In Over de berekening van ruimte staat de tijd stil, maar de romancyclus (er zullen na dit tweede deel nog vijf delen volgen) is eerder een nakomeling van Daniel Defoe’s Robinson Crusoë dan van Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust. Of anders gezegd: de Deense Solvej Balle (1962) schrijft er eerder in over eenzaamheid dan over het vermorsen van tijd. Want uit de tijd vallen, zoals de arme boekhandelaar Tara Selter op een kwade 18de november overkomt, komt toch vooral neer op een alleen komen te staan. Selter draait achtjes in de tijd en beleeft keer op keer dezelfde dag, waar de rest van de mensheid op vertrouwde voet voortleeft. Selter is alleen onder de anderen.
Het afgelopen zomer gepubliceerde eerste deel was nog tamelijk logistiek van aard. Want een roman mag dan best dik zijn, Balle had er nauwelijks genoeg aan om haar basisgegeven bij haar lezers aannemelijk te maken. Haar valkuil was natuurlijk het voor haar onafwendbare en onuitroeibare fenomeen van het anachronisme: wat laat je als schrijver bij Selter horen (dus wat laat je telkens terugkeren) en wat bij de goegemeente (wat ververs je wél). Neem nou zoiets basaals als het weer: moet Selter er elke dag opnieuw de paraplu bij pakken of mag het zonnetje zich van Balle wel weer een keer laten zien? Balle leek dit soort dilemma’s aanvankelijk een beetje te hebben onderschat, want ze was er in het openende deel zo repetitief en uitleggerig mee in de weer dat het het leesplezier danig in de weg stond. Was dit nu dat meesterwerk – Balle ontving er de prestigieuze Literatuurprijs van de Noordse Raad voor – waarmee men het in Scandinavië zo druk had?
Tijdgijzelaar
Balle zal de tijdproblemen vermoedelijk nooit helemaal weten op te lossen, maar dit tweede deel leest al wel iets vloeiender dan het eerste. De belangrijkste reden hiervoor is de berusting van Selter, die zich niet langer alleen maar het hoofd breekt over wat er toch in vredesnaam gebeurd kan zijn, maar haar rol als tijdgijzelaar steeds meer accepteert. In het openbaar vervoer vindt ze troost in de edele kunst van het luistervinken: als ze zelf niet meer leven kan, moet ze het immers maar doen met de levens van anderen.
Balle hint hiermee naar mijn idee op een overeenkomst met haar eigen ambacht, dat van het schrijven, waarbij je immers ook zo graag je oor te luister legt en het eigen mondje liefst gesloten houdt.
En een vastlopen, zoals Selter overkwam, betekent ook – al valt dit wederom maar moeilijk te rijmen met de situatie voor de mensen om haar heen – dat er geen nieuwe seizoenen aanbreken. Om te voorkomen dat ze zal verpieteren in een eeuwige herfst begint ze aan een rondreis door Europa, waarbij ze telkens plekken opzoekt waar het wel duidelijk winter, lente en zomer wordt. Langzaam maar zeker wordt duidelijk wat Balles ambitie is. Je hoeft maar een blik op een enkele pagina te werpen om te ondervinden hoezeer alles (en dus niet alleen de tijd) in Selters wereld op losse schroeven staat. Tijdens haar gedwarrel door Europa regent het vage indrukken, halve ontmoetingen en andere onzekerheden, tot uitdrukking komend in een veelvuldig gebruik van werkwoorden als ‘zouden’, ‘proberen’ of ‘overwegen’.
Solvej Balle bedrijft hier vloeibare literatuur, passend bij een in haar ogen vloeibare tijd waarin niets zijn oorspronkelijke vorm behoudt. Het staat u hierna vrij om op te zoeken hoe Karl Marx dacht over de verandering van vaste vormen in het kapitalisme. Wie voor zoiets oog krijgt heeft met Over de berekening van ruimte, geschreven in een wat duffe logboekvorm, opeens een veel geëngageerder romancyclus is handen. Een lezing die het boek wel kan gebruiken.
Op het West Cork Literary Festival in het Ierse vissersdorp Bantry rollen de Engelse volzinnen van de tongen van schrijvers en dichters. Zo vertelt Alan Hollinghurst op de openingsavond over zijn nieuwste roman Our Evenings, die ik onlangs met veel bewondering las. Maar op de dag dat ik zelf moet spreken over mijn boek The Sound of Utopia, is Hollinghurst al weer weg en kan ik hem niet met zijn boek feliciteren.
Wel luister ik in Bantry House, waar de nazaten van de graaf koffie, thee en scones serveren, naar de vermakelijke Katherine May, die je met haar bestseller Enchantment met de wereld om ons heen wil verzoenen. „We hebben capaciteiten om te voelen, maar laten die gevoelens vaak niet toe”, zegt ze, waarna ze uitweidt over het contact met je eigen lichaam. „Niets voelt zo heerlijk als trappelende babyvoetjes tegen je kin.” Het publiek, bestaande uit zo’n vijftig vrouwen van middelbare leeftijd, knikt instemmend toe, vooral als de schrijfster ook nog begint over het met blote voeten op gras lopen. De meesten veren pas echt op als May een pleidooi houdt voor de herinvoering van een stenen kring, waar buurtbewoners in de buitenlucht bijeen komen om met elkaar te praten. Stonehenge revisited, denk ik meteen als ze ook nog eens begint te betogen dat we een andere relatie met het landschap om ons heen moeten aangaan.
Na afscheid van May te hebben genomen, snel ik naar de lokale boekhandel, waar de nieuwste Engelstalige literatuur en non-fictie op de planken staat. Hier spreekt de jonge schrijfster Chloe Michelle Howarth over haar debuutroman Sunburn, een vertederend coming of age-verhaal over een meisje in een beklemmend Iers dorp dat haar homoseksualiteit ontdekt en een dubbelleven gaat leiden. Zelf woont Howarth inmiddels in het Zuid-Engelse Brighton, waar ze aan haar tweede roman werkt. „Maar het lukt me daar niet om me in een Brits personage te verplaatsen”, zegt ze bijna verontschuldigend. „Dat moet dus een Iers iemand zijn.”
’s Middags praat ik in de zuilenzaal van Bantry House met de jonge Ierse historicus Maurice J. Casey over onze Ruslandboeken. In zijn Hotel Lux. An Intimate History of Communism’s Forgotten Radicals portretteert Casey een groepje Ierse, Engelse, Duitse en Amerikaanse communisten die in de jaren twintig in de Sovjet-Unie de socialistische heilstaat helpen opbouwen. Ze wonen bij elkaar in een hotel in Moskou, waar gefeest, gedanst, gewerkt en geleden wordt, want hun avontuur eindigt met de Stalinterreur.
Casey baseert zijn verhaal op brieven die hij in een lade van een nazaat van een van zijn hoofdpersonen heeft gevonden. Vervolgens is hij de Moskouse archieven ingedoken met als resultaat een fascinerende geschiedenis waarvan je je bijna niet kunt voorstellen dat die waargebeurd is.
Een van zijn hoofdpersonen is de Nederlandse vakbondsleider Edo Fimmen, van wie ik nog nooit heb gehoord. Bij een Duitse communiste in Moskou verwekt hij twee kinderen. Tien jaar later zullen die in Zwitserse ballingschap een krant, de Alpenpost, maken voor hun vader, die voor verzetsactiviteiten elders in Europa voortdurend onderweg is. Alleen al zijn levensverhaal laat mij weer eens zien waarom geschiedenis zo’n mooi vak is. In Bantry House is iedereen het erover met me eens.
Op het West Cork Literary Festival in het Ierse vissersdorp Bantry rollen de Engelse volzinnen van de tongen van schrijvers en dichters. Zo vertelt Alan Hollinghurst op de openingsavond over zijn nieuwste roman Our Evenings, die ik onlangs met veel bewondering las. Maar op de dag dat ik zelf moet spreken over mijn boek The Sound of Utopia, is Hollinghurst al weer weg en kan ik hem niet met zijn boek feliciteren.
Wel luister ik in Bantry House, waar de nazaten van de graaf koffie, thee en scones serveren, naar de vermakelijke Katherine May, die je met haar bestseller Enchantment met de wereld om ons heen wil verzoenen. „We hebben capaciteiten om te voelen, maar laten die gevoelens vaak niet toe”, zegt ze, waarna ze uitweidt over het contact met je eigen lichaam. „Niets voelt zo heerlijk als trappelende babyvoetjes tegen je kin.” Het publiek, bestaande uit zo’n vijftig vrouwen van middelbare leeftijd, knikt instemmend toe, vooral als de schrijfster ook nog begint over het met blote voeten op gras lopen. De meesten veren pas echt op als May een pleidooi houdt voor de herinvoering van een stenen kring, waar buurtbewoners in de buitenlucht bijeen komen om met elkaar te praten. Stonehenge revisited, denk ik meteen als ze ook nog eens begint te betogen dat we een andere relatie met het landschap om ons heen moeten aangaan.
Na afscheid van May te hebben genomen, snel ik naar de lokale boekhandel, waar de nieuwste Engelstalige literatuur en non-fictie op de planken staat. Hier spreekt de jonge schrijfster Chloe Michelle Howarth over haar debuutroman Sunburn, een vertederend coming of age-verhaal over een meisje in een beklemmend Iers dorp dat haar homoseksualiteit ontdekt en een dubbelleven gaat leiden. Zelf woont Howarth inmiddels in het Zuid-Engelse Brighton, waar ze aan haar tweede roman werkt. „Maar het lukt me daar niet om me in een Brits personage te verplaatsen”, zegt ze bijna verontschuldigend. „Dat moet dus een Iers iemand zijn.”
’s Middags praat ik in de zuilenzaal van Bantry House met de jonge Ierse historicus Maurice J. Casey over onze Ruslandboeken. In zijn Hotel Lux. An Intimate History of Communism’s Forgotten Radicals portretteert Casey een groepje Ierse, Engelse, Duitse en Amerikaanse communisten die in de jaren twintig in de Sovjet-Unie de socialistische heilstaat helpen opbouwen. Ze wonen bij elkaar in een hotel in Moskou, waar gefeest, gedanst, gewerkt en geleden wordt, want hun avontuur eindigt met de Stalinterreur.
Casey baseert zijn verhaal op brieven die hij in een lade van een nazaat van een van zijn hoofdpersonen heeft gevonden. Vervolgens is hij de Moskouse archieven ingedoken met als resultaat een fascinerende geschiedenis waarvan je je bijna niet kunt voorstellen dat die waargebeurd is.
Een van zijn hoofdpersonen is de Nederlandse vakbondsleider Edo Fimmen, van wie ik nog nooit heb gehoord. Bij een Duitse communiste in Moskou verwekt hij twee kinderen. Tien jaar later zullen die in Zwitserse ballingschap een krant, de Alpenpost, maken voor hun vader, die voor verzetsactiviteiten elders in Europa voortdurend onderweg is. Alleen al zijn levensverhaal laat mij weer eens zien waarom geschiedenis zo’n mooi vak is. In Bantry House is iedereen het erover met me eens.
Het is weer tijd een dagboek te beginnen. Er hangt verandering en onrust in de lucht. Iedere dag kan er iets beslissends gebeuren. Het maken van aantekeningen helpt om een scherper zicht te ontwikkelen, lucht te geven aan angsten, en hoopgevende signalen te registreren. Zo ging het tijdens de Nederlandse Opstand en in de aanloop naar de Franse tijd. De Tweede Wereldoorlog leverde een zo rijke en unieke stroom egodocumenten op, dat er tachtig jaar later nog steeds uitgaven met dagboeken, memoires en brieven verschijnen die ons iets nieuws kunnen vertellen.
Er zijn ook veel mensen die geen crisis of oorlog nodig hebben om aan een dagboek te beginnen of hun levensverhaal op te tekenen. Die schrijven om, ja, waarom eigenlijk? Daarover gaat De storm die wij vooruitgang noemen van Arianne Baggerman, een meeslepende verkenning van de wereld van het Nederlandse egodocument sinds het midden van de achttiende eeuw tot in onze tijd. Soms geschreven door bekende auteurs, maar veel vaker door ‘gewone’ burgers. Het egodocument is een heel toegankelijk genre; iedereen kan er vandaag nog een begin mee maken.
En dan vooral niet denken aan meelezers. Eerlijk zijn. Maar als het egodocument de auteur overleeft, kunnen de bekentenissen alsnog een bijzondere inkijk geven in ons schaduwleven. Ene Jan Wiedeman Karsten die omstreeks 1800 een prachtige positie als ‘landsarchitect’ van Friesland verwerft, maar daarvoor bij lange na niet gekwalificeerd is, en zich vervolgens door het leven moet zien te bluffen. Of ene Gerrit Jan Mulder die omstreeks 1820 als aspirant-chirurgijn zijn nieuwsgierigheid naar de menselijke anatomie bevredigt door op het kerkhof een vers lijk op te graven. Het wonderlijkste is wel de hardloper met belletjes aan zijn schaarse kleding, die omstreeks 1900 opduikt en later in een heel stel autobiografieën wordt genoemd, onder andere bij Anton Constandse en Carel Scharten. Antoon Coolen zag zo’n hardloper bij mensen aanbellen „en ook in zijn stilstand bleef hij de voeten op dezelfde plaats in kleine draf houden”. Was deze mysterieuze hardloper steeds dezelfde, of waren er meer? Baggerman kan het niet oplossen, maar mooi dat ze het heeft gezien.
Patronen
Ze heeft honderden memoires en dagboeken gelezen, gedrukt dan wel in handschrift, niet alleen om er sappige details uit op te pikken, maar ook om patronen te ontdekken. Hoe dagboeken worden bijgehouden om er naderhand een lopend levensverhaal uit te destilleren. Hoe kinderen aan het einde van de achttiende eeuw van hun ouders opeens dagboekjes moeten bijhouden, om maar te laten zien dat alle opvoedkundige dwang die op hen wordt uitgeoefend ook resultaat oplevert. Of hoe er in het eigen brein wordt gezocht naar eerste herinneringen. Hoe die eerste herinneringen vaak vertekend zijn door de verhalen die er later omheen gesponnen worden. Maar ook dat het optekenen van eerste herinneringen pas omstreeks 1840 in zwang komt.
Het resultaat is verbluffend: een kleurrijk en goed geschreven betoog dat zich niet alleen laat lezen als een intieme geschiedenis van Nederland, of een mooi overzicht van onze inheemse autobiografische cultuur, maar vooral ook als een essay over hoe tegelijk met het dagelijks leven ook het wereldbeeld regelmatig diepgaand verandert.
Baggerman neemt een korte aanloop in de achttiende eeuw, juist om te kunnen laten zien dat omstreeks 1800 bijna alles ondersteboven gaat. Onder invloed van de Romantiek en de Franse Revolutie komen de gevoelens en verlangens van het individu in het middelpunt te staan: de mens gaat zichzelf steeds aandachtiger waarnemen en ook als maakbaar zien. De echte stroomversnelling komt pas in 1840, wanneer eindelijk ook in Nederland de Industriële Revolutie op gang komt. Opeens sluipt een woord als ‘ouderwets’ de autobiografische teksten binnen, om aan te geven hoe de vertrouwde dingen van vroeger zijn ingehaald door nieuwe en betere dingen. Er was een toen en er is een nu. Iedereen die tijd van leven had, kon eindeloze lijstjes van vernieuwingen aanleggen. De opkomst van riolering, elektriciteit, leidingwater, luchtschepen, auto’s enz. Bijna alle modernisering leidde tot het afsterven van het oude. De trekschuit verdween, net als de waterpomp, de gaslamp en de beruchte Boldootkar, waar de emmertjes ontlasting van stadsbewoners mee werd opgehaald. Het zijn veranderingen waar je als individu niet voor kiest, je bent er onderdeel van. Veel vernieuwingen, zoals de paardentram, bleken enkele jaren later alweer verouderd.
Onherroepelijk verlies
De storm die wij vooruitgang noemen gaat uiteindelijk vooral daar over; over het kunnen waarnemen en doorgronden van de maalstroom aan veranderingen. Hoe was het om voor het eerst in een trein te zitten, en met een vaart van bijna honderd kilometer per uur door het landschap te razen? Minstens tien keer sneller dan daarvoor gebruikelijk was. Hoe lang bleven mensen treuren om de teloorgang van de trekschuit? Mensen worden geleid door nieuwsgierigheid, maar ook door angst en gevoelens van onherroepelijk verlies.
Baggerman legt in haar inleiding uit dat ze tijdens haar onderzoek het plan opvatte om al die verschillende Nederlandse egodocumenten bij elkaar te nemen en „samen te smeden tot één geheel”, in de hoop „grondtonen” van het bestaan op te sporen die over de jaren heen steeds iets anders gingen „klinken”. Nederlandse historici spreken zelden dergelijke hoogdravende ambities uit – ernst, gewoonheid en degelijkheid zijn nu eenmaal hun handelsmerk –, en ze zullen ook nu wel weer klaar zitten om uit te leggen dat „grondtonen” helemaal niet bestaan, laat staan dat het mogelijk is die te horen veranderen. De lezers mogen intussen dankbaar zijn dat ze dit avontuur heeft aangedurfd, want het betoog levert niet alleen een veelkleurige geschiedenis op van een driftig voortveranderend Nederland, maar laat je ook nadenken over wat iedereen meemaakt: dat je eigen verleden met het ouder worden steeds exotischer wordt.
Hoe kun je nog jezelf blijven als de voortgaande modernisering van je vraagt steeds te veranderen? Voor 1800 was tijd gebonden aan de loop van de zon en de wisselingen van de seizoenen; kerktorens sloegen het uur, soms ook het kwartier, het gaf iedereen wat marge om de tijd een beetje ruim te nemen. Na 1800 kwam het zakhorloge in omloop; opeens gingen de minuten tellen. En toen omstreeks 1840 de eerste treinen gingen rijden tussen plaatsen die alle hun eigen tijdrekening hadden en waar de klokken allemaal op een ander tijdstip het uur sloegen, werd het verwarrend. De spoorwegen, die graag een exacte dienstregeling hanteerden, maakten aan deze eeuwenoude vrijblijvendheid een einde; er kwam een landelijke eenheidstijd, al gebeurde dat pas in 1892. Mensen begonnen bij de minuut te leven.
Moreel kasboek
Het bleek de opmaat naar een leven waarin snelheid steeds dominanter werd. Het dagboek werd door velen gebruik als een soort moreel kasboek om bij te houden of de tijd, iedere dag opnieuw, wel goed besteed was. Het leefritme werd niet meer bepaald door de loop van de zon, maar door het de exacte ritme waarin fabrieken en snelle vervoersmiddelen doordenderden, nog eens aangevuurd door een streng arbeidsethos om zich strikt aan deze nieuwe orde te houden. Het leidde ertoe dat mensen ook zelf in uurwerken veranderden: „De nieuwe punctualiteit die in dagboeken naar voren komt, weerspiegelt een nieuwe mentaliteit, een verinnerlijkte klok die werd afgedwongen toen het puritanisme en het kapitalisme een verstandshuwelijk aangingen”, aldus Baggerman. Het is een formulering die even laat zien hoe soepel ze beweegt tussen de alledaagse zorgen van die honderden eenzame schrijvers en de grote veranderingen die Nederland in met name de negentiende eeuw doormaakte.
Die veranderingen leidden soms tot ongemak en zelfs schaamte over dagboekpassages die je liever niet geschreven zou willen hebben. Nogal wat dagboeken zijn verminkt doordat er, veelal door de auteur zelf, rücksichtlos pagina’s uit zijn gescheurd. Het ging dan om pikante passages over voorbije liefdes, maar ook over politieke voorkeuren, zoals die van de revolutionairen aan het einde van de achttiende eeuw, die naderhand niet meer en vogue waren. Zo vertellen de dagboeken ook het cryptische verhaal van de geschiedenis die er niet meer is. Bekend is het dagboek van minister August Weitzel, die deze aantekeningen later omwerkte tot zijn memoires, waaruit een navrant beeld van het politieke bedrijf omstreeks 1870 oprijst, en dan vooral van het opereren van koning Willem III. Die memoires zijn al heel pikant, de aantekeningen waarop ze gebaseerd zijn zullen nog veel pikanter geweest zijn.
Kronkelwegen
Dagboeken en daaruit gedestilleerde levensverhalen hielpen hun auteurs om de kronkelwegen en doodlopende straten van de vooruitgang in zicht te krijgen. Anders dan kranten, die na 1800 eveneens de vele veranderingen van dag tot dag registreerden, bieden dagboeken ook inzicht in wat al die vernieuwingen met individuen deden. Boerenzoon Hendrik Krebbers zag in 1865, plat op zijn buik in het gras liggend (hij verkeerde in een „gedrukte stemming”), in de verte de nieuwe trein naar Hengelo voorbij komen, waarvan hij meende dat het een „uitvinding des duivels” was. Nadat de trein gepasseerd was en de leeuwerikjes nog steeds kwinkeleerden, was zijn angst gezakt, en omgeslagen in wat hij zelf „weemoed” noemde.
Veel dagboeken treuren over het verlies van de rust en de tijdloze schoonheid die het vroegere leven zo kenmerkte. Bijproduct van alle veranderingen is in veel memoires duidelijk waarneembare nostalgie, en soms ook pure machteloosheid. Terugverlangen naar een vroeger toen ook al zoveel mensen terugverlangden naar nóg vroeger. Uit de tijd van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog wemelt het van de klachten over lelijke snelwegen, druk verkeer, zielloze nieuwbouw en een veel te vol land. Nederland had toen nog maar de helft van het aantal inwoners van tegenwoordig.
Baggerman analyseert deze sentimenten over het hoge tempo van verandering aan de hand van veel sprekende voorbeelden. Haar conclusie is nuchter maar onontkoombaar. Die Nederlandse egodocumenten tonen maar zelden een zoektocht naar de eigen identiteit, maar veel meer die naar een verloren gewaande identiteit. Weinig diepere gevoelens, des te meer nostalgie. Typisch weer die oude domineesnatie waar de internationale Romantiek nooit heeft kunnen gedijen.
