Een beetje uitstel kan geen kwaad, dacht Lisa van Ginneken (D66) eind september 2022, toen de behandeling van de Transgenderwet in de Tweede Kamer werd opgeschort. Van Ginneken, inmiddels oud-Kamerlid, zag in het debat „zoveel hysterie, onderbuik en populisme, aangejaagd door antitranslobbyclubs, dat ik dacht: het kan geen kwaad om de hoofden even te laten afkoelen”.
Nu, anderhalf jaar later, zal het debat over de wet misschien nooit meer worden heropend. Woensdag riep Kamerlid Nicolien van Vroonhoven van Nieuw Sociaal Contract het demissionaire kabinet op het wetsvoorstel in te trekken. Doet minister Franc Weerwind (Rechtsbescherming, D66) dat niet, dan komt Van Vroonhoven volgende week met een motie. De wijziging van de Transgenderwet was voor NSC al langer „een graat in de keel”, zegt Van Vroonhoven in haar werkkamer. Het zou volgens haar „veel te makkelijk worden om een ander geslacht te kiezen”.
Met de opstelling van NSC lijkt een nieuwe Transgenderwet buiten zicht. Het voorstel was al controversieel verklaard, dus een volgend kabinet zou er eventueel pas mee verder gaan. Drie van de vier formerende partijen (PVV, NSC en BBB) zijn tegen en in de Kamer is er nu een rechts-conservatieve meerderheid die als het om medische ethiek en lhbti-rechten gaat veel terughoudender is. Met NSC is een meerderheid van de Kamer nu uitgesproken tegenstander van een soepelere Transgenderwet. Dat is nog zonder de VVD, die de afgelopen jaren ook kritischer werd en openlijk ging twijfelen.
Ogenschijnlijk kleine verandering
Nog maar drie jaar geleden dient een VVD’er, toenmalig minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker, de nieuwe Transgenderwet in en tot begin 2022 lijkt een ruime meerderheid verzekerd. Het gaat om een ogenschijnlijk kleine verandering: de wet maakt het makkelijker om je officiële geslacht te wijzigen. Nu is daarvoor nog een ‘deskundigenverklaring’ nodig, waarmee een arts of psycholoog verklaart dat iemands wens om van geslacht te veranderen „duurzaam” is. Als het wetsvoorstel zal worden aangenomen zal iemand zonder zo’n verklaring bij de gemeente diens geslacht kunnen wijzigen. De wet zal het ook mogelijk maken voor kinderen onder de 16 jaar hun geslacht te wijzigen, mits de rechter dat goedkeurt.
De trans gemeenschap vindt de verklaring betuttelend, genderdeskundigen zelf onnodig. Organisaties als het College voor de Rechten van de Mens, de Kinderombudsman en Amnesty International spreken zich allemaal vóór de wet uit.
Maar in 2022 komt in het maatschappelijk debat de weerstand op stoom op sociale media en in opiniestukken. Een alliantie van conservatief-christelijke en radicaal-feministische personen begint uiteindelijk de campagne Gendertwijfel, die veel aandacht krijgt in de media, waarin ze het biologisch onderscheid tussen mannen en vrouwen benadrukken en wijzen op de potentiële gevaren als mannen ‘zomaar’ hun geslacht kunnen wijzigen en zo ‘vrouwenruimtes’ als kleedkamers of gevangenissen binnen kunnen komen.
Voor dat effect van de wet is geen bewijs. Zonder deskundige je geslacht wijzigen (zelfidentificatie) is anno 2024 al in elf Europese landen mogelijk, en leidt daar voor zover bekend niet tot problemen. Wel circuleren er geruchtmakende incidenten, zoals in het Verenigd Koninkrijk, waar een gedetineerde die biologisch man was zich had laten overplaatsen naar de vrouwengevangenis en daar vrouwen aanrandde – maar het Verenigd Koninkrijk kent geen zelfidentificatie-wet.
Toch zegt NSC-Kamerlid Van Vroonhoven deze week tegen het AD dat ze „echt risico’s voor de veiligheid van vrouwen” ziet omdat in Engeland mannen „ineens toegang krijgen tot vrouwengevangenissen”.
Al in september 2022 begint de politieke steun voor de wetswijziging af te brokkelen. Tot verrassing van veel partijen, in het bijzonder coalitiepartner D66, plaatst VVD-woordvoerder Ulysse Ellian vraagtekens bij de essentie van de wijziging: het schrappen van de deskundigenverklaring. Een geslachtsverandering is geen „lichtvaardig” besluit, zegt Ellian, die toch aan een vorm van voorlichting of controle wil vasthouden. Ook het CDA heeft nu „veel vragen”.
Draai van VVD
Wat gebeurt hier nou, denkt Lisa van Ginneken. In de maanden daarna gaat ze in gesprek met Ellian en VVD-fractieleider Sophie Hermans. In de gesprekken worden volgens betrokkenen verschillende alternatieven voor de deskundigenverklaring verkend. Zo stelt Van Ginneken voor dat een ambtenaar bij de gemeente nog een „indringend gesprek” voert met degene die het geslacht wil wijzigen. Volgens haar vond de VVD dat alsnog „te vrijblijvend”. De VVD wil dat niet bevestigen, maar vanuit de partij is wel te horen dat de gesprekken nooit zijn afgerond.
Lees ook
Opeens is de Transgenderwet geen gelopen race meer
Bij de VVD wijzen ze ook naar de rol van D66-minister Weerwind, die volgens de partij niet pro-actief met alternatieven kwam om zijn wet te redden. De minister bestrijdt dat. „Ik heb alle Kamervragen beantwoord, de Kamer kon het daarna agenderen maar gaat over de eigen agenda. Dan kan ik niet zeggen: het moet, het kan, het zal.”
Veel moeite om de wet te redden deed de VVD zelf ook niet meer. De partij stemde na de val van het kabinet ook voor het controversieel verklaren van het voorstel. Weerwind baalt van de hele gang van zaken. „Ik vind het van het allergrootste belang dat trans personen mogen zijn wie ze zijn, dus ik betreur dit ten zeerste.”
De Tweede Kamerverkiezingen in november verkleinen de politieke kansen van de Transgenderwet verder. Vlak voor de verkiezingen stelt lhbti-belangenorganisatie COC nog een ‘Regenboog Stembusakkoord’ op, zoals ze dat al sinds 2012 doet, waarmee ze zoveel mogelijk politieke partijen hoopt te committeren aan het realiseren van wetgeving die de positie van lhbti’ers versterkt. Dit keer is ook de wijziging van de Transgenderwet opgenomen. Over de precieze tekst wordt tot op het laatst druk onderhandeld. Linkse partijen hebben een „positieve grondhouding” tegenover het wetsvoorstel, CDA en VVD een „positieve grondhouding tegenover de geest” van het voorstel. Zij willen bovendien „het belang van zorgvuldige waarborgen” onderstrepen.
NSC is ‘behoudend’
Radicaal-rechtse partijen als PVV en FVD tekenden het akkoord nog nooit, maar nu ook NSC en BBB niet tekenen, zal het Stembusakkoord voor het eerst geen meerderheid in de Kamer halen.
NSC had het akkoord best kunnen tekenen, zegt Kamerlid Femke Zeedijk woensdag tijdens het Emancipatiedebat, maar was gewoon nog te druk met zijn oprichting. Die uitspraak leidt tot verwarring: tegelijkertijd doet Van Vroonhoven bij het debat over Personen- en familierecht haar oproep de wijziging van de Transgenderwet in te trekken. Ze noemt Zeedijks uitspraak een „foutje”.
In zijn verkiezingsprogramma schreef NSC al tegen de wet te zijn. Met lhbti-belangenorganisaties had de partij toen nog niet gesproken, uit tijdgebrek, zei Kamerlid Rosanne Hertzberger toen tegen NRC. Maar vijf maanden later heeft de partij nog steeds niet met Transgender Netwerk gesproken. „We hebben hen meermaals uitgenodigd voor een gesprek”, zegt beleidsadviseur Sophie Schers. „Daar is niet op gereageeerd.” Ze hoopt dat NSC nog „tot inkeer komt”. Van Vroonhoven kan niet uitleggen waarom NSC al die maanden niet met de belangengroep sprak, maar zegt nu: „Ik wil met alle plezier met ze spreken.”
Niet op de agenda
Hoe het huidige kabinet zal reageren op haar oproep is nog niet duidelijk. Kamerlid Joost Sneller (D66) heeft er in ieder geval geen goed woord voor over. „Van Vroonhoven begint erover bij een commissiedebat waar het niet op de agenda staat en vraagt daar zomaar om een wetsvoorstel in te trekken. Terwijl NSC het steeds heeft over zorgvuldige wetstrajecten en campagne voert voor goed bestuur. Maar blijkbaar niet nu het ze even niet uitkomt.”
De kans lijkt klein dat het politieke tij nog keert. Dat in het debat toch weer gesproken wordt over „mannen in vrouwengevangenissen” is volgens oud-D66-Kamerlid Van Ginneken „een miskenning van de zelfbeschikking van trans personen”. Ze vindt dat „hysterische angstframes” van de antitranslobby nu zegevieren dankzij NSC. „Daar blijkt een partij die zich beroept op zorgvuldigheid, betrouwbaarheid en wetenschap, ontvankelijk voor. Dat vind ik beschamend.”
Van Vroonhoven wuift die kritiek weg. „We zijn absoluut niet tegen transgenders, daar hebben wij een groot warm hart voor. We zijn alleen licht behoudend, dat is geen geheim.”
