De vernedering blijkt nog groter dan eerst gedacht. De politiek leider van Hamas, Ismail Haniyeh, werd dinsdagnacht niet gedood door een luchtaanval, zoals Iraanse media aanvankelijk meldden, maar door een op afstand aangestuurde bom die al twee maanden geleden was achtergelaten in het verblijf waar Haniyeh die nacht te gast was. Dat onthulde The New York Times donderdag op basis van gesprekken met zeven anonieme functionarissen.
De precisie van de aanval, vertelden Iraanse officials de Amerikaanse krant, deed denken aan Israëls liquidatie van de leider van Irans nucleaire programma, die in 2020 werd gedood met een per satelliet aangestuurd robot-wapen met gezichtsherkenning. Alleen vond de aanslag dit keer niet plaats op een landweg, maar middenin een zwaar bewaakte compound waar Irans Revolutionaire Garde prominente gasten ontvangt. En dat alles uitgerekend op het moment dat vertegenwoordigers van 86 landen net naar Teheran waren gekomen voor de inauguratie van de pas verkozen president Masoud Pezeshkian.
Iran vernederen
„Deze aanslag was bedoeld om Irans leiders te vernederen”, zegt Ali Vaez, Iran-analist van de Crisis Group, een gerenommeerde denktank. „Zij zien nu dat ze niet eens veilig zijn in hun eigen hoofdstad. Dat kunnen ze niet tolereren.”
De klap kwam des te harder aan omdat Israël enkele uren eerder een luchtaanval had uitgevoerd in de Libanese hoofdstad Beiroet, waarbij onder meer Hezbollah’s hoogste militaire commandant Fuad Shukr en een Iraanse militair adviseur gedood waren. Bovendien doodde een Amerikaanse luchtaanval in Irak vrijwel gelijktijdig vier leden van een Iraakse militie die nauwe banden onderhoudt met Teheran.
„Hoewel Washington dit ontkent, gaf dit Irans leiders de indruk dat de VS en Israël hun operaties met elkaar hebben afgestemd”, zegt Vaez. „Daarmee voelen ze zich nog meer bedreigd.”
Meteen op woensdagochtend al gaf Irans Opperste Leider Ali Khamenei volgens The New York Times het bevel om Israël direct aan te vallen. Vaez vermoedt dat het land daarbij nog verder zal gaan dan afgelopen april, toen Teheran enkele honderden raketten en drones op Israël afstuurde ter vergelding van Israëls bombardement op het Iraanse consulaat in Damascus. Destijds vielen er geen doden, mede omdat Teheran de aanval aankondigde en nagenoeg alle projectielen werden onderschept door Israël en zijn bondgenoten.
„Dit keer denk ik niet dat Iran vooraf zal waarschuwen”, zegt Vaez, „Irans leiders kunnen niet nog een keer de spot en kritiek verdragen dat hun aanvallen niets uithalen.” Daarbij stelt de analist dat Iran ditmaal zal optreden in afstemming met het eveneens gekrenkte Hezbollah, milities in Irak en de Houthi’s in Jemen. „Ik verwacht een collectieve aanval op zowel Israël als de VS door de hele zogenoemde ‘As van Verzet’”, zegt Vaez. „En omdat lang niet al die spelers hun aanval net zo goed kunnen voorbereiden als Iran, is de kans op slachtoffers, en daarmee escalatie, nog veel groter dan in april.”
‘VS meesleuren in oorlog’
Die escalatie heeft de Israëlische premier Benjamin Netanyahu bewust opgezocht, stelt Eran Etzion, voormalig adjunct-directeur van Israëls Nationale Veiligheidsraad. „Netanyahu dwingt Iran tot een totale regionale oorlog in de hoop de VS er in mee te sleuren”, schreef Etzion op X. „Hij bedreigt willens en wetens de nationale veiligheid en verwoest ons heden en onze toekomst, enkel en alleen om zelf aan de macht te kunnen blijven.” Netanyahu weet immers dat zodra de oorlog voorbij is, zijn oorlogskabinet moet aftreden en hij hoogstwaarschijnlijk zal worden weggestemd in verkiezingen.
Ondertussen doen de Israëlische inlichtingendiensten en legerleiding weinig om Netanyahu op andere gedachten te brengen, zegt Yossi Melman, een Israëlische journalist bij de progressieve krant Haaretz die gespecialiseerd is in de inlichtingen en defensiewereld. „Een Mossad-officier kan de premier natuurlijk zeggen dat een aanval onredelijk is, maar over het algemeen voeren ze gewoon opdrachten uit”, zegt hij telefonisch. „Het zijn in zekere zin technici: zeer professioneel, maar geen sterke persoonlijkheden. Netanyahu heeft het laatste woord.”
Dat de aanval op Haniyeh in Iran plaatsvond, is volgens Melman niet onlogisch. Israël heeft sinds 7 oktober meermaals aangegeven Hamas-leiders te zullen executeren en de andere landen waar Haniyeh veel verbleef, Qatar en Turkije, waren voor zo’n operatie ongeschikt. „Van Qatar blijft Israël liever af omdat het een sterke bondgenoot van de VS is”, zegt Melman. „En met president Erdogan wil je niet rotzooien.”
Het strategische nut van de aanval trekt Melman ondertussen in twijfel. Haniyeh was volgens hem „geen hoogwaardig doelwit” want zijn invloed op de militaire leiding in Gaza was relatief klein.
In dat opzicht is de op donderdag door Israël geclaimde dood (Hamas heeft die nog niet bevestigd) van militair leider Mohammed Deif – hij zou zijn omgekomen bij een luchtaanval half juli en zijn dood zou in Israël donderdag pas zijn bevestigd – een belangrijker troef. Des te meer omdat Deif geldt als architect van de aanval van 7 oktober, waarin Hamas bijna 1.200 mensen doodde en 250 gijzelaars nam.
Dat het uitschakelen van Hamas-kopstukken volgens experts maar beperkt invloed heeft op het functioneren van de organisatie, zal Netanyahu weinig uitmaken. Het gaat hem immers niet om het praktische nut van dit soort operaties, stelt Melman. „Nog afgezien van dat hij de oorlog wil verlengen om aan de macht te blijven, doet hij dit ook om het moreel in het land op te krikken. Na het trauma van 7 oktober heeft Israël behoefte aan wraak.”
Wraak – precies het woord dat nu ook op de lippen ligt van Israëls vijanden in Teheran en Beiroet. „Het is onze plicht om wraak te nemen”, zei Irans Opperste Leider Ali Khamenei direct na Haniyeh’s dood. Zijn belangrijkste bondgenoot in Libanon, Hezbollah-leider Hassan Nasrallah, zei donderdag eveneens dat Israël „woede en wraak moet verwachten op alle fronten” en benadrukte dat de oorlog „een nieuwe fase” is ingegaan.
Afschrikking
Toch is Iran nog altijd niet uit op totale oorlog, stelt Vaez van de Crisis Group. „Iran weet dat de VS Israël te hulp zal schieten en weet hoe kostbaar een oorlog tegen deze twee sterke tegenstanders zal zijn”, zegt hij. Dat Teheran desondanks een aanval op Israël voorbereidt, heeft volgens hem eerder te maken met het concept van ‘afschrikking’. „Om geloofwaardig te blijven en toekomstige aanvallen af te schrikken, acht Teheran het nodig de aanval op Iraans grondgebied te beantwoorden met een aanval op Israëlisch grondgebied.”
Bovendien is Iran net als Israël zeer nationalistisch en zijn er ook in Iran – wederom net als in Israël – politieke spelers die baat hebben bij oorlog. „In de Revolutionaire Garde is er een factie die wel degelijk uit is op escalatie”, zegt Vaez. „Ze weten dat de positie van het leger en daarmee van henzelf belangrijker wordt in oorlogstijd, en dat is extra belangrijk nu er gesproken wordt over de opvolging van de 85-jarige Opperste Leider Ali Khamenei. Net als Netanyahu gebruiken zij oorlog om hun positie te versterken.”
Om de kemphanen aan weerszijden te bedaren, is dringend meer diplomatie nodig, benadrukt Joost Hiltermann, hoofd Midden-Oosten van de Crisis Group. „De VS spelen daarin nog altijd de belangrijkste rol”, zegt hij telefonisch. „Om geen gezichtsverlies te lijden zal Iran nu eenmaal tot de aanval overgaan, maar de VS moeten hun kanalen naar Teheran gebruiken om glashelder te maken waar de rode lijnen liggen. Tegelijkertijd moeten ze bij Israël nu echt een staakt-het-vuren in Gaza afdwingen, want de oorlog daar blijft de angel in dit conflict.”
VS heeft focus op eigen land
Het probleem is echter dat de Amerikanen nu volledig gericht zijn op hun presidentsverkiezingen en Europa nauwelijks eigen diplomatieke initiatieven neemt, zegt Hiltermann. „De Fransen zullen misschien wat initiatief tonen in Libanon. Maar de Britten volgen doorgaans de VS en hebben bovendien net een nieuwe regering, en de Duitsers hebben momenteel geen geloofwaardigheid meer in de regio vanwege hun positie ten aanzien van de oorlog in Gaza.”
Als Europa een eigen koers durft te varen, kan het Netanyahu wel degelijk onder druk zetten, stelt Alon Pinkas, een voormalig Israëlisch diplomaat. Vanuit Tel-Aviv noemt hij een hele reeks mogelijke maatregelen, van het staken van Europese wapenleveringen aan Israël tot het stopzetten van financieringen aan Israëlische universiteiten en het terugfluiten van ambassadeurs. „Dat is deels symbolisch, maar heeft wel degelijk impact.”
Tot die tijd weet Netanyahu dat hij bij de Amerikanen vrijwel alles kan maken. „Vergeet niet dat hij doet wat hij doet omdat de Amerikanen hem er telkens mee weg laten komen”, zegt Pinkas, die zelf als consul-generaal in New York diende. „En dat zal zeker niet veranderen drie maanden voor een presidentsverkiezing.”
En dus houdt de regio voor een zoveelste keer sinds 7 oktober haar adem in. Nu wraakzucht, nationalisme en machtslust in Tel-Aviv en Teheran vrij spel krijgen, is een uitweg uit de escalatiespiraal ver te zoeken. En hoe langer die voortduurt, hoe groter de kans op ongelukken.
„Mijn eigen huis staat vlakbij het hoofdkwartier van het Israëlische leger, midden in Tel-Aviv”, zegt Pinkas. „En het probleem met die Iraanse raketten is dat ze niet heel precies zijn. Zelfs als Iran op militaire doelen mikt, kan een raket zomaar op een ziekenhuis of winkelcentrum terechtkomen. Dan zitten we in een totale oorlog.”
