Wat mag een mens zelf bepalen als het gaat over zijn eigen levenseinde? Hoe ver mag zelfbeschikking gaan? Vraag het aan het de zeven mensen die de komende weken in de Arnhem terechtstaan en zij zullen zeggen: de mens mag zo ongeveer alles over het eigen sterven – het moment, de manier – zelf beslissen, en zelfbeschikking zou absoluut moeten zijn. De euthanasiewet, vinden zij, biedt onvoldoende ruimte voor mensen die het leven zelf voltooid vinden.
Onder meer twee oud-bestuursleden van Coöperatie Laatste Wil (CLW) worden vervolgd voor deelneming aan een criminele organisatie die tot oogmerk had het „opzettelijk een ander behulpzaam zijn bij zelfdoding en/of de middelen daartoe verschaffen”. Twee anderen worden daar bovenop verdacht van hulp bij zelfdoding omdat bij hen volgens het OM is vast te stellen dat zij het zelfdodingsmiddel zelf leverden en dat enkele ontvangers zijn overleden. CLW is een verbindende factor tussen de zeven verdachten omdat ze daar lid of bestuurder van waren. Het OM vervolgt niet het CLW, maar de zeven verdachten die gezamenlijk opereerden.
De Coöperatie Laatste Wil werd in 2013 het opgericht met als specifieke doelstelling dat er een humaan ‘laatstewilmiddel’ op de markt moest komen. In de beginjaren zocht CLW met haar leden naar een middel dat op legale wijze te krijgen was, en kwam uit op een giftige stof die normaliter wordt gebruikt om laboratoriumvloeistoffen vrij van schimmels en bacteriën te houden. Dat middel is CLW later middel X gaan noemen. De coöperatie was van plan om het samen met leden in te slaan en tijdens bijeenkomsten te verdelen, zodat zij de juiste dodelijke proporties mee naar huis zouden nemen. Ze zouden daarbij ook kluisjes verstrekken, zodat mensen het veilig in hun huis zouden kunnen bewaren.
Lees ook
Coöperatie Laatste Wil: ‘Wij zijn geen zelfmoordclub’
Ingreep OM bij project CLW
Het Openbaar Ministerie stak een stokje voor het ambitieuze project, omdat het wordt gezien als hulp bij zelfdoding, en dat is strafbaar. Na die waarschuwing schortte CLW haar plannen op en verschaft de organisatie naar eigen zeggen in eerste plaats informatie. Over die periode heeft oud-voorzitter Jos van Wijk – tevens één van de bestuurders die vervolgd wordt – altijd gezegd dat zij „binnen de randen van de wet” willen blijven.
Tijdens de rechtszaak zal blijken of een groepje CLW-leden toch op eigen houtje verder is gegaan met dit project of een variant erop.
In het proces dat de komende weken in Arnhem dient, zullen de verdachten naar verwachting het recht op zelfbeschikking bepleiten. Het OM legt juist de nadruk op het recht om te leven, is te lezen in een uitleg over dit proces die zij in 2022 publiceerden. „Het is ieders goed recht om regie te voeren over het eigen levenseinde”, schrijft het OM. Maar: „Dit recht kan wettelijk worden begrensd. Die begrenzing is nodig om te voorkomen dat misbruik wordt gemaakt of dat mensen ondoordacht het leven beëindigen. In die gevallen is het recht op leven (…) in het geding”. Het recht op leven, schrijft het OM, is een van de „belangrijkste mensenrechten”. „Het is de wettelijke taak van het OM dit recht te beschermen. Vooral als het gaat om kwetsbare personen die hun doodswens niet goed hebben overdacht.”
Lees ook
Euthanasie werd afgewezen, dus was ‘middel X’ voor Lies de enige uitweg. Tot onvrede van haar omgeving
Eerdere veroordeling tot 3,5 jaar
Vorig jaar werd Alex S. tot 3,5 jaar gevangenisstraf veroordeeld voor het verhandelen van middel X, onder meer via Marktplaats, maar ook via bijeenkomsten van CLW. Sommige deals werden volgens de rechter in dat proces gesloten „in de informele sfeer”, na ‘huiskamerbijeenkomsten’ die de CLW houdt, waarin met een klein groepje leden wordt gesproken over het levenseinde.
De rechter zei dat S. met de verkoop van het zelfdodingsmiddel tegen de overheid protesteerde, die volgens hem zelfbeschikking van burgers beknot. Dat was volgens S. ook de reden dat hij geen voorwaarde stelde aan de mensen die het middel van hem kochten: iedereen kon bij hem aankloppen. Ten minste tien mensen zouden het middel dat hij verkocht hebben gebruikt om een einde aan het leven te maken. Zowel S. als het Openbaar Ministerie is in hoger beroep gegaan, dat moet nog dienen.
Ook de overheid probeerde de invloed van CLW en middel X al eens in te perken. In 2019 stelde toenmalig minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een gedragscode op met fabrikanten, groothandelaars, winkeliers en webshops om chemische middelen die kunnen worden gebruikt voor zelfdoding niet meer aan particulieren te verkopen. In praktijk zijn die regels gemakkelijk te omzeilen: de koper kan bij aanschaf bijvoorbeeld liegen dat die het middel nodig heeft voor zijn bedrijf.
CLW heeft inmiddels ongeveer 30.000 leden, van wie het gros zich in 2017 aansloot toen de CLW bekendmaakte een geschikt middel gevonden te hebben. Op de website van de organisatie betuigen onder meer Cornald Maas en Hedy D’Ancona hun steun. De mensen die CLW steunen verwijzen in hun getuigenissen vaak naar eigen nare ervaringen met het sterven van een naaste, die hun ervan overtuigen dat de autonomie bij het levenseinde groot moet zijn. „Net iets te vaak heb ik meegemaakt dat dierbaren een en ander niet nadrukkelijk hadden vastgelegd”, schrijft Cornald Maas, „en – ondanks dat ze dat nooit zo gewild hadden – in een deplorabele laatste fase van hun leven belandden”.
Het is onbekend hoeveel mensen tot dusver hun leven beëindigden met dit middel, dat wordt niet geregistreerd. Wel zijn er de laatste jaren meer meldingen binnengekomen van sterfgevallen met dit middel bij het Nationaal Vergiftigingen Informatiecentrum (NVIC), maar dat gaat om kleine aantallen en is onvolledig: In 2022 werd van twaalf meldingen bij NVIC vastgesteld dat ze fataal afliepen. In 2021 waren er vier meldingen van sterfgevallen na inname van middel X. Sinds het NVIC in 2014 met de registratie begon, zijn er tot 2021 in totaal 20 zelfdodingen met het middel gemeld.
‘Mars voor zelfbeschikking’
Het proces dat maandag begint en ruim twee weken zal duren, gaat over de vraag of de verdachten schuldig zijn aan deelname aan een criminele organisatie en of zij zich schuldig hebben gemaakt aan hulp bij zelfdoding. Maar mensen die willen beschikken over een laatsewilmiddel, zullen in de uitspraak iets anders aflezen: in hoeverre kan de rechtspraak de autonomie beperken. Als op maandag de zaak in de rechtbank van Arnhem begint, is er in die stad ook een ‘Mars voor de zelfbeschikking’, die wordt georganiseerd door de Steungroep Dappere Burgers (SDB) bij de eerste van acht rechtszittingen. CLW ziet de rechtszaken met vertrouwen tegemoet, zegt de huidige voorzitter Rob van Doorn. „We zijn teleurgesteld, maar zien met vertrouwen uit naar het proces om de integriteit van CLW te bewijzen.”
