Bombardement van een prof en de bezetting van een kernreactor: studentenprotesten zijn eeuwenoud

Posted on May 14, 2024 by admin

Woedend waren ze, de Leidse studenten. Dat er zulke achterlijke, ouderwetse dingen beweerd mochten worden op hún universiteit. Deze schandalige promotie konden ze niet zomaar laten passeren, dat was duidelijk. Een groepje besloot daarom de plechtigheid te verstoren door te stampen op de grond en met hun vuisten te roffelen op de bankjes van het Academiegebouw. Toen de familie van de spreker hierover haar ongenoegen kenbaar maakte, vielen over en weer rake klappen. De disputatie eindigde in „groot getier”, aldus een ooggetuige.

Wat was hier aan de hand? Een voordracht over het Israëlisch-Palestijns conflict of over transgenders misschien, of ontkende iemand de klimaatverandering? Niets van dat alles. De confrontatie in Leiden maakte deel uit van de ‘Eerste cartesiaanse oorlog’ (zoals universiteitshistoricus Willem Otterspeer het conflict noemde) die tussen 1647 en 1659 de universiteit in haar greep hield. Aanhangers van de Franse filosoof René Descartes – die voorstelde om aan álles te twijfelen – botsten er met de universitaire autoriteiten, die vreesden dat mensen dan ook zouden gaan twijfelen aan het bestaan van God. Studenten wilden juist wél weten wat Descartes te zeggen had, en daarom vielen ze op 7 februari 1648 een spreker aan die diens gedachten buiten de orde wenste te plaatsen.

Gewapend vrijkorps

Met de bezettingen van universitaire gebouwen deze en vorige week is het studentenprotest helemaal terug van weggeweest. Vanaf de jaren negentig hadden universiteiten nog maar weinig te maken met dit soort reuring, maar het protest tegen de oorlog in Gaza waaide in korte tijd over uit de Verenigde Staten naar Nederland.

Vergelijkingen met de demonstraties en bezettingen van 1969 liggen voor de hand, maar de traditie van het studentenprotest is veel ouder, weet Pieter Slaman, universiteitshistoricus van de Universiteit Leiden. „Zulke protesten zijn eigenlijk van alle tijden, hoewel ze komen en gaan. Op periodes van verhitte conflicten volgen lange jaren waarin helemaal niks gebeurt.”

Studentenprotesten zijn onder te verdelen in twee categorieën, zegt Slaman. „Of ze gaan erom de positie van studenten aan de eigen universiteit te verbeteren, of ze hebben betrekking op de politiek buiten de universiteit. Soms, zoals in 1969, vallen beide soorten protest samen.”

Drijvende kracht

In het geval van de leer van Descartes had de universiteit verboden dat die onderwezen zou worden, zegt Slaman. „Zijn naam mocht zelfs niet worden genoemd. Dat werkte een paar jaar, maar toen bleek de censuur niet langer houdbaar. Je kunt nieuwe ideeën niet permanent buiten de deur houden als machthebber. Studenten zijn vaak de drijvende kracht achter de verspreiding ervan. Docenten kunnen ontslagen worden, maar studenten zijn binnen een paar jaar toch weg. Dat geeft vrijheid.”

Eind achttiende eeuw vormden studenten in Leiden zelfs een gewapend vrijkorps om hun idealen te verspreiden, zegt Slaman. „Ze waren Patriotten: vóór meer vrijheid en tégen het huis van Oranje.” Voor de overheid hoefden ze niet bang te zijn: tot 1815 vielen Nederlandse studenten niet onder de reguliere rechtspraak, maar hoefden ze zich enkel te verantwoorden voor de academische vierschaar.

Daar ging slechts een geringe afschrikkende werking vanuit, ontdekte de Leidse orangistische lector Johannes le Francq van Berkhey. Hij beklaagde zich er in 1784 bij de universiteitsleiding over dat zijn huis „geduurende eenige nachten was gebombardeerd” door de studenten van het vrijkorps. Toen hij daags hierna op straat door studenten werd lastiggevallen, trok hij zijn mantel uit en wierp die woedend op de grond. „Daar legt nu den lector, nu ben ik burger en zelfverdediger. Wie het hart heeft val aan!”

De universiteit zat lelijk in haar maag met dit activisme, aldus Slaman. „Daarbij moet wel worden gezegd dat bestuurders alleen bezwaar hadden tegen engagement als het geluid van de demonstranten inging tegen de algemeen geldende opinies van die tijd. Toen studenten in 1831 naar het front trokken om te vechten tegen Belgische opstandelingen, stond iedereen te juichen. Dat was immers ‘muitziek Belgenrot’.”

Foto Academisch Historisch Museum Leiden

Militaire leest

Deze Leidse schermutselingen werden allemaal duidelijk geïnspireerd door de wereld buiten de universiteit. Protest later in de negentiende eeuw in Delft had vooral te maken met de omstandigheden van de studenten zelf, zegt Abel Streefland, universiteitshistoricus van de TU Delft. „De ingenieursopleiding hier heette de Koninklijke Akademie en was op militaire leest geschoeid. Er heerste een strakke discipline, waarvan de studenten steeds minder gediend waren. Ze kwamen in opstand – samen met hun ouders – en trokken in 1864 aan het langste eind, toen de Akademie werd omgevormd tot de veel vrijere Polytechnische School.”

Op deze school raakten studenten later in de negentiende eeuw betrokken bij de grootste politieke kwestie van die tijd: de erbarmelijke omstandigheden waaronder arbeiders moesten leven. Streefland: „De studenten in Delft werden meer dan hun collega’s elders geconfronteerd met het leed van de arbeidersklasse. Die mannen werkten in de mijnen en fabrieken waar ook ingenieurs uit Delft emplooi vonden. Een aantal van hen klom in de pen om het lot van de arbeiders te verbeteren. Ze ontwikkelden zich tot socialisten.”

Na een aantal jaar doofde dit heilig vuur, zegt Streefland. „Sommige Delftenaren gingen de politiek in om hun idealen te verwezenlijken, maar op de instelling zelf verdween het socialisme. Het lijkt een soort modegril te zijn geweest. Misschien is dat ook wel inherent aan protest op een universiteit, omdat de studentenpopulatie zich elke paar jaar vernieuwt. Iedere generatie begint opnieuw.”

Vanaf het midden van de negentiende eeuw trokken universiteiten zich terug van het rumoer van de wereld, zegt Ab Flipse, universiteitshistoricus van de Vrije Universiteit in Amsterdam. „Het werden meer ivoren torens. En als studenten al demonstreerden, dan was dat om de liberale, burgerlijke status quo te bevestigen. Toen de socialistische leider Pieter Jelles Troelstra in november 1918 de revolutie uitriep, gingen studentencorpora de straat op met hun vaandels om steun te betuigen aan koningin Wilhelmina.”

Dat is ook niet zo gek, vindt Flipse. „Je ging naar de universiteit omdat je deel uitmaakte van de elite. Studenten verwachtten er een opleiding waarmee ze hun bevoorrechte positie in de maatschappij konden bestendigen. De universiteit was geen revolutionair instituut.”

Zo’n conservatieve instelling komt pas in beweging als zich nieuwe groepen studenten aandienen, denkt Flipse. „Dat zag je dus in Delft, waar je in de negentiende eeuw terechtkon met de hbs en geen gymnasium nodig had, zoals elders. Het socialisme kreeg misschien mede hierom daar als eerste voet aan de grond.”

Foto Paul van Riel / Hollandse Hoogte / ANP

Studenten leggen in 1969 hun eisen voor aan het college van bestuur.

Maagdenhuis

Vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw kregen Nederlandse universiteiten te maken met een enorme toestroom van een nieuwe groep studenten: de babyboomers. Aan de VU groeide het aantal studenten van zo’n 3.000 in 1960 tot zo’n 13.000 in 1980, zegt Flipse. „En deze mensen zetten het instituut flink op zijn kop. Het begon met belangenbehartiging voor zichzelf. Studenten wilden meer inspraak in het bestuur van de universiteit. Dat dwongen ze af met demonstraties en bezettingen. De beroemdste bezetting is natuurlijk die van het Maagdenhuis (het bestuursgebouw van de Universiteit van Amsterdam) in mei 1969, maar ook aan de VU vonden demonstraties plaats. In 1970 volgde de invoering van een nieuw bestuursmodel, waarbinnen een door studenten en medewerkers bevolkte universiteitsraad vergaande zeggenschap kreeg.”

De inspiratie voor de protesten van 1969 kwam net als nu met Gaza uit het buitenland, zegt Pieter Slaman. „De opstandige ideeën waaiden over uit Parijs. Nederlandse studenten probeerden eerst met praatgroepen verandering af te dwingen, maar toen dat niet lukte, sloeg de vlam in de pan. Nog vóór Amsterdam gebeurde dat in Tilburg, waar demonstranten hun universiteit omdoopten tot de Karl Marx Universiteit. Hier zie je dat interne politiek en algemene progressieve idealen al snel samenvielen.”

Ook in Delft rommelde het eind jaren zestig, zegt Abel Streefland. „Eerst ging het inderdaad om de democratisering van de universiteit, maar toen eenmaal het recht bedongen was om mee te praten, werd er over álles gediscussieerd – heel lang. De grote politiek – de oorlog in Vietnam, radicaal socialisme, kernenergie –, het stond allemaal op de agenda. De ene bezetting volgde op de andere, tot eind jaren tachtig.”

Aan doelwitten was geen gebrek. Streefland: „In 1980 bezette een groepje studenten een gebouw met daarin de Delftse onderzoeksreactor. Wetenschappers gebruikten die om onderzoek te doen, maar daar waren deze demonstranten tegen. Toen lieten ze de boel netjes achter. Ik moest hieraan terugdenken toen ik alle vernielingen van de afgelopen week in Amsterdam zag. In Delft is in al die jaren voor zover ik weet één deur geforceerd. Die schade is verhaald op de demonstranten.”

Krakersgeweld

De jaren tachtig kenden flink wat krakersgeweld, en dat zag je ook bij studentenprotesten terug, zegt Pieter Slaman. „Bij demonstraties tegen de invoering van de nieuwe studiefinanciering kreeg minister van onderwijs Wim Deetman zelfs een trap in zijn buik.”

Hierna brak een lange periode van rust aan. De democratisering van de universiteiten werd in 1997 goeddeels teruggedraaid, zonder noemenswaardig protest. Slaman: „Dat paste bij de algehele ideologische onderkoeling van de jaren negentig. De universiteitsraad had nu alleen nog maar een soort instemmingsrecht, maar niemand leek dat heel erg te vinden.”

Rond de kredietcrisis van 2008 vond een kentering plaats, denkt Slaman. „Het engagement kwam vanaf dat moment terug op de universiteit. Meest opvallende exponent daarvan – tot de afgelopen weken – was de bezetting van het Maagdenhuis in Amsterdam in 2015.”

De bezetters wilden toen onder andere meer inspraak bij belangrijke beslissingen, zegt Ab Flipse, die wijst op een bezetting van de VU in 2014. „Ook moesten er meer vaste contracten voor werknemers komen en minder worden bezuinigd, een beleid dat de actievoerders typeerden als rendementsdenken. Hun slogan was: de universiteit is geen koekjesfabriek!”

De acties van de afgelopen weken in Amsterdam en elders in Nederland zijn duidelijk van een andere soort. Ze gaan niet over het dagelijks functioneren van de universiteit, maar over de wereld erbuiten, ziet Pieter Slaman. „Hoewel er ook wel gevraagd wordt om de dekolonisatie van het curriculum, is de focus primair gericht op het conflict in Gaza en de banden van Nederlandse universiteiten met universiteiten in Israël.”

Waarom gaan Nederlandse studenten nu opeens, na ruim dertig jaar, weer in groten getale de straat op? „Misschien heeft dat te maken met de influx van weer een nieuwe groep studenten, net zoals in de jaren zestig”, denkt Ab Flipse. „Het gaat om studenten die als eersten in hun familie naar de universiteit gaan, maar ook om een grote groep studenten uit het buitenland. Die brengen nieuwe ideeën mee.”

Mentaal ingraven

Interessant is dat de huidige ontwikkelingen op de universiteit haaks staan op die in de rest van de maatschappij, vindt Pieter Slaman. „Terwijl de jaren zestig een brede emancipatiebeweging lieten zien, hebben we nu te maken met een samenleving die over het algemeen rechtser en conservatiever wordt. Er heerst een crisissfeer, waardoor mensen zich mentaal ingraven – eigenlijk compleet het tegenovergestelde van 1969.”

Bij het aantreden van een nieuw, rechts kabinet voorziet Slaman het ontstaan van een conflictsituatie. „Daarbij zullen instellingsbesturen en hun studenten en medewerkers samen in dezelfde hoek komen te staan tegenover de nationale politiek. Ik zou als universiteit daarom nu terughoudend zijn met het invoeren van verbiedende maatregelen rondom demonstraties. Je weet niet hoe de situatie er over een tijdje uitziet.”

Lees ook
Gazaprotest: in Amsterdam vernielingen door zwartgeklede vandalen, in Nijmegen een festivalsfeer

Column | Geluk is bloemsproetjes op vlugge forellen

admin
November 26, 2024
0

Omdat het jaar alweer ten einde loopt, zo’n jaar gaat als het laat wordt ineens met reuzesprongen, overwogen we maar vast eens welk gedicht we zouden gaan gebruiken voor de nieuwjaarskaart. Vorig jaar hadden we er een uitgezocht die we toen toch niet gebruikten omdat we een gedicht ontmoetten, kersvers en geheimzinnig, dat er echt om vroeg om onder de mensen te komen. Dus we keken weer naar die eerste keus van vorig jaar en ja, een prachtig gedicht, van Czeslaw Milosz, over geluk dat wacht om opgemerkt te worden door stervelingen, heel gewoon geluk. Het geluk van ‘gloeiende zon op de bladeren, het vurige zoemen van de hommels/ ergens ver weg’. Van even precies daar zijn waar je wilt zijn. Ideaal voor een nieuwjaarswens.

Toch aarzelden we. Het leek een beetje raar, wereldvreemd bijna, om de mensen een gedicht te sturen over heel gewoon geluk. Alsof wij niet in de gaten hebben wat er in de wereld aan de hand is, de verschrikkingen in Soedan, in Gaza, in Oekraïne, al die mensen die verdreven worden en die dan onder meer hier terecht komen en geen plaats vinden om hun hoofd neer te leggen omdat wij (Nee! Niet ‘wij’. Zij!) menen dat vluchtelingen de oorzaak zijn van al onze problemen. En dan praat je nog niet over het klimaat, wat het ook moeilijker maakt om je te verheugen in zonlicht, al moet een mens zich natuurlijk wel in zonlicht blijven verheugen.

Is het nu al zo ver gekomen dat geluk iets is om je voor te schamen? Dat zou wel het toppunt zijn. Ik lees ongeveer elke dag in de bloemlezing van Elisabeth Lockhorn die ‘de mooiste gedichten over geluk’ koos, onder de wel wat erg optimistische titel Het komt goed. Ik weet niet of het goed komt. De gedichten die erin staan weten dat ook niet, ze zeggen er niet veel over. Ze zeggen alleen maar op allerlei manieren dat geluk bestaat. Soms. Vaak hebben ze het helemaal niet over geluk, maar kun je uit wat ze wel zeggen opmaken dat het bestaat, en dat het je ten deel kan vallen, bijvoorbeeld als je opmerkt dat de wereld niet effen is maar vol van ‘bontigheid’ zoals Leo Vroman de ‘dappled things’ van Gerald Manley Hopkins vertaalt, die God looft voor ‘bloemsproetjes op vlugge forellen/ voor vonkgepoft kastanje-herfstlicht’ en nog zo het een en ander aan gestippelds, gestreepts, gevlekts, geruits.

Dichters weten ook wel dat de wereld niet bepaald uit bloemsproetjes bestaat, uit narcissen in het voorjaar, zondagmorgens met zon op de ontbijttafel. ‘Tracht de verwonde wereld te bezingen’ schrijft Adam Zagajewski, ‘Je zag vluchtelingen op weg naar nergens,/ je hoorde de beulen een lied van vreugde zingen’. Maar desondanks ‘Bezing de verwonde wereld’. Of misschien: juist daarom.

Niemand heeft er iets aan als we de wereld uitsluitend als een verzameling ellende, verdriet en wanhoop beschouwen. En zelfs dan: Anna Enquist heeft het over ‘wanhoop’ die ‘met windkracht tien/ in haar rug staat’ en vraagt zich af wat haar gaande houdt. En beantwoordt dat: ‘Dat zij gaat/ houdt haar gaande. Zij gaat.’

Degenen die op weg gaan, hun huizen hun gevoel van thuis-zijn achterlaten, die in gammele bootjes gaan zitten en hun kinderen zien verdrinken, ze willen toch leven. En als het kan niet alleen maar zo’n beetje bestaan, nee erin geloven, God prijzen voor bontigheid, voor stilte met geluiden ver weg, voor het geloof, even, dat het leven is iets is om blij mee te zijn, dat geluk bestaat.

Opinie | Quest

admin
November 26, 2024
0

In het bed naast dat van mij in het ziekenhuis ligt een jonge dame. Ze vraagt of ik een blaadje of een tijdschrift voor haar heb. Ik geef haar de Quest en zeg enthousiast dat er aardige korte artikelen in staan en dat ik het blad reeds uit heb. Waarop ze reageert: „Oh fijn, bedankt. Ik ben geen lezer hoor maar ik heb het zo warm: dan kan ik er even mee waaieren….”

Lezers zijn de auteurs van deze rubriek. Een Ikje is een persoonlijke ervaring of anekdote in maximaal 120 woorden. Insturen via [email protected]

Duitsland kijkt kritisch terug op de Kanzlerin maar Merkel zelf vindt dat ze niet veel fout deed

admin
November 25, 2024
0

Drie jaar na haar politieke pensioen is de erfenis van Angela Merkel, kanselier van 2005 tot en met 2021, op zijn zachtst gezegd omstreden. In de laatste jaren van haar zestienjarige kanselierschap, toen Merkel onmiskenbaar haar stempel op het land had gedrukt, was een ironisch ‘Danke Merkel’ een gevleugelde uitspraak in Duitsland – voor alles wat goed maar vooral voor wat slecht ging in het leven, kon Merkel verantwoordelijk worden gehouden. Was het glad buiten, ‘Danke Merkel’, viel er een glas uit je handen, ‘Danke Merkel’, maakte iemand hands in de kwartfinale van het EK voetbal, ‘Danke Merkel’. Het idee dat de Kanzlerin een zekere vorm van almacht bezat, was de Duitsers niet vreemd.

Drie jaar later is ‘Danke Merkel’ geen grapje meer. In de Bondsrepubliek gaat veel niet zoals gewenst en de oorzaak daarvan wordt veelal gezocht in de opeenvolgende regeringen-Merkel.

Het wegen- en spoornet is hopeloos verouderd (in september stortte in Dresden nog een brug in de Elbe), net als schoolgebouwen in heel Duitsland. Onder Merkel werd in 2009 de roemruchte Schuldenbremse, die het begrotingstekort wettelijk inperkt, ingevoerd, en als gevolg daarvan werden broodnodige investeringen uitgesteld.

Een andere spaarpost was defensie, in 2011 werd de dienstplicht afgeschaft, en er werd pas na 2014 en de Russische annexatie van de Krim mondjesmaat meer geld gestoken in de Bundeswehr, ook als de 2-procent-norm van de NAVO bij lange na niet werd gehaald (in 2021 stond er 1,3 procent van het bbp op de begroting voor defensie). Na de annexatie bedisselde Merkel, zo wil het verwijt, met de Franse president François Hollande, de Oekraïense president Petro Porosjenko en de Russische president Vladimir Poetin het Minsk-akkoord, dat voor Oekraïne, zo bleek al gauw, niets oploste.

Ik wilde de verdere beschrijving en duiding niet alleen aan anderen overlaten

Angela Merkel
in haar memoires

Vervolgens zette Duitsland de aanleg van de pijpleiding Nord Stream 2 toch door, en maakte het land zichzelf grotendeels afhankelijk van Russisch gas – temeer omdat Merkel in 2011, tegen haar eerdere standpunt in, het einde van de kernenergie in Duitsland verkondigde.

Ook Merkels ruimhartige migratiepolitiek, waarmee ze wereldwijd maar aanvankelijk ook in eigen land bewondering oogstte, heeft de tand des tijds niet goed doorstaan: volgens haar critici plaveide Merkel daarmee de weg voor de opkomst van de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland.

Sentimentaliteit

In Merkels memoires, getiteld Vrijheid, die dinsdag verschijnen, schrijft de voormalige Kanzlerin dat het idee voor een boek voor het eerst ontstond in de tijd van die vluchtelingencrisis in 2015. Merkel wilde „het verloop van de gebeurtenissen, de motieven voor mijn beslissing […] beschrijven zoals dat enkel in boekvorm mogelijk is. Ik wilde de verdere beschrijving en duiding niet alleen aan anderen overlaten.”

Ook de duiding van een aantal andere sleutelmomenten wil Merkel niet geheel uit handen geven. In ruim 700 bladzijden schrijft Merkel over verschillende hoofdstukken en dilemma’s uit haar kanselierschap, over haar afwegingen en uiteindelijke besluiten en compromissen. Wie vanwege alle recente kritiek op haar beleid een defensieve toon verwacht wordt teleurgesteld: Merkel legt de omstandigheden uit en verwacht van haar lezers dat die haar argumentatie volgen. Af en toe schrijft Merkel – die het boek samen met Beate Baumann schreef, haar adviseur sinds 1992 – dat ze een fout maakte, maar dat gaat dan om kleinigheden, zoals een ongelukkige uitspraak tijdens een persconferentie.

Het thema migratie en haar optreden in 2015 waren een aansporing voor het boek omdat Merkel vindt dat er ten onrechte vanuit wordt gegaan dat ze, als vrouw die de eerste helft van haar leven in de DDR doorbracht, uit sentimentaliteit handelde, alsof haar eigen ervaringen met de Berlijnse Muur haar een soort levenslange aversie tegen alle vormen van grenzen hadden opgeleverd.

Volgens Merkel werd haar DDR-achtergrond steeds weer gebruikt om haar beslissingen in controversiële kwesties in twijfel te trekken. „Mijn argumenten telden plotseling niet meer. In plaats daarvan werd hoofdschuddend gevraagd: hoe komt ze daar nu weer bij?”, schrijft Merkel. „Dat kan alleen maar komen doordat zij met haar DDR-verleden onze waarden niet echt begrijpt.”

Soms wordt er ook andersom geredeneerd: zo suggereerde een Duitse journalist recent nog dat Merkels ommezwaai wat betreft kernenergie – tot 2011 was ze voorstander, tot de kernramp in Fukushima – voortkwam uit het feit dat Merkel dacht dat ze zich de West-Duitse afkeer van kernenergie eigen moest maken, dat haar wending een vorm van aanpassing was.

Volgens Merkel werd haar DDR-achtergrond gebruikt om haar beslissingen in twijfel te trekken

In haar laatste weken als kanselier, in oktober 2021, had Merkel al in een uiterste ongebruikelijke persoonlijke toespraak gezegd dat veel West-Duitsers nog altijd naar Oost-Duitsers kijken met de vraag of ze zich wel afdoende hebben aangepast, als immigranten die steeds weer hun verblijfsrecht in hun nieuwe land moeten verdienen.

In Vrijheid schrijft Merkel dat ze niet had voorzien dat haar ‘Wir schaffen das’ zo zou beklijven. Nu worden haar beslissingen in 2015 breed bekritiseerd: zo noemde een commentator van de Frankfurter Allgemeine Zeitung haar migratiepolitiek onlangs nog „naïef” en van een „morele verhevenheid”. Voor Merkel, zo schrijft ze, telde in september 2015 dat „we in staat waren onze Europese waarden samen in de praktijk te brengen”, en dat ieder mens „recht op een menswaardige behandeling” heeft, waardoor voor haar het sluiten van de grenzen voor migranten uit Hongarije nu eenmaal geen optie was.

Boetsja

In het voorjaar van 2022, na de bevrijding van Boetsja door Oekraïense troepen, sprak de Oekraïense president Volodymyr Zelensky direct de Kanzlerin in ruste aan toen hij haar en „de heer Sarkozy” uitnodigde in Boetsja – waar honderden burgers werden vermoord – „om te zien waartoe het beleid van concessies aan Rusland in veertien jaar heeft geleid.” Zelensky verweet Merkel en Sarkozy dat zij tijdens een NAVO-top in Boekarest in 2008 Oekraïne de zogenaamde MAP-status hadden geweigerd, het ‘Membership Action Plan’ dat aan lidmaatschap voorafgaat.

In Vrijheid redeneert Merkel dat een MAP-status Rusland had geprovoceerd, en dat een dergelijke status tegelijkertijd Rusland er niet van had weerhouden om bijvoorbeeld de Krim te annexeren, zoals in 2014 gebeurde. Het compromis met onder meer voorstander George W. Bush, destijds nog net Amerikaans president, was dat Oekraïne „op termijn” lid zouden mogen worden van de NAVO. Natuurlijk vatte het Kremlin die belofte van een lidmaatschap net zo goed op als een provocatie, en weerhield dit Poetin er evenmin van om de Krim te bezetten.

Het besluit van Merkel in Boekarest wordt inmiddels – zoals veel van haar beleid – ook door haar partijgenoten bekritiseerd. CDU-Bondsdaglid Roderich Kiesewetter schreef op X dat destijds in de Duitse besluitvorming niet een soeverein Oekraïne op de voorgrond stond, maar Duitse handelsbelangen.

Toch wordt in Vrijheid pijnlijk duidelijk hoe nauw de Duits-Russische banden in 2008 nog waren, en hoezeer Duits anti-Amerikanisme, versterkt door de oorlog in Irak, daarin een rol speelde. Merkels voorganger Gerhard Schröder (SPD) had Duitsland uit die oorlog gehouden, en was in plaats daarvan een vriendschap met Poetin aangegaan. Meer dan andere landen uit het voormalige Oostblok, schrijft Merkel, kon Duitsland, dat door het voormalige West-Duitsland verzekerd was van een stevige trans-Atlantische relatie, het zich veroorloven om ook toegeeflijk te staan tegenover Rusland. Duitsland dacht het zich kortom te kunnen permitteren van twee walletjes te eten.

„Ik wil het verhaal van mijn beide levens vertellen; van het eerste tot 1990 in een dictatuur, en het tweede na 1990 in een democratie”, schrijft Merkel in haar proloog. In de hoofdstukken over de eerste helft van haar leven in de DDR heeft Merkel het opmerkelijk genoeg veel over haar zorgeloosheid. Die had ze te danken aan haar ouders, schrijft ze, omdat het ouderlijk huis in Templin altijd een soort safe space was waar ze tegen met name haar moeder uit kon razen over al haar frustraties. Bijvoorbeeld over school, waar in het vak staatsburgerkunde vragen moesten worden beantwoord als: „Toon aan dat de wetenschappelijke inzichten van Marx en Engels correct waren en zijn.”

Thuis in Templin leerden haar ouders haar, schrijft Merkel, hoe ze enigszins trouw aan zichzelf kon blijven zonder per ongeluk de politieke grenzen te overschrijden die de staat stelde, want „de staat [kende] geen pardon en sloeg [dan] genadeloos toe.”

Zorgeloosheid

Achteraf maakt die relatieve zorgeloosheid haar trots, schrijft Merkel. Ze schetst hoe ze op een gegeven moment als studente in Leipzig de collegezaal wordt uitgestuurd omdat ze tijdens de verplichte colleges marxistisch-leninistische theorie huiswerk voor een natuurkundevak zit te maken. Achterin de zaal zit iemand die kennelijk controleert wat de studenten precies in hun opschrijfblokken noteren. De weg naar buiten was een afgang, beschrijft Merkel. Maar later voelde ze „superioriteit”, „omdat die staat het ondanks alles niet voor elkaar kreeg mij af te pakken wat me liet ervaren, voelen, leven: een zekere mate van zorgeloosheid. Die heb ik van jongs af aan gehad. En dat de DDR me die niet heeft afgenomen ervaar ik als een van mijn grootste persoonlijke triomfen over het systeem. […] Zonder die zorgeloosheid was ik veel achterdochtiger geweest dan goed voor me was.”

Ook in Vrijheid klinkt een zekere zorgeloosheid door, tenminste wat betreft de kritiek op haar beleid. Vier keer werd Merkel als kanselier gekozen, meestal met ruim 30 procent van de stemmen, een keer zelfs met ruim 40 procent – daar kunnen de huidige lijsttrekkers voor de Bondsdagverkiezingen slechts van dromen. Van 2005 en 2017, bij aanvang van Merkels laatste termijn, steunden de kiezers haar beleid, en ook Merkel is niet van plan daar achteraf afstand van te nemen. „Ik sta pal achter mijn beslissingen”, zei Merkel in een interview dit weekend in Der Spiegel.

Dus ook als Merkel in haar boek zorgen uit voor de toestand in Oekraïne of het gebrek aan effectieve maatregelen tegen de klimaatcrisis, met zichzelf en haar erfenis lijkt ze in het reine.

Hoe navolgbaar Merkels redeneringen in de verschillende situaties ook zijn – het is nogal star om vast te houden aan het idee dat alles wat destijds de beste beslissing leek, niet ook nog eens uit het huidige perspectief te bezien. En de resultaten van de beslissingen van toen niet mee te wegen in de beoordeling ervan – al was het maar omdat Merkel door een snuf meer zelfkritiek een voorbeeld zou kunnen zijn voor haar collega’s die nog in functie zijn.

Tegelijkertijd is de kalme overtuiging waarmee Merkel haar politieke nalatenschap presenteert ook een beetje typisch voor haar kanselierschap. Kiezers vertrouwden Merkel, lieten zich overtuigen als ze zei „Wij kunnen dit aan”, vonden haar bescheiden en rationeel. Onder Merkel zouden de dingen wel op hun pootjes terechtkomen, was de indruk van veel kiezers, en dat was een groot goed. Ook uit Vrijheid spreekt de boodschap dat alles onder Merkel steeds onder controle was – maar de prijs die Duitsland daarvoor betaalde wordt niet in acht genomen.