Bloedend tandvlees en losse tanden, inwendige en onderhuidse bloedingen, oedeem en algehele malaise. Dat waren vroeger de tekenen van scheurbuik. „Meer dan twee miljoen zeelieden zouden aan scheurbuik zijn bezweken in het tijdperk van de zeilvaart”, meldt Geschiedenis.nl. „Meer dan door stormen, scheepsrampen, zeeslagen en alle andere ziekten bij elkaar. Een langzame, pijnlijke dood.”
In 1747 bedacht de Britse marine-arts James Lind een lumineus experiment, volgens velen de allereerste randomized clinical trial. Twaalf scheurbuiklijders, twee per behandeling, gaf hij dagelijks cider, verdund zwavelzuur, azijn, zeewater, knoflook met mosterdzaad óf citrusvruchten. U raadt het al: die laatste twee waren binnen zes dagen genezen.
Het verantwoordelijke molecuul, nu bekend als vitamine C, werd pas in 1912 ontdekt. Het kreeg de naam ascorbinezuur, van a- (niet) en scorbutus (scheurbuik). Die laatste naam komt overigens niet van scheurende buiken, maar van het Oudnoorse skyrbjugr: zwelling (bjugr) door het drinken van te veel zure melk (skyr) aan boord.
Maar nu dan? Zien artsen nog weleens scheurbuik? De kop van een recent artikel in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde verraadt het antwoord: ‘ Scheurbuik komt nog steeds voor’ (2023). Het is geschreven door drie artsen van Tergooi MC in Hilversum.
„Er kwam bij ons een patiënt binnen met vocht in de benen, bloedingen en lethargie”, vertelt Minou Snijders Blok, een van de auteurs. „Ze had ook diepgelegen blauwe plekken in de wangen. Een van ons las net een boek over de VOC en herkende dat laatste symptoom. We besloten het vitamine-C-gehalte in het bloed te bepalen. Dat was bijna onmeetbaar laag.” Een vitamine-C-behandeling sloeg binnen enkele dagen aan.
Deze patiënt had een psychiatrische achtergrond, vertelt Snijders Blok. „Ze at alleen stokbrood met kruidenboter. Heel uitzonderlijk, natuurlijk. Maar het zal je verbazen hoeveel mensen écht slecht eten. In een Britse studie uit 2008 had tot een kwart van de mensen in de laagste inkomensgroep een vitamine-C-tekort. Maar we missen het in de spreekkamer vaak, omdat we er niet aan denken.”
Hoe vaak scheurbuik voorkomt, is moeilijk te zeggen. Het is een glijdende schaal; symptomen als oedeem en lethargie komen veel voor en passen ook bij veel andere ziekten. En vitamine C wordt niet standaard gemeten. „Dat zou misschien wel moeten”, zegt Snijders Blok. „Maar nog laagdrempeliger is: bij verdenking meteen vitamine C voorschrijven. Gezond en gevarieerd eten is natuurlijk het allerbeste, maar als dat niet haalbaar is, dan zijn goedkope pillen een prima oplossing. In elk geval tijdelijk.” Pillen slikken is normaal gesproken niet nodig. De overmaat daarin plas je gewoon weer uit.
Ernstige scheurbuik is zeldzaam, zegt internist Gerard Rongen van het Nijmeegse Radboudumc. „Ik heb het in mijn 30 jaar maar twee keer gezien”, zegt hij. Vitamine C is een onmisbare ‘partner’ van veel enzymen. Bij een tekort stokt bijvoorbeeld de opbouw van collageen, belangrijk in bindweefsel en vaatwanden. „Bij een tekort gaan de vaten lekken. Dat verklaart veel symptomen.”
Wij maken zelf geen vitamine C, in tegenstelling tot de meeste dieren. En het verdwijnt snel uit ons lichaam. We moeten het dus regelmatig aanvullen vanuit ons voedsel: fruit, maar ook groene groenten. Rongen: „Als je slecht eet, zie je na een maand al de eerste verschijnselen. Bij kinderen en kwetsbare mensen al sneller. En als je helemáál geen vitamine C eet? Dan heb je binnen twee, drie maanden scheurbuik.”
