Alle zittingsdagen heeft Ingrid (45) uit Huizen achterin de rechtszaal gezeten. Meestal ogenschijnlijk onbewogen, soms hoofdschuddend of met tranen op haar gezicht. Op de eerste dag werd ze vergezeld door haar broer. De andere twee dagen door een goede vriendin. Ze was er zonder haar man; hij maakte op 12 mei 2020 een einde aan zijn leven, met een capsule middel X. Hij werd 53 jaar.
Ingrid (haar achternaam houdt ze om privacyredenen liever voor zich, deze is bij de redactie bekend) hoorde afgelopen week zeven mensen het recht op zelfbeschikking bepleiten. Zij worden verdacht van deelname aan een criminele organisatie die tot doel had hulp bij zelfdoding te bieden.
Ingrid hoorde de tachtigjarige Loek de L. zeggen dat hij het middel aan zo’n honderdvijftig mensen verkocht, van wie hij sommigen nog nooit had ontmoet. En ze hoorde Tineke B. (74), die het middel volgens Ingrid aan haar partner gaf, minimaal verklaren over wat er precies is gebeurd. „Ik heb er geen herinneringen aan”, zei ze op de tweede zittingsdag. En: „Het is weer geen feit in mijn hoofd.” Als reactie op de verhalen van verwanten, onder wie Ingrid en haar kinderen, zei ze: „Ik vind het heel triest. Tragisch.”
De zeven mensen die in Arnhem terechtstaan – afgelopen week drie dagen, en het proces duurt nog tot en met 23 april – waren allemaal actief betrokken bij Coöperatie Laatste Wil (CLW). Die organisatie werd in 2013 opgericht met als doel een humaan ‘laatstewilmiddel’ op de markt te brengen. CLW kwam op de proppen met middel X, een middel dat op legale wijze te krijgen was en normaliter wordt gebruikt in laboratoria. In de loop der jaren werd CLW regelmatig gewaarschuwd door het Openbaar Ministerie: ze mochten het middel niet zelf gaan verstrekken, en ze mochten wel informatie geven, maar niet helpen bij zelfdoding. Of de leden de juridische grens hebben overschreden zal op 2 juli blijken, dan staat de uitspraak gepland.
Het proces wordt nauwgezet gevolgd door veel nabestaanden van mensen die aan het middel overleden – zowel binnen als buiten de rechtszaal. In deze rechtszaak komt de dood van vijf mensen aan bod, want bij hen is volgens het OM te herleiden dat zij stierven aan een middel dat door Loek de L. of Tineke B. werd verstrekt. Maar er zijn meer mensen die met dit middel overleden, en het zullen er zeer waarschijnlijk nog meer worden. Het is onbekend hoeveel het er precies zijn, want dat wordt niet geregistreerd.
In een eerdere rechtszaak tegen Alex S., een CLW-lid dat middel X aan honderden mensen verkocht, waren zijn praktijken ter herleiden tot zo’n tien doden. Uit een peiling van CLW bleek een paar jaar geleden dat 500 van hun 30.000 leden het middel in huis hadden – meestal om eventueel te gebruiken op een moment dat zij hun leven zelf voltooid vinden. CLW zelf heeft verhalen van 37 overledenen verzameld, zegt voorzitter Rob van Doorn.
Dankbaar
De ervaringsverhalen van nabestaanden met wie NRC sprak – in de rechtbank, maar ook daarbuiten – zijn zeer divers. Sommigen zijn de CLW-leden dankbaar, omdat zij hun naaste op moeilijke momenten hebben gesproken, en omdat ze het middel leverden. Een van die naasten kwam donderdag aan het woord in de rechtbank. Haar oom en tante stierven samen. In de rechtbank vertelt Loek de L., die hun het middel verstrekte, dat de oudere man ongeneeslijk ziek was en binnen korte tijd zou komen te overlijden. Zijn vrouw wilde ook niet meer verder leven, zegt De L., dus namen zij het heft in eigen hand. Het is de doelgroep die CLW vaak aanhaalt: ouderen die niet willen lijden, die de regie over hun eigen sterven willen hebben.
Dat is ook de groep van wie de verhalen bij CLW bekend zijn, zeg Van Doorn. „In de 37 ervaringsverhalen die wij hebben verzameld, is er spraken van een clean overlijden, en een goed gevoel bij de nabestaanden.” Maar: „Het ligt voor de hand dat de positieve verhalen de CLW eerder bereiken dan de negatieve.”
Mario Juch volgt het proces zijdelings. Zijn partner Lies Jonkman was al lang depressief toen zij op haar 63ste middel X innam en overleed. Ze had het middel volgens Juch gekocht bij iemand van CLW, maar haar overlijden speelt niet in deze strafzaak. Jonkman had al meer dan tien jaar last van „laagfrequent geluid” (LFG). Ze voelde bijna constant trillingen in haar lijf, en hoorde iets wat klonk als een stationair draaiende auto in het beste geval en een laaghangende helikopter in het slechtste geval.
Lees ook
Tot onvrede van haar omgeving.
„Ik heb we wel heel vaak afgevraagd: zou Lies er nog geweest zijn als ze dat middel niet had gekregen?”, zegt Juch aan de telefoon. „Dat weet ik niet. Ik weet alleen dat ze niet echt dood wilde, maar dat leven niet meer lukte.” Middel X was volgens Juch „een verlaging van de drempel.”
Met die vraag, of haar man zonder het middel nog had geleefd, loopt Ingrid ook rond. Hij nam het middel zonder aankondiging, in de kliniek waar hij was opgenomen voor een depressie, verschillende persoonlijkheidsstoornissen en PTSS. Problemen die eind 2018 aan het licht kwamen, nadat zijn vader overleed.
Ingrid las de mailwisseling tussen haar man en Tineke B., vertelt ze. „Zo’n instelling heeft niets met jouw keuzes te maken”, schreef B., waarmee ze volgens Ingrid verwijst naar de kliniek waar hij op dat moment verblijft. „Ik kan me voorstellen dat een eenzame vrouw van 91 die niemand meer ziet, zo’n middel in huis heeft. Maar ik heb geen begrip voor het verstrekken van dit middel. Mijn man had een heel leven voor zich met fantastische kinderen.”
In de rechtszaal worden delen van brieven van Ingrids kinderen voorgelezen. „Ik snap niet wat je bezielde dat je die pil aan mijn vader verkocht”, schrijft haar elfjarige zoon. „Het gaat de hele tijd rond in mijn hoofd wat een stomme mevrouw dit is”, schrijft Ingrids dochter van negen.
Medeverantwoordelijk
In de rechtszaak wordt ook het overlijden besproken van een vrouw van 34 met twee jonge kinderen. Haar partner vindt dat Loek de L., die haar het middel gaf, medeverantwoordelijk is voor haar dood. De L. heeft eerst „uitgebreid” met haar gebeld, vertelt hij. Een uur ongeveer. Loek de L.: „Ze was er zo moe van. Fysiek en mentaal. Ik kan niet meer, zei ze.” Uit de „fantastische” afscheidsbrief die ze volgens de L. aan haar naasten schreef, „blijkt dat het een pijnlijke maar weloverwogen beslissing was”.
De belangrijkste discussie komt in deze rechtszaak niet aan de orde, zegt Mario Juch. „Dat er behoefte bestaat bij mensen om de ‘regie’ over het einde van hun leven te nemen.” Ook bij mensen die psychisch lijden, maar niet in aanmerking komen voor euthanasie. „Er moet een mogelijkheid zijn voor mensen die hun leven ondraaglijk vinden. Er moet iets zijn waarmee mensen een zachte dood kunnen krijgen.”
Nabestaande Mado Holthuis hoopt dat de rechtszaak ertoe leidt dat regie bij het levenseinde in de maatschappij een prominenter onderwerp wordt. Zij was hele week in de rechtszaal, omdat de dood van haar moeder werd besproken. Die stond over middel X in contact met Tineke B.
„Van mij hoeven deze mensen niet veroordeeld te worden, zegt zij. „Wat winnen we ermee? Ik wil vooral dat het probleem zichtbaar wordt.” Ook haar moeder, die 78 werd, leed psychisch. „Ze deed een aanvraag voor euthanasie bij psychisch lijden bij Expertisecentrum Euthanasie, maar dat werd geweigerd”, zegt Holthuis. „Ze wilde gewoon niet meer in therapie, dat had ze al zo vaak gedaan.”
Lees ook
Levenseinde met middel X verloopt lang niet altijd snel of vredig
Sommige nabestaanden worstelen met de wijze waarop hun naaste is overleden. In NRC vertelde een van hen al eens dat die het overlijden van een naaste helemaal niet humaan vond. Deze zestiger riep meermaals om hulp en kreeg een epileptische aanval die een kwartier duurde. Vaak waren mensen alleen als zij het middel namen, omdat ze er niemand bij durfden te hebben. Hulp bij zelfdoding is strafbaar, daarom kan de politie een onderzoek starten naar aanwezigen.
Holthuis mocht om die reden niet bij het sterven van haar moeder zijn, zegt zij. Haar moeder filmde haar overlijden met een telefoon die via iemand van CLW bij haar terechtkwam. De coöperatie raadt dit aan, zodat duidelijk is dat geen hulp is geboden, maar ook om te onderzoeken hoe het sterven verloopt.
Juch vindt het nog altijd erg dat Lies Jonkman alleen is gestorven, en vermoedt dat het ook te maken heeft met de angst voor vervolging van naasten. „Toen ik de volgende ochtend als eerste in haar woning kwam, vond ik braaksel op de grond. Terwijl ze ook het antibraakmiddel had genomen waar de coöperatie het vaak over heeft, en dat ook aan haar verkocht was.” Juch heeft waardering en begrip voor de motieven van Coöperatie Laatste Wil, zegt hij. „Ik vind het geen criminele organisatie, maar het zijn wel een stelletje beunhazen.”
