Een op de negen migranten is de veel bediscussieerde asielzoeker

Feiten en cijfers

Het aantal ingediende asielaanvragen over de tijd schommelt. Een verslechterde politieke situatie, oorlog, geweld of kans op vervolging zijn belangrijke redenen om eigen land of regio te verlaten. Rond 2000 was er een piek te zien, en in 2015 en 2016 kwamen er veel Syriërs die de oorlog ontvluchtten. Sinds 2021 loopt het aantal asielmigranten weer op. Met het oog op de geopolitieke instabiliteit – zoals de oorlog in Oekraïne, de instabiliteit in Tunesië, escalaties in Oost-Afrika en de oorlog in Gaza – verwacht de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 dat het aantal mensen dat op de vlucht is het komende decennium blijvend hoog zal zijn.  

Politici die de migrantenaantallen willen beperken richten hun pijlen vooral op deze categorie. 

Asiel is een recht

Iedereen heeft het recht om in een ander land asiel aan te vragen. Of je het ook krijgt, is afhankelijk van de vraag hoe gevaarlijk de situatie is in het land dat je ontvlucht. Wie een oorlog ontvlucht maakt een grotere kans op een verblijfsstatus dan wie migreert vanwege economische malaise. 

Vluchtelingenverdrag

Een doorslaggevend naoorlogs moment in de behandeling van vluchtelingen vindt plaats op 28 juli 1951. Op die datum wordt onder auspiciën van de Verenigde Naties het ‘Verdrag betreffende de status van vluchtelingen’ gesloten. Dit verdrag heeft een duidelijke link met de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, toen met name Joodse vluchtelingen voor de naziterreur vaak nergens terecht konden. Het verdrag definieert wie er in aanmerking komt voor de status van vluchteling: een vluchteling is iemand die gegronde vrees voor vervolging heeft wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, de groep waartoe hij behoort of zijn politieke overtuiging. Hij bevindt zich buiten zijn eigen land en in dat land is hij niet veilig.  

Bij het verdrag aangesloten landen zijn verplicht om asiel te verlenen aan mensen die daar recht op hebben. Belangrijk is het verbod op zogeheten ‘refoulement’: vreemdelingen die gegronde vrees voor vervolging in hun land van herkomst hebben, mogen niet naar dat land worden teruggestuurd.

De hoofdroutes voor vluchtelingen

Frontex, het Grens- en Kustwachtagentschap van de Europese Unie, onderscheidt zes verschillende routes die ‘irreguliere’ migranten nemen om Europa binnen te komen. Irregulier wil zeggen dat hun komst onaangekondigd is en dat ze geen visum hebben om regulier de EU binnen te kunnen komen. Dit is iets anders dan illegaal: iedereen heeft het recht om ergens asiel aan te vragen. 

In 2023 was de ‘Centrale Mediterrane Route’ de meest populaire vluchtelingenroute   1   . Dit is de route in een bootje over de Middellandse Zee naar Italië – vooral het eilandje Lampedusa – en Malta. Voorheen was Libië het meest gebruikte vertrekland, afgelopen jaar was dat Tunesië.

De tweede populairste route   2   is die vanaf de westelijke Balkan: via Albanië, Bosnië en Herzegovina, Kosovo, Montenegro, Noord-Macedonië en/of Servië. Vervolgens de ‘Oostelijke Mediterrane Route’   3   – van Turkije naar Griekenland, Bulgarije of Cyprus – en de ‘West-Afrikaanse Route’, van talloze Afrikaanse landen naar de Canarische Eilanden   4  . Tot slot de route via Marokko of Algerije naar Spanje   5  . Een kleine groep van 5.500 mensen wist de EU te bereiken via de oostelijke landgrens bij Polen en Litouwen.

Dodelijkste migratieroute

Verschillende routes concurreren om de titel ‘dodelijkste migratieroute’. Vooral de routes over zee eisen veel mensenlevens. Tussen het Afrikaanse vasteland en de Canarische Eilanden zinken er geregeld migrantenbootjes. Op de Middellandse Zee wordt het aantal verdronken migranten zo goed en zo kwaad als dat gaat bijgehouden door het Missing Migrants Project van de International Organization for Migration. In 2023 ging het om ruim drieduizend verdronkenen; sinds 2014 zijn er op alle routes tezamen ruim zestigduizend omgekomen migranten geteld.

Visa laten verlopen

De meeste asielmigranten komen Europa niet binnen door zeeën te bevaren of stiekem landsgrenzen over te steken; de grootste categorie irreguliere migranten komt ‘gewoon’ binnen met het vliegtuig, op een legaal visum, dat ze vervolgens laten verlopen zonder te vertrekken. 

Procedure in Nederland

Stel je hebt de reis gewaagd en bent aangekomen in een land binnen de Schengenzone, dan kun je daarna je weg vinden naar Nederland om asiel aan te vragen. Verschillende gemeenten dragen verantwoordelijkheid om opvang te faciliteren. Nog altijd worden alle eerste aanvragen behandeld in het Groningse dorp Ter Apel, de centrale ontvangstlocatie van het COA, met tweeduizend opvangplekken. Daarnaast is de opvanglocatie in het Noord-Brabantse dorp Budel met vijftienhonderd plekken een van de aangewezen locaties voor mensen aan het begin van hun asielprocedure. In de praktijk is het vaker Ter Apel, omdat je hier zonder afspraak terecht kunt.

Het aantal mensen dat in Nederland asiel aanvraagt is in vergelijking met andere Europese landen niet heel hoog.

In Nederland wordt vergeleken met andere Europese landen relatief vaak status verleend. Dat heeft deels te maken met het grote aandeel van oorlogsvluchtelingen dat hier asiel aanvraagt.

De nagestreefde termijn voor het verwerken van een asielaanvraag wordt vaak niet gehaald, waardoor de meeste mensen die asiel aanvragen in een verlengde procedure terechtkomen. Voor mensen die mogen inburgeren is het lastig om een woonplek te vinden, wat de druk op de opvanglocaties verder opvoert. Het gelijkmatig verdelen van asielzoekers over verschillende gemeenten zou de druk op de AZC’s evenrediger over het land moeten verdelen, iets wat in de spreidingswet werd geprobeerd te regelen.

Toen er in 2017 door de overheid een neerwaartse instroomprognose van asielmigranten werd ingesteld en er rijksbreed bezuinigingen werden doorgevoerd, heeft de IND afscheid genomen van een groot aantal goed opgeleide medewerkers die vluchtverhalen aanhoren en over een verblijfsvergunning beslissen. Dit wordt beschouwd als een bepalend moment voor het oplopen van de doorstroomtijd.

Uit onderzoek naar hoe mensen de asielprocedure hebben doorlopen bleek dat het als „een complex en bureaucratisch proces” werd ervaren, waar de onzekerheid over de procedure voor stress zorgt. Het bieden van zekerheid is erg lastig, omdat het per persoon enorm verschilt hoelang de procedure zal duren.

De huidige situatie rond de opvang, met een structureel tekort aan opvangplaatsen en het veelvuldig wisselen van locaties brengt naast de gevolgen voor mensen ook steeds verder stijgende kosten met zich mee. Veel opvanglocaties zijn tijdelijk, wat voor veel onzekerheid en hoge kosten zorgt. Het aandeel van tijdelijke opvangplekken zonder wezenlijk alternatief legt een ontbrekende langetermijnvisie in beleid voor asielopvang bloot.

---

Politiek en beleid

Waar arbeidsmigratie uit economische aantrekkingskracht ontstaat, baseren vluchtelingen hun keuze om te migreren op omstandigheden op de plek waarvandaan ze vertrekken. Dit maakt hun reis minder beïnvloedbaar vanuit bijvoorbeeld de Nederlandse of Europese politiek: het valt immers niet vanuit Den Haag of Brussel te voorkomen dat er ergens oorlog of hongersnood uitbreekt. Toch proberen politici allerlei maatregelen te nemen om vooral de asielmigratie te beperken, bijvoorbeeld door grensmuren op te trekken, de kustwacht te versterken en overeenkomsten te sluiten met derde landen om vluchtelingen vooral dáár te houden.

Nederlandse politiek

In de zomer van 2023 komt het kabinet-Rutte IV bijeen in een extra crisisoverleg: er is onenigheid over asielbeleid. Het onderwerp is vrij specifiek: een quotum voor nareizigers. Wie een verblijfsvergunning krijgt, mag zijn gezin laten overkomen, meestal een partner of een kind. Deze regel veroorzaakt 1 à 2 procent van de totale immigratie. Voor de VVD is beperking van deze gezinshereniging cruciaal, voor coalitiepartners D66 en de ChristenUnie is dat onaanvaardbaar. Het kabinet valt. 

Politieke duiders wijzen op een strategische fout van de VVD. De partij had gehoopt dat ze na de kabinetsval gezien zou worden als de voornaamste partij die de migratie wil beperken, wat de kiezer zou gaan belonen. Maar de kiezer dacht daar anders over: migratie werd bij de Tweede Kamerverkiezingen van november 2023 een van de belangrijkste verkiezingsthema’s, en de radicaal-rechtse PVV van Geert Wilders werd gezien als de partij met de meest veelbelovende migratieplannen. Wilders won de verkiezingen met overmacht. 

Alles wordt strenger en soberder

In hun hoofdlijnenakkoord uit 2024 komen PVV, VVD, NSC en BBB met tal van maatregelen om het asielklimaat te verslechteren, met als doel dat er minder mensen naar Nederland zouden willen komen. Een greep: er wordt sneller een noodsituatie uitgeroepen wanneer de opvangcentra vol zitten, er komt een asielbeslisstop, de spreidingswet wordt afgeschaft, de opvang wordt versoberd, en de voorrang die statushouders op de woningmarkt zouden kunnen krijgen wordt verboden. In Brussel zal er een ‘opt-out’ bepleit worden waarmee Nederland zich niet aan Europese asielregels hoeft te houden en de rechtsbijstand bij asielaanvragen wordt beperkt. 

De algemene gedachte is dat het strenger en soberder maken van de asielprocedure van Nederland een onaantrekkelijk land maakt om naartoe te komen. Als Nederland maar onaantrekkelijker is dan de buurlanden, dan komen ze niet meer. Dit lijkt afgekeken van Denemarken, dat ook een tijdje asielzoekers heeft weten te weren door strenger beleid te voeren dan de buurlanden. Maar door dit Nederlandse beleid neemt het totaal aantal vluchtelingen naar Europa niet af. En het lijkt niet duurzaam en is weinig solidair om de eigen asielproblemen op te lossen door buurlanden extra te belasten. 

Asielzoekers als cultuurstrijd

Was het in 1951, toen het Vluchtelingenverdrag gesloten werd, nog vanzelfsprekend dat asielzoekers rechten kregen, tegenwoordig uiten veel politici en burgers hun onvrede met het verdrag. Vooral de komst van ruim een miljoen migranten in 2015, voornamelijk Syriërs die op de vlucht waren voor de burgeroorlog, zet het migratiedebat in Europa op scherp. In dat jaar worden de vluchtelingen nog ruimhartig binnengelaten – denk aan de gevleugelde woorden Wir schaffen das van toenmalig bondskanselier Angela Merkel. Maar sindsdien wordt de komst van migranten door rechtse en radicaal-rechtse politici ingezet in een cultuurstrijd met als centrale boodschap: ze bedreigen ons, ze vervangen ons en/of ze pikken onze banen of woningen in. Deze tactiek is electoraal succesvol.

Europees beleid: afschrikking

Europa zet in toenemende mate in op afschrikking en op afgrendeling van de buitengrenzen. Langs de landsgrenzen worden duizenden kilometers aan hekken en muren gebouwd. Ook worden er deals gesloten met landen als Turkije, Libië en Tunesië, met als doel om migranten zo veel mogelijk dáár te houden. Met Europees geld versterken deze landen hun grensbewaking. Tegelijkertijd maken ze zich veelvuldig schuldig aan mensenrechtenschendingen. Zo stuurt Tunesië ongewenste migranten zonder eten of drinken de woestijn in. Libië martelt migranten in opvangcentra. Vrouwen worden verkracht, vluchtelingen uitgebuit. 

Migranten, zo wijst de praktijk uit, laten zich niet afschrikken door al die maatregelen. Ze komen nog steeds naar Europa; de situatie in landen als Libië en Tunesië versterkt hun wens alleen maar, of creëert hem zelfs. De afschrikwekkende maatregelen maken hun reis wel gevaarlijker en dodelijker.

Dublin-conventie

Volgens de Dublin-conventie, uit 1990, kunnen vluchtelingen maar in één EU-land asiel aanvragen. Deze overeenkomst benadeelt de zuidelijke grenslanden, die buitenproportioneel veel aanvragen te verwerken krijgen. Toenmalig premier Mark Rutte zei ooit dat deze landen nu eenmaal pech hadden met hun geografische ligging.

Dat gebrek aan solidariteit zet de Dublin-conventie onder druk; landen als Italië laten migranten met liefde doorreizen naar het noorden om daar asiel aan te vragen.

Migratiepact

Sinds 2024 is er een nieuw migratiepact, waarin een solidariteitsmechanisme opgenomen is. EU-lidstaten zijn hiermee verplicht om naar draagkracht binnenkomende asielzoekers op te nemen. Er zit wel een mogelijke ontsnapping in: landen die hier geen zin in hebben, kunnen deze plicht afkopen voor 20.000 euro per geweigerde vluchteling. De nieuwe Nederlandse regering heeft al laten weten dat het de plicht om asielzoekers op te nemen zal afkopen.

Cynisch spel

Soms worden migranten ingezet in een cynisch spel om Europa te destabiliseren. Dat kan door Rusland of Wit-Rusland zijn, door Turkije of Marokko. Het dreigement luidt dan: als jullie mijn eis niet inwilligen, stuur ik migranten op jullie af.

Europa is gevoelig voor zulke dreigementen. Daarom krijgt Turkije veel geld van Europa voor vluchtelingenopvang. En wanneer Marokko migranten dreigt door te laten, komt Spanje het land tegemoet door de Marokkaanse hegemonie over de Westelijke Sahara te erkennen – ook al is dat in strijd met het internationaal recht. Alles om maar geen extra migranten te hoeven accepteren.

Rusland en Wit-Rusland halen zelfs gericht migranten uit landen als Irak om op Europa af te sturen. Deze ‘instrumentalisering’ van migratie accepteert Brussel niet: deze mensen worden rücksichtslos teruggestuurd. Polen bewaakt deze buitengrens van de EU met man en macht.

Pushbacks

Landen als Griekenland bezondigen zich ook aan zogenoemde pushbacks. Dit betekent dat een vluchteling zich al op Grieks grondgebied bevindt en het recht heeft om asiel aan te vragen, maar vervolgens alsnog teruggebracht of -gesleept wordt naar niet-Europese wateren. Ook al worden deze illegale pushbacks uitvoerig gedocumenteerd, Griekenland ontkent bij hoog en bij laag dat het zich er schuldig aan maakt. 

Visies op migratie

Veel politici en kiezers in Europa beschouwen het als een probleem dat er te veel asielzoekers naar het continent komen. Er zijn verschillende visies op mogelijke manieren om het aantal asielzoekers te verminderen.

Afgrendelen van het continent

De dominante visie is het afgrendelen van het continent, met hekken en muren langs de buitengrenzen en een goed uitgeruste kustwacht op de Middellandse Zee. Politiek zijn deze maatregelen in Europa vrijwel onomstreden. Maar het probleem is dat de migranten blijven komen.

Volgens migratiehoogleraar Hein de Haas blijken ondoordachte immigratiebeperkingen contraproductief te zijn. Konden migranten voorheen nog gemakkelijk een tijdje in Europa komen werken om zich vervolgens weer in hun thuisland te vestigen, inmiddels blijven migranten maar in Europa omdat ze door de beperkingen niet meer zo eenvoudig heen en weer kunnen reizen.

Dan is er nog het zogenoemde ‘waterbedeffect’: wanneer de ene route afgesloten wordt, vinden migranten altijd wel weer een andere route. ‘Zelfs een perfect afgegrendelde grensmuur zal illegale immigratie niet stoppen’, schrijft De Haas in zijn boek Hoe migratie echt werkt. Het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen, uit 2023. Dat zie je ook in de praktijk: het afgrendelen van de landsgrenzen leidde de voorbije jaren tot meer bootmigratie naar Europa – met alle gevaren van dien. 

Immigratiebeperkingen kunnen er bovendien toe leiden dat migratie ondergronds gaat, waardoor ze een prikkel kunnen vormen voor de mensensmokkelindustrie.

Mensensmokkel

Volgens Europese politici zouden de migranten niet meer komen als de mensensmokkelaars maar krachtig genoeg aangepakt zouden worden. Maar volgens critici creëert juist het restrictieve systeem zelf mogelijkheden voor mensensmokkel. In een minder restrictief systeem zouden migranten immers lang niet zo veel gevaren hoeven te doorstaan, moeilijke routes hoeven af te leggen en als gevolg daarvan zo veel geld aan mensensmokkelaars hoeven te betalen.

Asielprocedure buiten Europa verplaatsen

Een andere tendens is dat Europese landen de asielprocedure willen verplaatsen naar landen buiten de EU. Zo wilde de vorige regering van het Verenigd Koninkrijk asielaanvragen in Rwanda behandelen. De hoogste Britse rechter hield dat evenwel tegen, en inmiddels heeft de nieuwe regering het plan geschrapt. Het meest concrete plan in Europa is nu dat Italië de asielaanvragen door Albanië wil laten afhandelen. Mensenrechtenorganisaties maken zich zorgen over de omstandigheden waarin asielzoekers in die derde landen opgevangen worden; volgens hen komen de migranten in de praktijk in een soort detentiecentra terecht.

Legale routes

De meeste migratie-experts zouden liever zien dat politici het vraagstuk heel anders benaderen. Zo pleit menigeen voor legale migratieroutes: als migranten met een geldig visum naar Europa zouden kunnen reizen, dan zou dat enorm veel leed schelen. Dit idee is politiek niet haalbaar, omdat vooral rechtse politici waarschuwen voor de ‘aanzuigende werking’ die het zou hebben wanneer het migranten te makkelijk gemaakt wordt om naar Europa te reizen. 

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het idee van een aanzuigende werking een mythe is. Zo onderzocht de Nijmeegse migratie-expert Carolus Grütters alle beleidsmaatregelen sinds 1991, en hij vond geen oorzakelijk verband tussen de strengheid van maatregelen en het aantal migranten dat naar Nederland kwam. Dat is ook logisch, aldus Grütters: asielzoekers maken geen rationale keuze voor het land waar ze naartoe willen vluchten, alsof het een vakantietrip is, en alsof die keuze vooral wordt beïnvloed door de maatregelen die in het land van ontvangst worden genomen. Reddingsboten op de Middellandse Zee hebben evenmin een aanzuigende werking op migranten, wijst onderzoek uit. 

Uit onderzoek van Hein de Haas, waarin hij naar decennialange migratietrends kijkt, blijkt dat de vraag naar arbeidskrachten veel bepalender is voor de vraag of migranten naar Europa komen dan de strengheid van maatregelen om hen buiten de deur te houden.

---

De mens achter migratie

‘Het was schieten of geschoten worden’

De Syrische arts Ahmed al Hassan (40) had zijn verplichte militaire dienst onder het regime van Assad weten uit te stellen door lang door te werken als arts. Net toen hij dacht eraan te moeten geloven, brak in het kielzog van de Arabische Lente in 2011 burgeroorlog  uit in Syrië. Na een moeizame reis belandde hij in Nederland.

Lees ook

Grip op migratie. Kan dat eigenlijk wel?

Lees ook

Verantwoording van
de cijfers

Delen





Mail de redactie