De afgelopen tien jaar las de Russische schrijver Michaïl Sjisjkin (Moskou, 1961) heel wat boeken van westerse Ruslandkenners, die aan hun publiek hun ideeën over Rusland uiteenzetten: waarom het zo’n vreemd land is en waarom het belangrijk is met Poetin in gesprek te blijven. Sjisjkin ergerde zich groen en geel aan zulke boeken, waarin voor dialoog met Poetin werd gepleit, en waarop het westerse beleid was gestoeld. „Sinds de Krim-annexatie was mij duidelijk dat we niet Poetins regime, maar juist zijn tegenstanders moesten steunen. We hadden de Olympische Spelen in Sotsji moeten boycotten, evenals het WK voetbal in Rusland van 2018. Maar het tegendeel gebeurde: iedereen reisde gretig naar Rusland, terwijl de oorlog in Oekraïne al vier jaar aan de gang was. Geen wonder dat Poetin dat opvatte als steun voor zijn agressie. Daarmee werd de deur naar de grootschalige invasie van Oekraïne in 2022 geopend.”
Om zijn ergernis de baas te worden, besloot Sjisjkin zelf een boek te schrijven. Al in 2019 had hij, samen met de, in september 2022 overleden, Duitse journalist Fritz Pleitgen Frieden oder Krieg. Russland und der Westen geschreven. Het was een dialoog tussen de Russische schrijver, die waarschuwde voor Poetins agressie, en de Duitse voormalige Rusland-correspondent, die vooral het Westen de schuld gaf voor de verslechterde betrekkingen met Moskou. „Toen Poetin in 2022 Oekraïne binnenviel, moest Fritz toegeven dat ik gelijk had gehad”, zegt Sjisjkin via Zoom vanuit een dorp nabij Basel in Zwitserland, het land waar hij sinds 1995 woont.
Al sinds de annexatie van de Krim en de Russische inval in de Donbas van 2014 probeert Sjisjkin aan zijn lezers in het Westen de snode plannen van Vladimir Poetin duidelijk te maken. Maar zijn inspanningen hadden weinig resultaat. Na de invasie van Oekraïne pakte Sjisjkin daarom de pen en bewerkte hij Frieden oder Krieg tot Mijn Rusland. Oorlog of vrede? In het boek koppelt hij de geschiedenis van zijn land aan die van zijn eigen familie, die in de Stalintijd zwaar was getroffen door oorlog en repressie. Centraal staat de relatie tussen de Russische staat en de bevolking, en de eindeloze cyclus van geweld en terreur waarin zij elkaar al eeuwen gevangen houden. „Denk daarom niet dat er na Poetins dood iets wezenlijks zal veranderen in Rusland. Na hem zullen anderen uit zijn kliek hem opvolgen.”
Lees ook
Alles om aan de macht te blijven: drie boeken over de frustraties van Poetin
U woont sinds 1995 in Zwitserland, waar de miljarden van het Russische regime zijn gestald. Hoe kijkt men daar aan tegen de oorlog in Oekraïne?
„Toen de oorlog begon kwam er, net als in de rest van het Westen, een golf van solidariteit met Oekraïne op gang. In Zürich stonden veertigduizend mensen op het centrale plein om hun steun aan de Oekraïeners te betuigen. Nog nooit waren de Zwitsers zo massaal op een politieke bijeenkomst verschenen. In een toespraak zei ik toen dat voor Zwitserland de tijd van de neutraliteit, dat heilige huisje, voorbij was. Iedereen was het met me eens, omdat we allemaal Oekraïne wilden steunen en in de overwinning geloofden. Maar na twee jaar is het pijnlijk om te zien hoe die solidariteit af lijkt te brokkelen. Niet alleen in Zwitserland, maar wereldwijd. Kijk naar Polen, dat Oekraïne het meest heeft geholpen. Daar blokkeren boeren nu de grens, omdat ze in Oekraïne een concurrent in de graanhandel zien.
„De solidariteit is omgeslagen in de wens om zo snel mogelijk vrede te sluiten. Sommigen vinden dat er opnieuw bruggen gebouwd moeten worden naar het Rusland van Poetin. Men gaat ervan uit dat hij het conflict middels een wapenstilstand wil bevriezen. Het idee heeft postgevat dat het Zelensky is, die de oorlog wil voortzetten. Daarom zeggen politici in Amerika en andere landen steeds vaker dat we, als we vrede willen in Oekraïne, druk op Zelensky moeten uitoefenen.”
Toch was u een jaar geleden nog overtuigd van een Oekraïense overwinning.
„Klopt, maar nu ben ik erg pessimistisch over de toekomst. Oekraïne heeft zowel wapens als soldaten nodig. Maar de soldaten raken op en het Westen levert opzettelijk niet alle wapens die nodig zijn om Oekraïne tot onderhandelingen te dwingen en het conflict te bevriezen. Westerse politici zijn in mijn ogen absoluut niet geïnteresseerd in een overwinning van Oekraïne, omdat een nederlaag voor Poetin binnen Rusland kan leiden tot chaos en anarchie en dat wil niemand in een land met kernwapens.
„Ook in Oekraïne wordt de situatie met de dag ingewikkelder. Het Russische leger vernietigt er alle infrastructuur. En het is onduidelijk wat de volgende winter zal brengen. Want de Russische strategie is niet om Kyiv met tanks in te nemen, maar om het uitgeputte Oekraïense volk in opstand te brengen tegen zijn regering, om ervoor te zorgen dat de Oekraïners zelf vrede en onderhandelingen met Poetin eisen.”
Aanvankelijk verwachtte iedereen dat Poetin vroeg of laat dood zou gaan, waarna er verandering zou kunnen komen.
„Ja, maar toen populaire Telegram-kanalen in Rusland ineens begonnen te beweren dat Poetin al in oktober was overleden en dat de man die we steeds op televisie zagen een dubbelganger was, kwam het besef dat de macht zelfs met Poetins overlijden niet zou veranderen. De piramide van het Kremlin is zo stevig gebouwd dat er na Poetins dood hoogstens een strijd aan de top zal ontbranden tussen de verschillende clans. Het systeem kan niet instorten en zal blijven zoals het is. En dat is een griezelig vooruitzicht. Daarom maken zelfs belangrijke democratische oppositieleiders in ballingschap, zoals Garri Kasparov of Michaïl Chodorkovski, geen kans. En zij die opstonden tegen regime, zoals Aleksej Navalny, werden gedood en anderen zitten achter de tralies. Russen associëren democratie sinds de jaren negentig met chaos, terwijl zij juist uit alle macht stabiliteit willen. Zelfs als er vrije verkiezingen worden gehouden, zullen democraten als ‘verraders’ worden gewantrouwd. Kortom, in Rusland zal deze verschrikkelijke situatie blijven bestaan, zoals het al eeuwen gebeurt. En het volk zal het regime blijven gehoorzamen.”
Komende week is Poetins inauguratie. Oproepen van de oppositie en van het Europees Parlement om zijn regering niet te erkennen, lijken nog weinig vruchten af te werpen. Is het Westen banger voor een Rusland zonder Poetin, dan voor een Rusland met Poetin?
„Was het in de twintigste eeuw soms anders? Honderd jaar geleden wilde het Westen aanvankelijk de Sovjet-Unie niet erkennen. Maar toen het erop aankwam deed het dat wel, omdat een Sovjet-regering beter is dan geen regering. Toen Stalin in 1944 de Baltische staten inlijfde, erkende het Westen dat evenmin. Desondanks deed iedereen daarna gewoon zaken met Stalin, én met Chroesjtsjov en Brezjnev na hem. Hetzelfde zal gebeuren met Poetins opvolger. Die persoon zal moeten voorkomen dat Rusland uiteenvalt, bijvoorbeeld als gevolg van etnische conflicten.”
In uw boek schrijft u dat Rusland in het verleden leeft. Wat bedoelt u daarmee?
„Rusland leeft in een historisch getto. Een land kan namelijk alleen veranderen als het openstaat voor de wereld. Dat gebeurde indertijd in het tsaristische Rusland, toen Peter de Grote de grenzen openstelde om westerlingen binnen te halen. Na hem belandden er tsaren uit Duitse families op de troon: Catharina II de Grote en Peter III. Poetin wil die banden met de buitenwereld beperken, om buitenlandse invloeden tegen te gaan. Dat lukt hem uitstekend: Rusland wordt steeds verder van de buitenwereld afgesloten. Kijk alleen al naar het Russische Wikipedia, Ruwiki. Je kunt er alle artikelen van Wikipedia vinden, maar dan in gecensureerde versie. Zo kunnen Russen in het lemma over mij alles lezen over mijn romans, maar niet dat ik tegen de oorlog en het Poetin ben.”
Lees ook
dit verhaal
U schrijft over het belang om te laten zien dat de Russische cultuur en taal niet van Poetin zijn, maar van iedereen
„Het is niet om aan te zien hoe het Poetin-regime de Russische cultuur vernietigt en deze wereldwijd in gevaar brengt. We moeten er alles aan doen om dat te voorkomen en om de Russische cultuur te behouden voor de toekomst. Op dit moment is de kloof tussen Oekraïne en Rusland te groot en is die gevuld met bloed en pijn en dood. Met iedere raket, met ieder gedood kind, wordt de kloof groter. Maar vroeg of laat zal deze oorlog eindigen en zullen we weer bruggen moeten proberen te slaan tussen onze beide volkeren. Misschien zal het niet onze generatie zijn, maar wel de volgende generatie of die daarna: de schrijvers, musici en kunstenaars van de toekomst. Om dit voor elkaar te krijgen moeten we de Russische cultuur haar waardigheid teruggeven, zodat er in de toekomst mensen zullen zijn, die deze opgave kunnen en willen voltooien. Wij moeten hen helpen.”
Wat kan de Russische culturele sector, die nu grotendeels in ballingschap leeft, concreet doen?
„Ik zie het als mijn taak om de vrije Russische literatuur en het vrije woord te helpen behouden. Schrijvers als ikzelf, die al een naam hebben, worden vertaald door westerse uitgeverijen. Maar de jongere generatie Russische auteurs kan niet publiceren in eigen land en geen enkele westerse uitgeverij zal hun boeken vertalen. Daarom heb ik samen met Zwitserse slavisten een literaire prijs bedacht met de naam ‘DAR’ (Russisch voor ‘gave’). De winnaar krijgt een vertaling van zijn werk in het Engels, Duits en Frans. Zo biedt deze prijs zowel de kans aan Russischtalige auteurs om hun wereld te ontsluiten als een manier om de taalbarrières te slechten.
„DAR is nadrukkelijk geen Russische prijs, iedereen die schrijft en leest in het Russisch is onze doelgroep. Het is een nieuw begin, een manier om de geschiedenis van de Russische cultuur te herdefiniëren en te bevrijden en het actuele debat over dekolonisatie en post-imperialisme om te zetten in daden. Het is enorm veel werk, maar iedereen wil helpen en bekende Russische auteurs zoals Boris Akoenin, Ljoedmila Oelitskaja, Dmitri Gloechovski, Dmitri Bykov steunen het initiatief. We hopen de prijs in de herfst aan te kondigen.”
Denkt u dat Oekraïners hieraan mee willen doen?
„Dat is onze grootste zorg. Het Oekraïense ministerie van Cultuur heeft schrijvers verboden om samen met Russische auteurs op te treden, zelfs als die tegen de oorlog zijn. Twee jaar geleden trad ik op met mijn Oekraïense collega’s en goede vrienden Andrej Koerkov en Joerij Androechovytsj. Het was een succes, de zalen zaten vol. Maar Androechovytsj kreeg veel kritiek, collega’s zeiden ‘Joerij, alle Russen zijn stront en jij stinkt nu ook.’ Gelukkig zijn er Oekraïense schrijvers die gezegd hebben dat ze hun boeken zullen insturen voor onze prijs. Het is ouderwets om mensen te categoriseren naar hun paspoort, de mens van de toekomst bepaalt zelf zijn identiteit.”
