Wie is de Russische krijgsheer Prigozjin die angst zaait in Oekraïne – en in Rusland?

Een avond in oktober, in een kuuroord aan de Zwarte Zee. Vijf mannen zitten op gemakkelijke terrasmeubels met elkaar te babbelen. Twee van hen missen een onderbeen, één zijn voet en een ander zijn arm. Alleen het lichaam van de man rechts is nog intact. Hij draagt een kaki shirt en groene legerbroek, zijn kale hoofd glimt. Het is de Rus Jevgeni Prigozjin, die met enkele rekruten van zijn huurlingenleger, de Wagner-groep, een praatje maakt over hun verleden en de stralende toekomst die voor hen ligt.

„Hoe lang had jij nog vast moeten zitten?”, vraagt Prigozjin aan de jongen in lichtgrijze hoody naast hem. „Tien jaar had ik erop zitten, met dertien nog te gaan”, grijnst de jongen. Prigozjin lacht ook. „Je was een crimineel. Nu ben je een oorlogsheld.” Vaderlijk informeert hij of de jongens goed worden behandeld in het kuuroord in de badplaats Gelendzjik, dat sinds enkele jaren dienst doet als revalidatiecentrum voor gewonde Wagner-strijders. Een filmpje van het tafereel wordt diezelfde dag gedeeld door het aan Wagner gelieerde persbureau Riafan. De volgende dag krijgen de vier mannen op ceremoniële wijze een oorkonde en daarmee hun vrijheid terug.

De gepensioneerde Olga Pavlova uit Veliki Novgorod werd onwel toen ze de video zag, vertelde ze deze maand aan de onafhankelijke Russische nieuwssite Cholod. De jongen in de grijze hoody is de 35-jarige Stanislav Bogdanov. Tien jaar geleden sloeg hij in razernij haar broer dood, en kreeg daarvoor 23 jaar strafkamp. Nu zag Pavlova hem zitten in een Zuid-Russisch kuuroord, weliswaar zonder zijn rechterbeen, maar met een medaille én in vrijheid. Alles dankzij Jevgeni Prigozjin die dit jaar uitgroeide tot Ruslands meest gevreesde krijgsheer. Zijn huurlingengroep Wagner werd vorige week door de VS bestempeld als „transnationale terroristische organisatie”.

Springplank Leningrad

De onwaarschijnlijke levensloop van Prigozjin (61) loopt parallel aan de politieke stormen die Rusland sinds het einde van de Sovjet-Unie doorstond. Hij wordt in 1961 geboren in het toenmalige Leningrad, de stad waar Vladimir Poetin negen jaar eerder ter wereld kwam en die zou uitgroeien tot springplank van zijn elites. Na zijn vaders dood hertrouwt zijn moeder Violetta met een ski-instructeur, die de jongen aanspoort tot een carrière in de sport. Prigozjin was „koppig en buitengewoon actief, iemand die je altijd weer verraste”,vertelde een oud-klasgenoot vorig jaar aan een Russische nieuwssite.

Van skiën komt weinig meer wanneer de jonge Prigozjin in het criminele circuit van Sint-Petersburg belandt. In 1981 wordt hij voor een reeks vergrijpen, waaronder roof, inbraak en het aanzetten van minderjarigen tot crimineel gedrag, veroordeeld tot een gevangenisstraf van tien jaar. In 1988 krijgt hij gratie, twee jaar later verlaat hij het strafkamp. Hij trouwt en krijgt twee kinderen.

Zijn vrijlating valt samen met het einde van de Sovjet-Unie. Voor ondernemende geesten die zich staande weten te houden te midden van de chaos en wetteloosheid, breekt een gouden tijdperk aan. Samen met zijn stiefvader begint hij met de verkoop van hotdogs in de vele straatkiosken, die in die dagen worden beheerst door lokale maffiabazen. De zaken lopen prachtig. Hij verdient elke maand een „berg roebels”. „Mijn moeder kon het nauwelijks bijbenen”, vertelde hij in 2011 aan het Petersburgse tijdschrift Gorod 812.

Dankzij zijn neus voor zaken weet Prigozjin zijn onderneming en netwerk snel uit te breiden. Hij wordt mede-eigenaar van een supermarktketen en al snel is hij uitbater van enkele goedbezochte restaurants in de stad, waaronder het varende restaurant ‘New Island’, dat uitgroeit tot the place to be voor hoge ambtenaren en politici.

Van skiën komt weinig meer, wanneer de jonge Prigozjin in het criminele circuit van Sint-Petersburg belandt

Naar eigen zeggen ontmoet hij Vladimir Poetin tijdens een bezoek van de Japanse premier Mori in 2000. Prigozjins voedsel valt duidelijk in de smaak bij de kersverse president. In 2001 serveert hij het diner aan Poetin en diens toenmalige Franse collega Jacques Chirac op New Island, in 2002 zet hij Poetin en de Amerikaanse president George Bush jr. eendenlever en gemberkoekjes voor. Een jaar later viert Poetin zijn verjaardag in New Island. „Vladimir Poetin zag dat ik niet aarzelde om zelf de borden voor de hoge gasten neer te zetten”, zegt Prigozjin tegen Gorod 812. Zelf houdt Poetin al die tijd afstand tot Prigozjin en ontkent hij een vertrouwelijke relatie.

Maaltijden voor het leger

Zakelijke spil in Prigozjins bedrijvigheid is het in 1995 opgerichte bedrijf Concord Group, dat zich toelegt op de grootschalige bereiding van maaltijden. In 2013 schrijft het Russische Forbes hoe hij via intensief lobbywerk bij Poetins vertrouwelingen lucratieve contracten binnensleept van scholen en fabrieken, het Russische gevangeniswezen én het Defensieministerie, waar Concord vanaf 2012 de maaltijden verzorgt voor het hele Russische leger. In 2016 wordt hij internationaal berucht als hij in verband wordt gebracht met het Internet Research Agency, een ‘trollenfabriek’ in Petersburg die de Amerikaanse verkiezingen tracht te beïnvloeden. De FBI zet hem op de sanctielijst en looft een kwart miljoen dollar uit voor de tip die leidt tot zijn aanhouding.

Tijdens de inname van de Krim in 2014 wordt de Wagner-groep voor het eerst gespot. Over het ontstaan van de private militaire onderneming doen verschillende verhalen de ronde. Een anonieme bron zei deze maand tegen The Guardian dat het idee voor de organisatie kwam van Prigozjin zelf. Volgens onderzoek van de Russische nieuwssite The Bell uit 2019 zou het Kremlin hem de riskante opdracht – werving en inzet van huurlingen is in Rusland verboden – hebben toegewezen vanwege zijn ‘veilige’ status als buitenstaander. Prigozjin gaat akkoord en gaat aan het werk op een militaire basis in Molkino, niet ver van Krasnodar in het Russische zuiden.

Lees ook Ramzan Kadyrov: de sterke man van Tsjetsjenië die boven Poetins wetten lijkt te staan

In daaropvolgende jaren vestigt de groep zijn reputatie met militaire operaties in Oekraïne, Afrika en het Midden-Oosten. In ruil voor controle over natuurlijke hulpbronnen sluit Wagner lucratieve beveiligingscontracten met lokale overheden, waaronder Mali en de Centraal Afrikaanse Republiek. Journalisten die onderzoek doen naar Wagner worden geïntimideerd en vervolgd. Internationaal groeien de zorgen over Prigozjins wijdvertakte zakelijke netwerk, die het Kremlin zou helpen westerse sancties te ontwijken.

Als ‘helden’ begraven

Bij de Russische inval in Oekraïne, een jaar geleden, duiken Wagner-huurlingen al snel op aan de frontlinies. De mannen zijn beter uitgerust en getraind dan het reguliere Russische leger, de groep trekt mannen uit heel Rusland. In het najaar begint Prigozjin met het rekruteren in Ruslands immense strafkampensysteem. In ruil voor zes maanden dienst (met hoge salarissen en vergoedingen) belooft Prigozjin gevangenen de vrijheid. Duizenden gevangenen melden zich aan, onder wie Stanislav Bogdanov uit Novgorod. Velen overleven de strijd niet en worden als ‘helden’ begraven.

De groep heeft zijn reputatie als nietsontziende moordmachine dan al gevestigd. In 2019 publiceert Novaja Gazeta een filmpje van drie Wagner-leden, die zingend een Syrische ‘deserteur’ bewerken met een voorhamer, onthoofden en vervolgens in brand steken. Ook binnen Wagner geldt een streng verbod op drank, drugs, seks en verraad, dat overtreders met de dood kunnen bekopen. Deze winter zorgt een filmpje voor ophef waarop te zien is dat een naar Oekraïne overgelopen Wagner-lid eveneens met een voorhamer wordt doodgeslagen en onthoofd. Voor Prigozjin kan het niet wild genoeg: op sociale media put hij zich uit in lof voor de daders. De voorhamer groeit uit tot macaber visitekaartje van de groep.

Lees ook In een glanzend kantoor treedt Russisch privéleger Wagner uit de schaduwen

Machtsstrijd in Kremlin

Prigozjins stem klonk het afgelopen jaar steeds luider in het koor van ‘haviken’, dat met snoeiharde kritiek op de ‘militaire operatie’ het gezag van de Russische legertop, Defensieminister Sjojgoe en zelfs van president Poetin ondermijnt. De machtsstrijd speelt Prigozjin handig uit via zijn groeiende media-imperium.

Het voedt internationale speculaties dat Prigozjin zou azen op een post binnen Defensie of zelfs het Kremlin, maar over de mate van vertrouwen die hij geniet van Poetin lopen de meningen sterk uiteen. Velen beschouwen hem als een Romeinse centurio, bevoegd om boven en buiten de wet te opereren, maar wel binnen Poetins kaders. Toen hij afgelopen maand opzichtig de winst claimde in de slag om Soledar – inclusief speciale onderscheidingen – werd hij door het Kremlin teruggefloten. Kort daarop benoemde Poetin de door Prigozjin verachte generaal Valeri Gerasimov tot bevelhebber in Oekraïne. Het lijkt een waarschuwing: tot hier en niet verder. De vraag is of Prigozjin zichzelf nog kan stoppen. „Hij begrijpt dat velen hem haten, dus hij weet dat als hij stopt, dat het einde kan betekenen”, zei een bekende van Prigozjin tegen The Guardian.

Terwijl de strijd op het slagveld verdiept, groeit in de Russische samenleving de zorg over de criminelen, die als ‘helden’ terugkeren naar huis en volgens Prigozjin met studiebeurzen beloond zouden moeten worden. Nabestaanden van hun slachtoffers staan duizend angsten uit, zo blijkt uit vele mediaberichten. Ook Olga Pavlova uit Novogorod is als de dood dat de moordenaar van haar broer haar iets zal aandoen. „Moet ík het dan tegen hem opnemen, zodat hij mij straks ook komt vermoorden?”