Vanaf het moment dat de Russische oppositieleider Aleksej Navalny in Rusland gevangen werd gezet, in januari 2021, was hij regelmatig onvindbaar. Soms werd hij overgeplaatst, soms bleek hij ziek, soms zat hij wekenlang in een isoleercel, zonder toegang tot advocaten. „Waar is Navalny?”, klonk het dan massaal op sociale media. Sinds het bekend worden van zijn dood, afgelopen vrijdag in het strafkamp van Charp bij de poolcirkel, heeft die vraag een lugubere lading gekregen. Want wáár is het lichaam van Navalny gebleven?
Op zaterdagochtend ontving Navalny’s familie officieel bevestiging van zijn overlijden. Maar hoewel hen werd verteld dat zijn lichaam naar het mortuarium van de nabijgelegen stad Salechard was overgebracht voor onderzoek, kreeg zijn moeder Ljoedmila haar zoon niet te zien: het mortuarium bleek gesloten. In plaats van haar zoon, kreeg zij de mededeling dat hij zou zijn overleden aan het „syndroom van plotselinge dood”, een vage term die wordt gebruikt bij de wiegendood van baby’s, maar nooit voor volwassenen.
De dood zou volgens woordvoeders van het Russische gevangeniswezen FSIN om 14:17 Moskouse tijd zijn ingetreden, toen Navalny „na een wandeling” onwel was geworden. Reanimatie door ambulancepersoneel had niet mogen baten, zo luidde de verklaring. Om de verwarring te vergroten, hadden de propagandamedia van het Kremlin het gerucht verspreid dat Navalny door een „bloedprop” zou zijn overleden, wat volgens mensenrechtenactivisten een generieke term is, die gevangenissen in Rusland graag gebruiken om de werkelijke doodsoorzaken van gevangenen te maskeren. Bovendien kan een dergelijke doodsoorzaak volgens artsen enkel via een autopsie worden vastgesteld, en die had op dat moment nog niet plaatsgevonden.
Het rookgordijn zou in de uren die volgden alleen maar dikker worden. Diezelfde ochtend kreeg Navalny’s woordvoerder Kira Jarmysj, die eerder Rusland ontvluchtte, telefonisch van het plaatselijke OM te horen dat de doodsoorzaak nog niét was vastgesteld. Er zou volgens de autoriteiten een tweede autopsie worden uitgevoerd op zijn weefsel, waarvan de resultaten pas in de loop van deze week bekend zouden worden. „Het is duidelijk dat zij liegen en dat zij er alles aan doen om het lichaam niet vrij te geven”, concludeerde Jarmysj op X. Tegen het Russische tv-zender Dozjd zei ze dat „er geen enkele twijfel bestaat dat de moord vooraf was gepland.”
Moeilijk te rijmen
De onwetendheid van de autoriteiten valt eveneens moeilijk te rijmen met het feit dat de aankondiging van zijn dood precies twee minuten na het vermeende overlijdensmoment, om 14:19, op de website werd geplaatst van de FSIN. De Russische onafhankelijke krant Novaja Gazeta sprak met een gevangene uit de strafkolonie IK-3, die vertelde wat er de avond te voren in de strafkolonie was gebeurd. De (anonieme) gevangene vertelde dat hij de avond voor Navalny’s dood het geluid van voertuigen had gehoord, de volgende ochtend gevolgd door een grondige inspectie van de gevangenisbarakken. Uit de verklaringen van het personeel maakten de gevangenen op dat er een bezoek werd verwacht.
En dat was vreemd, want normaal gesproken zijn dergelijke bezoeken wekenlang tevoren bekend en worden ze grondig voorbereid. „En toen, bam, zomaar uit het niets verschijnt de inspectiecommissie! Het was duidelijk dat er iets te gebeuren stond”, aldus de gevangene. Volgens de man kregen zij al om 8:00 Moskouse tijd bericht van Navalny’s dood, wat in strijd is met de officiële verklaring. Hij zei ook dat de gevangenisdirectie eveneens verrast leek door de gebeurtenissen en dat de gevangenen vermoedden dat de FSIN-medewerkers niet direct betrokken waren bij de dood van de politicus – al sloten ze dat ook niet uit.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data111757379-ee44aa.jpg|https://images.nrc.nl/roPq6sNUQ1M0bQDJPri_98QyoeY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data111757379-ee44aa.jpg|https://images.nrc.nl/FGt94RnIa0aObaHArF-OS_eYLXQ=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data111757379-ee44aa.jpg)
Volgens de Russische politiek analist Andrej Kolesnikov laat de moord op Navalny zien dat de autoriteiten zich op geen enkele manier bedreigd voelen. „Wie zijn mond niet houdt, bevestigt zijn reputatie als volksvijand. Zij die zwijgen houden hun mond dicht en zij die het regime steunen zullen dat alleen maar fanatieker gaan doen.” De propagandamedia gingen direct met het nieuws van Navalny’s overlijden aan de haal en verspreidden de theorieën dat het Westen baat zou hebben bij Navalny’s dood, én dat het Westen zijn dood zelf zou hebben georkestreerd, waarmee werd geïmpliceerd dat het Westen zelfs in de verre strafkampen van het Arctisch gebied handlangers zou hebben.
Bloemen gelegd
Kritische denkende Russen geloven daar uiteraard niets van. Vanaf het moment dat het bericht van Navalny’s overlijden zich vrijdag verspreidde, kwamen in heel Rusland burgers bijeen om de politicus te herdenken. Bij gedenktekens in heel Rusland, onder andere voor de Russische politiek gevangenen, werden bloemen neergelegd. Zo stonden Russen vrijdagavond met bloemen in een lange rij voor de Solovetski-steen, voor de slachtoffers van de Stalin-terreur, die voor het hoofdkwartier van de geheime dienst FSB staat. Ook op de brug tegenover het Kremlin, bij de provisorische gedenkplek voor de in 2015 doodgeschoten politicus en Poetin-criticus Boris Nemtsov, werden bloemen gelegd en kwam het tot kleine botsingen met de politie. Onbekenden haalden de bloemen later weg.
Lees ook
Terwijl buitenlandse leiders Poetin verantwoordelijk houden, leggen Russische burgers in stilte bloemen
Zaterdag leken de agenten opdracht te hebben gekregen om het geweld tegen de rouwenden op te voeren. Uit Moskou kwamen beelden van hardhandige arrestaties, waarin moedige burgers leuzen scandeerden als „de straat is van ons!” Zaterdag werden volgens de organisatie OVD-Info in 36 Russische steden ruim vierhonderd personen opgepakt. Hun straffen varieerden van boetes tot celstraffen tot 15 dagen.
Of de demonstraties van onvrede en rouw de komende dagen voortgezet kunnen worden, moet blijken. De repressie is al angstaanjagend en lijkt met de verkiezingen voor de boeg half maart een nog angstaanjagender fase in te gaan. Nu Navalny als laatste grote mobiliserende kracht uit de weg is geruimd, de rest van de oppositie is gevangen en geïsoleerd door het Westen, dat zijn aandacht heeft op de oorlog in Oekraïne, zal het voor Russen heel moeilijk worden te blijven geloven in het mantra dat Navalny hen jarenlang voorhield: dat hun land weliswaar wordt bestuurd door tirannen, maar dat zíj de macht hebben om daar iets aan te veranderen.
Lees ook
De moord op Navalny is een middelvinger van Poetin naar Rusland en de rest van de wereld
