverschrijdend gedrag gedaan.

Arbo is geen nieuwkomer bij ITA. Van Hove nodigt haar in 2021 uit om een gastregie te doen (De uren). Dat bevalt zo goed, dat ze in 2022 associate artistic director wordt – zeg maar Van Hoves rechterhand. In juni 2023 maakt Van Hove zijn vertrek als artistiek directeur bekend; Arbo wordt gekatapulteerd tot opvolger.

Arbo zegt in juni 2023 tegen de Volkskrant over haar aanstelling:  „Ik ken de organisatie intussen door en door, ik weet wat hier speelt. […] Toen ik hier met De uren binnenkwam, voelde dat als thuiskomen. Dat heeft Ivo gezien en gevoeld, en daarvoor heeft hij mij ook gevraagd. Het was echt een match vanaf het eerste moment.”

Hoe sterk die match is, blijkt uit het feit dat Arbo in september op uitnodiging van Van Hove naar de Ruhrtriennale gaat, waar Van Hove intendant is. Arbo gaat er met het Noorse Nationaal Theater de muziektheaterproductie Haugtussa regisseren.

Omgekeerd nodigt Arbo Van Hove uit om in 2025 drie producties te doen bij ITA. Acteurs die beschuldigd zijn van grensoverschrijdend gedrag, spelen in deze voorstellingen.

Ik had verwacht dat met de komst van Eline [Arbo] veel dingen zouden verbeteren op het gebied van diversiteit, inclusie en sociale veiligheid. Dat is helaas niet zo

„Ik had verwacht”, zegt een medewerker, „dat met de komst van Eline [Arbo] veel dingen zouden verbeteren op het gebied van diversiteit, inclusie en sociale veiligheid. Dat is helaas niet zo.”

Klachten van medewerkers betreffen daarnaast haar afwezigheid; haar aanwezigheid in de Stadsschouwburg is juist nu gewenst. Net als Van Hove is Arbo druk met klussen buiten de deur. Het laatste halfjaar, na de première van De wetten, is ze „nauwelijks” bij ITA geweest.

Zelfs bij de bekendmaking in de week van 3 juli van het negatieve subsidiebesluit van de Raad voor Cultuur, waarbij geadviseerd wordt ITA drastisch te korten met een bedrag van 1,5 miljoen euro rijkssubsidie, is Arbo afwezig. Ze is in Londen en stuurt een vooraf opgenomen, opgewonden videoboodschap naar de medewerkers op de donderdagmiddagborrel op 4 juli.

ITA is de beste, zegt ze in die speech. Volgens haar kent de Raad voor Cultuur de waarde van ITA niet. „De zelfreflectie van Arbo is nihil”, zegt een aanwezige.

Leontine van der Goes, de voorzitter van de raad van toezicht, veroordeelt op de personeelsbijeenkomst van 9 juli het grensoverschrijdende gedrag en betuigt spijt. Maar hoe geloofwaardig is zo’n mea culpa als Van der Goes in haar functie als lid van de raad van toezicht zeven jaar lang niet tegen grensoverschrijdend gedrag optrad?

Een medewerker: „Het doel van de huidige directie en de raad van toezicht is duidelijk: het merk ITA naar de buitenwereld beschermen. Dat onder die strategie mensen lijden – tja, ze doen alsof dat niets met henzelf te maken heeft.”

Doofpot

Onderzoeken van externe bureaus waren er al eerder. In 2021 wordt bureau De Vertrouwenspersoon ingehuurd na aanhoudende klachten over de leidinggevende capaciteiten van Versweyveld, het hoofd vormgeving. In 2022 gaan de theatertechnici in staking vanwege een onhoudbare werkdruk – de Volkskrant wijdt er een onderzoek aan. De monsterproductie De Toverberg – met hijsconstructies, nepsneeuw en veel video – gaat nog wel in première, maar wordt al snel stilgelegd.

In april 2023 wordt extern bureau Z-I-N ingehuurd na klachten over het wangedrag van een ITA-acteur op het Adelaide Festival in maart 2023. Het is een jonge talentvolle acteur. Drie medewerkers zeggen dat de man al jaren kampt met verslavingen. Hij speelt gewelddadige rollen, die hem extra ‘triggeren’.

Wat gebeurt er met de onderzoeken?

Het onderzoek naar Versweyveld staat niet in het jaarverslag van 2021. De naam van Versweyveld is nooit door ITA naar buiten gebracht, maar drie (oud-)medewerkers bevestigen dat het onderzoek om hem heeft gedraaid. ITA refereert in een persbericht in december 2023 voor het eerst aan dit onderzoek en schrijft dat op „een specifieke afdeling […] geen sprake was van grensoverschrijdend gedrag”. Versweyveld vertrekt wel als hoofd en zijn functie verandert in die van scenograaf en fotograaf. „In de praktijk betekent dit dat bijna alles nog steeds via Jan moet”, aldus een medewerker.

Over de staking van de theatertechnici en de annulering van De Toverberg schrijft de raad van toezicht in het jaarverslag van 2022 eufemistisch: „Ook ITA had te kampen met een sectorbreed personeelstekort, met name in de theatertechniek. Dit leidde tot de moeilijke beslissing om het aantal producties terug te brengen.”

De Adelaide-acteur is inmiddels weg bij ITA. Hij reageert niet op contactverzoeken van NRC. Over het Adelaide-onderzoek van april 2023 schrijft ITA pas in een persbericht in december, dat er sprake is geweest „van verbaal grensoverschrijdend gedrag”.

Toch gebeurt er na dat onderzoek van Bureau Z-I-N iets opmerkelijks. Op 14 juni dat jaar maakt Van Hove tijdens een inderhaast belegde personeelsbijeenkomst zijn vertrek als artistiek directeur bekend. Dat doet hij via een „twee minuten durende videoverbinding”. „Het spijt me voor de dingen waarvan ik weet dat ik ze fout heb gedaan en ook voor de dingen waarvan ik niet weet dat ik ze fout heb gedaan.” Dat zijn zijn woorden, volgens twee medewerkers. „Collega’s reageren geschokt”, aldus een van hen.

Van Hove blijft wel aan bij ITA als regisseur en adviseur. Op de vraag of Van Hoves vertrek samenhangt met de uitkomsten in het afgeronde Adelaide-onderzoek, antwoordt Menso in november vorig jaar tegen NRC: „Geen commentaar.” Het Adelaide-onderzoek is niet gepubliceerd.

Over het „jarenlange fysiek en mentaal misbruik” dat Hélène Devos in september 2023 via Instagram aan de orde stelt, en waarover ze al sinds 2017 bij de leiding meldingen maakt, zegt algemeen directeur Clayde Menso op 29 september 2023 in de Volkskrant: „We weten niet waar Hélène precies op doelt in haar Instagrambericht, daarover gaan we graag nog met haar in gesprek.”

Hélène Devos is nog in dienst, maar zij noch haar advocaat heeft tot op heden en ondanks herhaalde verzoeken inzage in haar dossier gekregen. Devos is evenmin uitgenodigd voor de personeelsbijeenkomst van 9 juli, ook al wordt haar dossier daar besproken.

Hoe te veranderen?

Anneleen Lemmens, bestuurder van de Belgische organisatie Engagement Arts, is gepokt en gemazeld op het gebied van wangedrag in de culturele sector. Niet alleen slachtoffers, maar ook organisaties kloppen bij Engagement Arts aan voor hulp en advies. Hun belangrijkste vraag: hoe te veranderen?

Lemmens: „Organisaties tuigen meldprocedures en gedragsregels op, er is een vertrouwenspersoon, maar in de praktijk gebeurt er weinig met meldingen. Met de klachten van klokkenluiders wordt niets gedaan. Integendeel: klokkenluiders worden beschuldigd van smaad en vanuit de organisatie wordt met rechtszaken gedreigd. Soms worden klokkenluiders ontslagen. Het zich uitspreken heeft helaas consequenties voor slachtoffers, niet voor organisaties. Dat staat zeer haaks op de publiek geuite verontschuldigingen van de leiding.”

De directie van ITA, vindt zij, moet erkennen dat ze heeft gefaald, professionele psychologische begeleiding bieden aan de slachtoffers en eventueel zelf een stap terug doen. „Een directeur die in de publieke ruimte spijt betuigt maar tegelijkertijd zegt dat er niemand wordt geschorst of ontslagen, zegt: ‘Er zijn geen consequenties.’ Daarmee de-legitimeer je je aanpak van sociale onveiligheid.” Het inrichten van dialoogtafels noemt zij niet meer dan een vorm van „window dressing”.

Dat Ivo van Hove volgend jaar bij ITA drie voorstellingen regisseert en Eline Arbo op uitnodiging van Van Hove naar de Ruhrtriennale gaat, vindt Lemmens „een slecht signaal”. „Van Hove cirkelde meer dan twintig jaar lang als groot ego aan de top van ITA. Hij en de andere ego’s binnen het ensemble worden blijkbaar door de rest van de organisatie als onvervangbaar gezien. Daarmee worden ze untouchable. Ze kunnen alles doen. Ze worden toch niet afgerekend op hun gedrag. Als ITA niet durft te breken met Van Hove, maakt het gezelschap zichzelf totaal irrelevant met betrekking tot sociale veiligheid. Als Eline Arbo zegt geschrokken te zijn door de ernstige conclusies van deze twee onderzoeken, maar met Van Hove blijft werken, dan verliest ze haar geloofwaardigheid.”

Met medewerking van Marijn Lems

Delen





Mail de redactie