Toen Ismail Haniyeh afgelopen april drie zoons en vier kleinkinderen verloor bij een Israëlische luchtaanval in Gaza, was hij net op bezoek bij Palestijnse gewonden in een ziekenhuis in de Qatarese hoofdstad Doha. In een video waarop hij schijnbaar voor het eerst het nieuws te horen krijgt, doet de politiek leider van Hamas alsof het hem allemaal niet kan deren. „God hebbe hun ziel”, zegt Haniyeh koeltjes. Gevraagd of hij het bezoek wil afblazen, antwoordt hij meteen: „Nee, waarom zouden we? We gaan door.”
Nu Haniyeh zelf gedood is, probeert Hamas eenzelfde standvastigheid uit te stralen. „Hamas is een concept en een instituut, niet een persoon”, liet een hoge official na de moordaanslag in de Iraanse Teheran weten. „Wat de offers ook zijn, Hamas zal zijn weg doorzetten, en we vertrouwen op de overwinning.”
Dat is natuurlijk politieke spin, maar er zit ook een kern van waarheid in, stelt Hamas-kenner Jeroen Gunning, hoogleraar Midden-Oostenpolitiek en conflictstudies aan King’s College London. „Hamas is een zeer horizontaal georganiseerde organisatie en was hier natuurlijk op voorbereid”, zegt hij telefonisch. „Ze zullen Haniyeh gewoon vervangen door iemand anders. Zo ging het ook altijd na Israëlische liquidaties van Hamas-leiders in het verleden.”
De dood van Haniyeh zal de door Israël nagestreefde „totale vernietiging” van Hamas dus niet dichterbij brengen, denkt de academicus. „Ik denk juist eerder dat zijn dood extra steun voor de organisatie genereert, zowel onder Palestijnen als in de regio”, zegt Gunning. „Bovendien is deze moordaanslag een zoveelste klap voor het vooruitzicht op een wapenstilstand in Gaza, want binnen Hamas gold Haniyeh juist als een pragmaticus die bereid was tot onderhandelen.”
Geboren in vluchtelingenkamp
Haniyehs vroege levensloop is die van zo veel Palestijnen. Hij werd in 1962 geboren in het Shati-vluchtelingenkamp in de Gazastrook. Zijn ouders waren veertien jaar daarvoor, bij de stichting van de staat Israël in 1948, verdreven uit hun woonplaats nabij de tegenwoordige stad Ashkelon. Als student Arabische literatuur in de jaren tachtig raakte Haniyeh betrokken bij het pas opgerichte Hamas en kort daarna nam hij actief deel aan de Eerste Intifada (1987-1993), een gewapende opstand tegen Israël. Hiervoor werd hij tweemaal opgesloten; de eerste keer zes maanden, de tweede keer drie jaar.
Na een korte periode van ballingschap in Libanon groeide Haniyeh in de jaren negentig uit tot vertrouweling van de oprichter van Hamas, sjeik Ahmad Yassin, die in 2004 door een Israëlische luchtaanval om het leven kwam. Opvallend is dat Haniyeh zich destijds al opwierp als een relatief gematigde stem binnen de organisatie. Zo sprak hij zich uit voor deelname aan de verkiezingen van de pas opgerichte Palestijnse Autoriteit (PA) in 1996, die Hamas juist boycotte omdat de PA de vrucht was van een onderhandelingsproces met Israël.
Haniyeh geldt al lange tijd als een gematigd figuur binnen Hamas, zegt ook Joas Wagemakers, een islamoloog verbonden aan de Universiteit Utrecht. „Dat betekent overigens niet dat hij geweld tegen Israël afzweert: zowel gematigden als radicalen binnen Hamas rechtvaardigen zulk geweld. Wat Haniyeh tot relatief gematigd maakt, is dat hij onderhandelen en deelname aan het politiek proces in sommige gevallen verstandiger vindt dan geweld.”
Toen Hamas bij de volgende verkiezingen, in 2006, wél meedeed, won Hamas een meerderheid in het parlement en werd Haniyeh verkozen tot premier. De internationale gemeenschap reageerde geschokt en zette financiële steun aan de PA stop. Na maanden onrust werd Haniyeh afgezet door president Mahmoud Abbas, de leider van de Palestijnse partij Fatah, de aartsrivaal van Hamas. Daarop vormde Haniyeh een eigen regering in de Gazastrook, die vanaf 2008 onder een Israëlische blokkade kwam te staan.
Na de Gazaoorlog van 2014 volgde een periode waarin Hamas toenadering zocht tot de internationale gemeenschap en een handreiking deed aan Fatah. Haniyeh, die ter ondersteuning van dit proces zijn premierschap had opgegeven, werd in 2017 benoemd tot leider van het politburo van Hamas. De eerste twee jaar opereerde hij nog in Gaza, maar vanaf 2019 vestigde hij zich in de Qatarese hoofdstad Doha en was hij ook veel in Turkije te vinden.
Pendelend tussen Doha, Istanbul en Teheran bouwde Haniyeh Hamas’ internationale netwerk verder uit. Hij speelde een belangrijke rol in een toenadering tot Iran, na een periode waarin de banden met dat land juist verzuurd waren door Teherans steun aan onder meer het Assad-regime. Ook met de Turkse president Erdogan onderhield Haniyeh nauwe banden.
Pendelend tussen Doha, Istanbul en Teheran bouwde Haniyeh Hamas’ internationale netwerk verder uit. Hij speelde een belangrijke rol in een toenadering tot Iran na een periode waarin de banden met dat land juist verzuurd waren door Teherans steun aan onder meer het Assad-regime. Ook onderhield Haniyeh een warme band met de Turkse president Erdogan, die na zijn dood sprak van een “verraderlijke aanslag” op “mijn broer Haniyeh.”
Trump
Vanaf 2018 werden Haniyehs reizen bemoeilijkt doordat de Amerikaanse regering van president Trump hem op een lijst van „wereldwijde terroristen” zette. De rechtvaardiging hiervoor was dat Haniyeh volgens Washington „een voorstander van gewapend geweld is, inclusief tegen burgers” en „nauwe banden onderhoudt met de militaire vleugel van Hamas”.
Die banden zijn er zonder meer, want de verschillende afdelingen van Hamas werken nauw met elkaar samen. Bovendien sprak Haniyeh lovend over de aanval van 7 oktober, waarbij Hamas bijna 1.200 mensen doodde en 250 gijzelaars gevangen nam. Het Internationaal Strafhof heeft niet voor niets een verzoek ingediend tot een arrestatiebevel van niet Haniyeh vanwege vermeende misdaden tegen de menselijkheid.
Toch is de consensus onder experts dat Haniyeh zelf niet direct betrokken was bij de voorbereiding van 7 oktober, zegt Gunning. Die voorbereiding lag volgens hem bij een nauwe kring binnen het militaire leiderschap, waarmee Haniyeh juist soms op gespannen voet stond. „In zekere zin is het feit dat de militaire tak tot deze extreme aanval overging juist ook een gevolg van hun frustratie met het feit dat de politieke onderhandelingen van figuren zoals Haniyeh niets opleverden.”
Ook na 7 oktober pleitte Haniyeh eerder dan sommige hardliners voor compromissen met Israël en sprak hij zich in november uit voor een tweestatenoplossing. Dat doet hij al sinds 2010, zegt Gunning. „Dat uitgerekend Haniyeh nu gedood is, in wat alles weg heeft van een Israëlische aanslag, suggereert dat de huidige Israëlische regering weinig interesse toont in een wapenstilstand en een uiteindelijke Palestijnse Staat.”
