Als politicus iets zeggen om daar vervolgens in een nieuwe rol afstand van te nemen, het gold als een doodzonde. Een adviseur van de Amerikaanse presidentskandidaat Mitt Romney, Eric Fehrnstrom, was er in 2012 eerlijk over, toen hij de vraag kreeg waarom Romney tijdens de voorverkiezingen eerst radicale kiezers aansprak, om daarna gematigde dingen te zeggen voor de kiezers. „Het is als Etch A Sketch”, zei hij, verwijzend naar het klassieke kinderspeeltje waarbij je op een scherm tekeningen maakt die je in één beweging weer kunt uitwissen. „Je schudt even en je kan helemaal opnieuw beginnen.”
Twaalf jaar later is het taboe er behoorlijk vanaf, ook in de Nederlandse politiek. Uitspraken uit het verleden kun je laten verdwijnen door even te schudden. Nieuwe tijd, nieuwe rol.
De hoorzittingen die de Tweede Kamer de afgelopen week organiseerde met beoogd bewindspersonen lieten dit beeld zien, vooral bij de PVV’ers. De Tweede Kamer hield deze hoorzittingen voor de eerste keer. Leden van een vaste Kamercommissie mogen één voor één een vraag stellen aan de bewindspersonen die volgende week beëdigd zullen worden in het kabinet-Schoof, van PVV, VVD, NSC en BBB.
Beproeving
Voor de door de PVV voorgedragen bewindslieden werd het een beproeving. Tijdens de hoorzittingen verdedigden ze zich tegen een spervuur aan vragen over gewraakte uitspraken uit het verleden. Hoewel ze verschillende tactieken gebruikten, probeerden ze allemaal ruimte te creëren tussen die uitspraken en hun rol nu. In de meeste gevallen wierpen ze een vaste verdedigingslinie op: wat ik gisteren zei, zou ik nu vanwege mijn nieuwe rol niet meer zeggen.
De blauwdruk voor deze strategie werd deze week geleverd door Marjolein Faber, jarenlang PVV-fractievoorzitter in de Eerste Kamer en in de Provinciale Staten van Gelderland, nu beoogd minister van Migratie en Asiel. Faber had onder meer gezegd dat onder de kabinetten-Rutte „een agenda van antisemitisme, terrorisme en omvolking wordt uitgerold”.
Het was niet de eerste keer dat een PVV’er verwees naar de omvolkingstheorie, een in radicaal- en extreem-rechtse kringen vaak geuite complottheorie die stelt dat westerse elites heimelijk migratie gebruiken om de witte bevolking te vervangen. „Dat is gewoon wat er gebeurt”, zei Martin Bosma, de huidige Kamervoorzitter, in 2020. „Dat is gewoon het vervangen van mensen”. Ook partijleider Geert Wilders heeft het in toespraken en berichten op X gehad over „omvolking”, „culturele verdunning’’ en „de volksvervanging”.
Maar zoiets zou Faber nu niet meer zeggen. „Die uitspraken heb ik gedaan als woordvoerder van de oppositie”, vertelde ze aan de Kamerleden. „Dan ga je naar het scherpst van de snede. Dat heb ik gedaan en ik was fel, misschien wel te fel. Nu ben ik kandidaat-minister en moet ik me gedragen zoals een bewindspersoon zich hoort te gedragen.”
Andere woorden
Het aanhalen van de omvolkingstheorie noemde Faber achteraf „onjuist en ongewenst”. Inhoudelijk was ze niet van standpunt veranderd, maakte ze duidelijk. Het ging haar toen om „zeer zorgelijke demografische ontwikkelingen” en het staat haar als minister vrij om die woorden wel te gebruiken.
Zo zien de PVV’ers de metamorfose van oppositiepoliticus naar bestuurder voor zich. Chris Jansen, beoogd staatssecretaris van Infrastructuur, had partijleider Geert Wilders gesteund toen hij in 2014 zei dat hij het aantal Marokkanen in Nederland wilde verminderen. Daar stond hij nog steeds „100 procent achter”, zei hij afgelopen vrijdag. Maar: „Uitlatingen in het verleden deed ik als volksvertegenwoordiger.” Hij zou de uitspraken evenmin tolereren op zijn eigen ministerie.
Aanvankelijk leek Wilders juist van plan om zich niets aan te trekken van de kritiek op de door hem gekozen bewindslieden. Oud-PVV-Kamerlid Reinette Klever, beoogd minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp, noemde omvolking vorige week tijdens haar hoorzitting nog een „demografisch fenomeen”. Dat kwam haar op een storm van kritiek te staan.
Lees ook
Bij de PVV willen ze geen woord terugnemen, behalve excuses voor hegt slavernijverleden
‘Zuur links’
Wilders beklaagde zich nog dezelfde avond over „het chagrijn van zuur links” en prees zijn voorgedragen bewindspersonen in een bericht op X. „Ze spreken de taal van de gewone man en vrouw. Wat ben ik trots op ze!” Nadat Faber haar handen maandag alsnog aftrok van de term, deelde Wilders haar beantwoording instemmend in een nieuw bericht op X. „Ze heeft net als de PVV helemaal niets met complottheorieën als omvolking”, schreef hij erbij.
Fleur Agema, al jaren de rechterhand van Geert Wilders en beoogd minister van Volksgezondheid, nam haar collega’s in bescherming. Bij de PVV, zei ze, „heb ik nog nooit een racist ontmoet”. Agema zei zelf de term ‘omvolking’ nooit gebruikt te hebben. Ze zei dat PVV’ers die dat wel hebben gedaan, „zich onvoldoende de connotatie en context hebben gerealiseerd. Dat was een vergissing. Ik vind het heel goed dat ze er afstand van hebben genomen.”
Agema zei tijdens de hoorzitting dat ze zich zorgen maakt ,,over de veranderende bevolkingssamenstelling in Nederland. Dat is geen verkeerd gedachtegoed, de zorgen van veel Nederlanders zijn terecht.”
Binnen de lijntjes
Zo boden de hoorzittingen een inkijkje in de wijze waarop de eerste lichting ministers en staatssecretarissen van PVV-huize wil gaan opereren. Enerzijds heeft Wilders bij zijn selectie van bewindspersonen in meerdere gevallen gekozen voor hardliners uit de boezem van de partij. Anderzijds maken ze duidelijk dat ze in hun nieuwe rol binnen de lijntjes zullen kleuren.
Voor de andere coalitiepartijen leek deze aanpak voldoende. Zij trokken de grens bij het begrip ‘omvolking’. Sophie Hermans (beoogd minister Klimaat en Groene Groei, VVD) beloofde er streng op toe te zien dat het niet gebruikt zou worden door kabinetsleden. De partijen gunnen de PVV verder de vrijheid, en trekken een eindje op met de PVV als het demografische verandering gaat.
NSC’er Teun Struycken, beoogd staatssecretaris van Rechtsbescherming, noemde omvolking een ,,problematische complottheorie, omdat die niet los te zien is van een oproep tot geweld en zelfs rassenoorlog.” Struycken zei er achteraan dat het ,,wel goed is te spreken over demografische veranderingen. Dat moet zelfs.” Struyckens woorden werden op X verspreid door partijleider Pieter Omtzigt.
