Meer dan 54 miljoen kilo goud werd al gedolven, en nog steeds zit Johannesburg op een goudmijn

Zelden groeide een stad sneller dan Johannesburg. Nadat in 1884 rond de boerderij Langlaagte voor het eerst goud werd gevonden en een paar jaar later de grootste op dat moment bekende goudvoorraad in de wereld werd ontdekt, trokken in een mum van tijd duizenden mensen uit de hele wereld naar het Zuid-Afrikaanse Witwatersrand-plateau. Nog voor het eind van de negentiende eeuw woonden er in de stad meer dan 100.000 mensen. Johannesburg groeide uit tot de grootste en rijkste stad van Zuid-Afrika – met dank aan het goud.

Inmiddels zijn de meeste mijnen in de directe omgeving van de stad uitgeput en resten nog slechts de ongezonde overblijfselen. Meer dan 54 miljoen kilo goud is er gewonnen. De 8 miljoen mensen die nu in de metropool Johannesburg wonen, leven rond de restanten van de mijnen van weleer. De stompe hopen mijnafval, de zogenoemde tailings dams, zijn iconen van de stad geworden. Van grote afstand zijn de kilometerslange bergen mijnafval te zien. IJkpunten zijn het, vooral in het armere zuiden en oosten van de stad. In de lommerrijke wijken in het noorden van Johannesburg, waar traditioneel de ‘randlords woonden, de mijnbaronnen van de Witwatersrand, zie je ze niet.

Tot niet zo lang geleden was boven op een van de mijnhopen langs de snelweg M2 in het zuiden van de stad een openluchtbioscoop – meermaals vereeuwigd in het werk van de wereldberoemde William Kentridge, Johannesburgse kunstenaar bij uitstek. Er zijn mensen die met snowboards van de afvalbergen naar beneden razen. Op sommige plekken scharrelt vee tussen de bomen die in honderd jaar op de hellingen zijn gaan groeien.

In dit ruige landschap groeide ook Steve Jason Chingwaru (27) op. „Als kind”, glimlacht hij, „was ik ervan overtuigd dat dit natuurlijke bergen waren.” De in Zimbabwe geboren Chingwaru zat voordat hij in Stellenbosch mijnbouw ging studeren op school in Alberton, net ten oosten van Johannesburg. „Ik weet niet beter of die bergen waren daar. Ze hoorden bij het landschap. In de winter blies de wind het stof over onze woonwijk. Dan waren alle auto’s oranje. Ik had geen idee dat het afval was en nog tamelijk gevaarlijk ook, vanwege restjes uranium in het stof.”

Dat in de bergen nog voor miljarden aan goud verborgen lag, wist hij toen ook nog niet. Nu wel. Chingwaru promoveerde afgelopen maart aan de Universiteit van Stellenbosch op een onderzoek naar het mijnafval rond Johannesburg. Na enig rekenen kwam hij erop uit dat in de verwaarloosde bergen voor nog zo’n 450 miljard Zuid-Afrikaanse rand (nu ongeveer 23 miljard euro) aan goud ligt. Journalisten uit de hele wereld kwamen bij hem langs om het nieuws op te tekenen. Mijnbedrijven nodigden hem uit om langs te komen. Een Chinese advocaat stuurde hem namens het grootste Chinese goudbedrijf een brief met de vraag zo snel mogelijk contact op te nemen. „Ik had kennelijk onderzoek gedaan waar behoefte aan was”, zegt hij.

Dat in mijnafval nog goud zit, was toch al wel bekend?

„Rond Johannesburg ligt 6 miljard ton aan afval uit de goudmijnen en we weten inderdaad al heel lang dat daar nog goud in zit. Bedrijven die proberen dat eruit te halen zijn er ook al heel lang. Maar ze gebruiken niet de optimale methodes.”

Hoe werkt dat dan?

„Bij de oorspronkelijke winning, vanaf eind negentiende eeuw, lag altijd de nadruk op het onder de grond makkelijk te bereiken goud. Uit het erts konden ze met gewone technieken als breken, malen en zeven altijd zo’n 95 tot 98 procent van het goud halen. Dat is enorm veel en was destijds winstgevend genoeg. De rest weghalen was eigenlijk niet nodig. Maar er bleef dus altijd zo’n 2 tot 5 procent over in het afval. Dat lijkt weinig, maar het is een substantiële hoeveelheid als je alle voorraden bij elkaar optelt.”

Altijd als de goudprijs hoog is, kijken Zuid-Afrikanen begerig naar de afvalbergen bij Johannesburg. En de prijs van goud ís nu hoog. Vorige maand werd een nieuw record bereikt: 2.450 dollar per ounce. In mijnland Zuid-Afrika, waar de koersen van goud, platina en andere edelmetalen ieder uur op de radio na het weerbericht worden voorgelezen, is de goudkoorts weer terug. Illegale mijnwerkers proberen met klassieke technieken in verlaten mijnschachten nog rondslingerende klompjes goud los te bikken, de grote bedrijven gaan toch nog maar eens door al dat afval heen. De mijnberg waarop ooit die beroemde drive-in bioscoop stond, de Top Star Cinema, is inmiddels weer grotendeels afgegraven.

„In de jaren zeventig werden de eerste herwinningsinstallaties gebouwd. Dat was toen omdat iedereen uranium wilde hebben. Uit het mijnafval kon uranium gedestilleerd worden”, vertelt Chingwaru in een koffiekamer op de universiteit. De gemanicuurde campus in Stellenbosch – hagelwitte gebouwen in het wijnland rond Kaapstad – voelt ver weg van het stoffige Johannesburg. Maar ook hier kun je mijnbouw studeren. „Dat in het afval ook nog goud zat”, vervolgt hij, „was destijds mooi meegenomen. Toen in de jaren negentig de uraniumprijzen daalden, gingen veel van deze herwinningsinstallaties weer dicht en bleef het goud liggen.” In dezelfde tijd daalde de traditionele goudproductie onder de grond. „Zuid-Afrika zat aan de grens van wat je boven kunt halen. Nu al hebben we de diepste mijnen in de wereld. Sommige liggen op meer dan vier kilometer onder de grond.”

Wat is er mis met de manier waarop mijnbedrijven nu goud uit het afval halen?

„In de herwinningsinstallaties op de Witwatersrand werken ze traditioneel met cyanide om het goud los te krijgen. Het goud moet dus een fysieke reactie aangaan met het cyanide om het te kunnen winnen. Maar dit sowieso nogal giftige proces maakt slechts 30 tot 50 procent van het goud uit dat afval los. Dus in mijn promotieonderzoek stelde ik de vraag: hoe kan die andere 50 tot 70 procent gewonnen worden?

„Ik vroeg de mijnbedrijven om monsters van hun mijnafval, in totaal een halve ton kreeg ik, en daar deden we een heleboel testen op – mineralogisch, chemisch en metallurgisch. In het pyriet [een mineraal dat uit ijzer en zwavel bestaat] troffen we nog een behoorlijke hoeveelheid zogenoemd onzichtbaar goud aan. Dat is heel erg klein, atomisch eigenlijk. Het is niet met cyanide oplosbaar. Maar met een voorbehandeling waarmee je de pyrietstructuur vernietigt, kan dat wel. Daarvoor is een proces van bacteriële oxidatie nodig. Dat is duur en daarom op de Witwatersrand nog niet gebruikt.”

Is dat bedrijfseconomisch de moeite waard?

„Nu wel, zou ik zeggen. Het is een behoorlijke investering voor die mijnbedrijven om hun fabrieken om te bouwen, maar met de huidige goudprijs zou het winstgevend moeten zijn. Mijn berekeningen laten zien dat nog totaal minstens 420 ton goud in het pyriet verstopt zit. Maar elk mijnafval heeft andere karakteristieken. Je moet dus eerst het soort onderzoek doen zoals ik dat deed om te zien of het voor jouw materiaal voldoende oplevert.”

Van wie zijn die mijnbergen eigenlijk?

„Van de staat. Die geeft, net als bij de reguliere mijnbouw, ook concessies af voor hermijning. Zuid-Afrika is rijker dan het denkt.”

Zijn er ook nog andere voordelen?

„Het is duurzamer. We hebben in Zuid-Afrika een enorme energiecrisis: er wordt te weinig stroom opgewekt. En juist het klassieke mijnproces, waarbij je met breken en malen steen uit de grond haalt, kost onvoorstelbaar veel stroom. Met het afval hoeft dat niet meer, dat is al fijn gemalen. Ik geloof heel erg in duurzamere mijnbouw. Het recyclen van mijnafval kan daaraan bijdragen.”

En wat hebben de omwonenden eraan?

„We moeten in Zuid-Afrika echt gaan nadenken wat we met al dat mijnafval moeten. In de meeste andere landen waar goud gewonnen wordt, is het verboden zo dicht bij het mijnafval te wonen.” Lachend: „In Johannesburg wonen de meest radioactieve mensen in de wereld!”

Hij verwijst naar een onderzoek van een paar jaar geleden waaruit bleek dat gewone inwoners van Johannesburg net zoveel uranium in hun haar hadden als mijnwerkers die in Europa in uraniummijnen werkten. „Dat kan niet gezond zijn. Ook het grondwater in Johannesburg is vervuild door giftig mijnwater dat omhoog komt.”

Het is verkiezingstijd in Zuid-Afrika. Sommige partijen willen de mijnen nationaliseren.

„Mijnbouw vraagt heel hoge investeringen. Die zijn ook nodig als je op deze nieuwe manier door het afval wil gaan. Hopelijk leiden die nieuwe fabrieken waar het laatste goud uit het afval wordt gewonnen tot meer werkgelegenheid. Want dat is waar het de lokale gemeenschappen om te doen is. Nationaliseren is geen oplossing.”

Je bent benaderd door grote mijnbedrijven. Wat willen die van je?

„Ze wilden me uithoren over mijn onderzoek. Een van de bedrijven nodigde me uit voor een tour naar de fabriek waar ze uit mijnafval goud terugwinnen. De vraag was: hoe kunnen wij meer winst behalen? Ik heb ze verteld wat er in mijn proefschrift en in mijn papers staat. Die informatie is toch openbaar. Als ze meer willen weten, dan moeten ze me maar inhuren als consultant. Of me een baan aanbieden.”

Delen





Mail de redactie