Een effectievere aanpak van criminaliteit volgens de een. Een nieuwe Toeslagenaffaire in wording volgens de ander. Dinsdag praat de Eerste Kamer over een omstreden wetsvoorstel voor het uitwisselen van gegevens over burgers. Zes vragen over de inhoud en motivatie achter het voorstel.
1
Wat is het voor wet?
Met de Wet gegevensverwerking samenwerkingsverbanden (WGS) moet duidelijk worden op wat voor manier, door wie, waarvoor en waar profielen met gegevens over burgers mogen worden opgebouwd en gebruikt. De datadeelwet draait met name om publiek-private samenwerkingsverbanden waarbinnen bijvoorbeeld gemeenten informatie uitwisselen met de Belastingdienst, het Openbaar Ministerie en de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND), maar ook met banken, woningbouwcorporaties en met de voedsel- en warenautoriteit en arbeidsinspectie.
Dat gebeurt onder namen als: het Financieel Expertise Centrum, de infobox Crimineel en Onverklaarbaar Vermogen, de Regionale Informatie- en Expertisecentra en de Zorg- en Veiligheidshuizen. Het gaat daarbij niet alleen om feiten over mensen, maar ook om vermoedens en signalen die bijvoorbeeld binnenkomen via kliklijnen. De informatieuitwisseling- en combinatie kan verstrekkende gevolgen hebben.
2
Waarom moet die wet er volgens de regering komen?
De samenwerkingsverbanden zijn opgetuigd voor de aanpak van criminaliteit en fraudebestrijding. Maar er zijn allerlei beperkingen aan het uitwisselen van informatie over burgers, wat de samenwerking minder effectief maakt.
Dan weet de politie bijvoorbeeld niet dat de persoon die ze in het vizier heeft tegelijk bij de gemeente bekend staat als overlastgever én complexe zorg ontvangt. Of dat het veeartsen van de voedsel- en warenautoriteit is opgevallen dat er een verdachte geur hangt op een boerenerf. En dat de betreffende boer opvallend veel geld ontvangt. Wat zou kunnen wijzen op een drugslab op zijn erf.
De technische mogelijkheden om databases te combineren en profielen van mensen te maken zijn de afgelopen decennia gegroeid. Net als de datahonger van opsporingsdiensten. Mede als gevolg daarvan zijn tal van samenwerkingsverbanden ontstaan. Een voorbeeld zijn de tien Regionale Informatie en Expertisecentra (RIEC). Die bestaan sinds 2008 om ‘ondermijnende criminaliteit’ tegen te gaan. Via dit soort verbanden wordt op grote schaal gegevens gedeeld.
3
Overtreden die diensten dus nu de wet?
De Raad van State schrijft in 2021 in een advies over de wet dat de huidige praktijk is dat ‘gegevensverwerking in de betreffende samenwerkingsverbanden op dit moment zonder wettelijke grondslag plaatsvindt’. Dat maakt de banken en overheidsdiensten die eraan meewerken angstig voor rechtszaken. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten is mede daarom voorstander van de wet. Volgens de Raad van State is er naast nieuwe wetgeving ook vooral een ‘kwalitatief goede uitvoeringspraktijk’ nodig met een ‘cultuur waarin kan en mag worden afgeweken van algoritmische uitkomsten’.
Tijmen Wisman is universitair docent privacy en gegevensbeschermingsrecht aan de VU en voorzitter van Platform Burgerrechten. „Veel gegevensuitwisselingen zijn momenteel illegaal, maar het is heel moeilijk om je recht te halen”, zegt Wisman. „Samenwerkingsverbanden zijn vaak geen rechtspersoon, dus tegen wie moet je dan procederen?” Hij is zeer kritisch over de wet: „Die dient vooral om het huidige gebrek aan rechtsbescherming te formaliseren.”
4
Wat zijn precies de risico’s van het wetsvoorstel ?
Mensen kunnen op verkeerde lijstjes belanden. Ze kunnen dan extra controles krijgen omdat ze bij instanties bekend staan als crimineel of fraudeur, zonder dat ze zich daartegen kunnen verweren. Het gaat om grote bestanden met gevoelige informatie.
Een aantal maatschappelijke organisaties, waaronder vakbond FNV en de Landelijke Cliëntenraad die mensen met een uitkering vertegenwoordigt, roept de Eerste Kamer op tegen deze ‘Big Brother-wet’ te stemmen. Ze vrezen nieuwe Toeslagenaffaires. Gegevens in de computer van de ene instantie kunnen leiden tot straffen via een andere organisatie, staat in hun oproep, die mede namens auteurs Maxim Februari en Tommy Wieringa wordt gedaan. De instanties die gegevens uitwisselen kunnen samen besluiten tot het blokkeren van bankrekeningen, extra inspecties en controles en het intrekken of weigeren van toeslagen en vergunningen. „Dan is het niet de vraag of het weer misgaat maar vooral wanneer je weer mensen dupeert en de vernieling in helpt als overheid”, zegt FNV-vicevoorzitter Kitty Jong. „Deze les zouden we nu wel geleerd moeten hebben.”
5
Wat zegt de Autoriteit Persoonsgegevens?
De eerste versie van het wetsvoorstel is uit 2020 en stuitte op grote bezwaren, met name omdat hij niet te verenigen was met het grondwettelijk recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Op basis van die kritiek zijn aanpassingen gedaan, maar dat zijn er volgens de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) nog niet genoeg. Het ontbreekt volgens de privacytoezichthouder aan onafhankelijk toezicht vooraf door een rechter. De beoordeling of gegevensdeling toegestaan is zou niet aan de deelnemende overheden en bedrijven zelf moeten worden overgelaten.
6
En nu?
Dat is onder meer aan D66. Deze partij stemde in de Tweede Kamer tegen de plannen, maar zou nu weleens voor kunnen stemmen. „Dat hangt af van de antwoorden die de minister dinsdag in de Eerste Kamer geeft”, zegt D66-senator Boris Dittrich. Hij wijst op aanpassingen die maken dat er een wetswijziging nodig is om nieuwe samenwerkingsverbanden voor gegevensuitwisseling op te richten. „Dat maakt dat wij niet op voorhand tegen zijn.”
Een andere belangrijke factor zijn de zestien leden van de BBB in de Eerste Kamer. Senator Robert Croll zegt dat zijn partij een „onafhankelijke toets” voorafgaand aan een nieuwe deling van gegevens wil zien. Een „onafhankelijke commissie” kan die wat hem betreft uitvoeren. Mocht die toets er niet komen, dan „overweegt” de partij voor de wet te stemmen.
Van de SP en PvdA/GroenLinks is al duidelijk dat ze tegen zijn. „Het is belangrijk dat de overheid de georganiseerde misdaad kan aanpakken en gegevens kan uitwisselen, maar de rechtsbescherming in dit wetsvoorstel is nog steeds onvoldoende om ongelukken zoals bij de toeslagenaffaire te voorkomen”, zegt Eerste Kamerlid Jeroen Recourt van PvdA/GroenLinks. VVD, PVV en CDA stemmen naar verwachting voor de nieuwe wet. De stemming is volgende week dinsdag.
Mocht het voorstel worden aangenomen, dan kan de Autoriteit Persoonsgegevens later alsnog ingrijpen. Deze toezichthouder controleert of nieuwe wetgeving strookt met de Europese privacywet AVG. Als dat niet het geval is en burgers gaan klagen bij de AP, dan kan de waakhond opschorting van de uitvoering van de wet afdwingen. Maar dat is achteraf.
