In het zicht van de verkiezingen liet de Europese Commissie haar vastberadenheid en ambities steeds meer varen

Het zou een „vastberaden” Europese Commissie worden die „antwoorden” ging geven op de „problemen van deze tijd”. Een „geopolitieke Commissie” ook, die weer zou gaan luisteren naar de Europese burger.

Iets minder dan vijf jaar geleden presenteerde aantredend voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen haar plannen en team. Het was een ongekend ambitieus programma, met een opvallend progressief randje. Maar in de jaren die volgden werd Europa meermaals opgeschrikt door crises en onverwachte gebeurtenissen die een ferme reactie vereisten.

Deze week gaat Europa naar de stembus om de koers uit te zetten voor de komende vijf jaar – mogelijk weer onder leiding van Von der Leyen. Hoe deed ‘Brussel’ het de afgelopen periode?

1Ambitieus klimaatbeleid dat met een sisser uitdoofde

Nog geen week na aantreden was het er al: het omvangrijkste wetgevingspakket dat een Europese Commissie de afgelopen decennia had gepresenteerd. Met de ‘Green Deal’ kreeg Europa wereldwijd verreweg het meest ambitieuze plan voor klimaatbeleid, vastgespijkerd in een wettelijk verplichte emissiereductie.

Het is de belangrijkste erfenis van de Commissie-Von der Leyen, die ook vijf jaar na de eerste plannen nog grotendeels overeind staat. Wetten over onder meer het zwaarder belasten van uitstoot, het uitfaseren van de brandstofauto en verplichte isolatie van gebouwen gaan de komende jaren grote gevolgen hebben.

Toch groeide het afgelopen jaar ook de weerstand, met name tegen de nog minder goed ontwikkelde onderdelen van de Green Deal: het terugdringen van vervuiling en afval, het herstel van natuur en het vergroenen van landbouw.

Hard gesteld zijn die twee laatste dingen zelfs volledig mislukt, onder meer door een door Nederland gesteunde blokkade van de zogeheten ‘natuurherstelwet’. Ook groeiende boerenprotesten, in navolging van die in Nederland, blokkeerden een verdere vergroening van de landbouw. Het is een duidelijke smet op het groene blazoen van de Commissie en kan ook de toekomst van de klimaatambities beïnvloeden: wetenschappers wijzen er keer op keer op dat de plannen niet kunnen slagen zonder groenere landbouw, en dat ook verlies van biodiversiteit de CO₂-reductie kan hinderen.

Of de klimaatambities overeind blijven is daarmee nog onzeker. Onder druk van rechtse critici in haar eigen partij en in aanloop naar de verkiezingen begon ook Von der Leyen de afgelopen maanden onderdelen van de Green Deal in twijfel te trekken. Na zijn vertrek werd de uitgesproken en ambitieuze Klimaatcommissaris Frans Timmermans vervangen door de christen-democraat Wopke Hoekstra, die lof kreeg voor zijn rol in mondiaal klimaatoverleg, maar voor het overige tamelijk onzichtbaar was. Ook na de verkiezingen zullen de christen-democraten de klimaatportefeuille graag behouden om de rem in te kunnen blijven drukken.

2Digitale ‘Wilde Westen’ beteugeld, achterstand blijft

Europa liep al voorop in het aanpakken van grote techbedrijven met geruchtmakende mededingingszaken, die soms leidden tot miljardenboetes. Maar al vanaf het begin maakte deze Commissie duidelijk: er moest méér gebeuren om de macht van ‘Big Tech’ te beteugelen.

Een jaar na aantreden presenteerde ze vergaande wetgeving die niet alleen de concurrentie openbrak maar ook scherpe verplichtingen betekende voor sociale media als Facebook en Twitter (thans X).

Nadat de wetten in sneltreinvaart waren uitonderhandeld, werden ze afgelopen jaar van kracht. Daardoor worden de eerste resultaten al zichtbaar. Ook voor de Europese burger: die kan plotseling applicaties ook buiten Apple’s ‘Appstore’ aanschaffen, of een andere betaaldienst dan Apple Pay gebruiken.

Toch blijft het afwachten wat het succes is op lange termijn. Bijvoorbeeld omdat desinformatie nog altijd welig tiert op onder meer X, en Brussel pas recent is begonnen te handhaven. Ook is de Europese techachterstand op China en de VS de afgelopen vijf jaar niet of nauwelijks ingelopen. Sceptici betwijfelen of Europa door louter een ‘superregelmaker’ te zijn, mee kan blijven komen in de nieuwe digitale economie.

3Schenders rechtsstaat verliezen geld, zorgen blijven

Critici waren in 2019 direct op hun hoede toen Von der Leyen een verzoenende toon aansloeg tegenover notoire rechtsstaatschenders als Polen en Hongarije. Ze zei dat geen „enkele” rechtsstaat perfect is.

Maar zelfs al had de Commissievoorzitter het gewild, dan was ze er door voortdurende escalatie vanuit die landen waarschijnlijk alsnog niet in geslaagd de verhouding goed te houden. De afgelopen vijf jaar waren een aaneenschakeling van rechtsstaatconflicten die tot keiharde botsingen en diepe breuklijnen leidden. De Hongaarse premier Viktor Orbán radicaliseerde steeds verder en gijzelt inmiddels vrijwel elk besluit dat unanimiteit vereist. Dat Hongarije binnenkort het EU-voorzitterschap voor een halfjaar overneemt, wordt met angst en beven tegemoet gezien.

Toch is de balans volgens betrokkenen niet uitsluitend negatief. De toenemende urgentie zorgde ervoor dat er een EU-akkoord kwam over een nieuw drukmiddel: het inhouden van Europees geld voor landen waarover de zorgen over corruptie te groot zijn. Hongarije wacht nog steeds op vele miljarden aan bevroren subsidies. En in Polen trad recent een nieuwe pro-Europese regering aan die de ambitie heeft de rechtsstaat weer te versterken.

Toch blijven de zorgen onder rechtsstaatanalisten groot. Bijvoorbeeld over het nieuwste probleemkind: het Slowakije onder premier Robert Fico (die inmiddels thuis herstelt van een moordaanslag op 15 mei). En nu in steeds meer landen radicaal-rechtse partijen met soms zeer vergaande plannen aan invloed winnen, blijft de dreiging voor het afbrokkelen van de Europese rechtsorde bestaan.

4Doorbraak rond migratie met nog onzeker resultaat

Geen dossier dat in 2019 zo muurvast zat als migratie; al jaren zorgde het onderwerp voor diepe verdeeldheid tussen Noord- en Zuid-, Oost- en West-Europa. Von der Leyen beloofde een ‘frisse start’, wat eind 2020 resulteerde in plannen voor een nieuw migratiepact dat de lasten beter zou moeten verdelen.

De onenigheid was daarmee allerminst verdwenen, maar na nieuwe, lange en moeizame onderhandelingen werd de EU het eind vorig jaar alsnog eens. Dat is weliswaar een groot succes, maar of, op welke manier en hoe snel het plan tot resultaten leidt blijft onzeker. De plannen schrijven voor dat aan de Europese buitengrenzen grote, afgesloten centra moeten verrijzen waar migranten eerst worden vastgezet en waarvandaan ze eventueel worden teruggestuurd.

Critici vrezen dat dat niet alleen onwerkbaar is, maar ook tot mensenrechtenschendingen kan leiden. Het pact moet daarnaast zorgen voor een eerlijkere verdeling van asielzoekers over Europa. Maar Hongarije en Polen hebben al gezegd niet mee te willen doen, en Nederland maakte onlangs bekend zijn verplichtingen te willen ‘afkopen’ – een mogelijkheid die het pact biedt.

Daarbij komt dat zelfs de grootste optimisten erkennen dat het migratiepact het aantal aankomsten op de Europese kusten niet of niet voldoende zal terugdringen. Daarom zette Von der Leyen zich, gestimuleerd door onder anderen de radicaal-rechtse Italiaanse premier Giorgia Meloni en demissionair premier Mark Rutte, afgelopen jaar ook in voor deals met landen in Afrika om migranten tegen te houden.

Intussen groeit in Europa, onder druk van een groeiende rechterflank, de roep om ook ‘onorthodoxe’ maatregelen te overwegen – zoals het verplaatsen van migranten naar landen elders in de wereld. Bijvoorbeeld zoals het Verenigd Koninkrijk wil gaan doen naar Rwanda. Ondanks flinke stappen blijft het migratiedossier daarmee een grote Europese kopzorg.

5Opvallend leiderschap na Russische agressie

In de jaren van het presidentschap van Donald Trump (2016-2020) was het Europa gaan dagen dat het politieke klimaat in de wereld steeds guurder werd. Trump zag de Europese Unie niet in de eerste plaats als bondgenoot, maar als concurrent. Ook maakte hij heel duidelijk dat Europa meer aan de eigen veiligheid moest doen. Oost-Europese lidstaten maakten zich steeds meer zorgen over Rusland, dat in 2014 de Krim had geannexeerd.

Ursula von der Leyen beloofde dat haar Commissie een ‘geopolitieke’ Commissie zou zijn. De Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenland, Josep Borrell, begon een complex consultatieproces dat moest leiden tot een Strategisch Kompas voor de EU, een blauwdruk voor een assertiever en zelfstandiger veiligheidsbeleid.

Externe schokken wakkerden het bewustzijn dat Europa assertiever moest worden verder aan. De pandemie liet zien hoe afhankelijk Europa van anderen was geworden en hoe kwetsbaar de just-in-time economie was – waarbij producten pas geleverd worden als ze nodig zijn. Na de onverwachte en rampzalige aftocht van Amerikaanse militairen uit Afghanistan, met vreselijke taferelen op de luchthaven van Kabul, drong het besef door dat Europa niet eens in staat was de eigen burgers te evacueren.

De grootschalige inval van Rusland in Oekraïne was het begin van een nieuwe werkelijkheid. Von der Leyen wist in 2022 snel wat haar te doen stond: ze schaarde zich vierkant achter Oekraïne. De Commissie regelde geld voor wapens en nam een heel scala aan maatregelen om Kyiv te helpen. De Unie strafte Moskou met sancties en beloofde Oekraïne een Europese toekomst. In een verbluffend tempo verlaagde de EU vervolgens de afhankelijkheid van Russische fossiele energie. De EU volgde daarmee de lijn die de VS hadden uitgezet, maar steeg uit boven zichzelf. De Commissie had goed aangevoeld dat Poetins oorlog tot een ingrijpende verbouwing van de EU zou leiden.

De Commissie reageerde dus goed op onvoorziene schokken, maar de volwassenwording van de EU is als het om hard power gaat nog maar net begonnen. De EU was altijd al een invloedrijk handelsblok, nu moet ze op gebied van veiligheid en defensie sterker worden. Die omwenteling gaat geld kosten en veel aandacht vergen.

De oorlog in Oekraïne heeft ook de traditionele verdeeldheid van Europa als het gaat om buitenlands beleid goeddeels aan de aandacht onttrokken – alleen Hongarije zit niet op de lijn van Brussel.

De Gaza-oorlog maakte in een handomdraai een einde aan de euforie over Europese eensgezindheid. Europa is traditioneel hopeloos verdeeld als het om Israël/Palestina gaat en speelt, mede daarom, geen rol van betekenis in het Midden-Oosten. Het optreden van de Commissie was amateuristisch. Eén commissaris zette meteen alle hulp aan de Palestijnse gebieden stop, een ander draaide dat prompt terug. Von der Leyen vloog naar Tel Aviv, zonder EU-breed mandaat, hetgeen kwaad bloed zette bij landen die van oudsher eerder op de hand van de Palestijnen zijn. De komende jaren moet blijken of Europa onder toenemende druk van buitenaf wel eensgezind en daadkrachtig op kan treden.

6Concurrentiepositie hapert, groeiend conflict met China

In 2019 worstelde Brussel nog met een groeiend handelsconflict met het Amerika van Donald Trump. Iets meer dan een jaar later verdween weliswaar kopzorg-Trump, maar de spanningen over handel werden onder opvolger Joe Biden nauwelijks minder. En ook in de jaren erna is Europa blijven tobben over de vraag: hoe blijf je een open, concurrerend handelsblok in een steeds vijandiger wereld?

Meer nog dan de VS, zorgde de groeiende spanning met China tot veranderend beleid. Europa, kondigde Von der Leyen meermaals aan, zou „niet meer naïef zijn”. Het betekende dat allerlei nieuwe instrumenten werden geïntroduceerd, bijvoorbeeld om oneerlijke concurrentie op de eigen markt te voorkomen of sneller te kunnen reageren als de EU getroffen werd door importheffingen.

Tegelijkertijd probeerde de Commissie de Europese industrie aan te jagen met versoepelde regels en nieuwe subsidies. Maar wat Brussel beschikbaar heeft aan staatssteun, valt in het niet bij het geld dat concurrenten China en de Verenigde Staten gebruiken om hún industrie aan te jagen. Nog altijd blijft de Europese economie, met Duitsland voorop, kwakkelen.

Zo blijft de concurrentieachterstand van Europa groot en wordt de EU tegelijk meegetrokken in een sluimerende handelsoorlog tussen de VS en China. Een apotheose volgt naar verwachting de komende dagen, als Brussel, in navolging van de VS, heffingen aankondigt op Chinese elektrische auto’s.

Delen





Mail de redactie