Een boek dat ook de leerlingen van de vermoorde leraar Samuel Paty kunnen lezen

Posted on February 8, 2024 by admin

In weinig landen zijn de verwachtingen van wat het onderwijs vermag groter dan in Frankrijk. De symboliek begint al ’s ochtends vroeg als ouders hun kind bij het schoolhek afzetten. Ze komen zonder afspraak geen stap verder: hier draag je je kind over aan de verantwoordelijkheid van de republiek. L’école de la République is de grote gelijkmaker, of zou dat in ieder geval moeten zijn. Want op school leer je niet alleen rekenen en schrijven, je leert er ook denken en je wordt er tot verantwoordelijk burger gekneed, eentje die zich bij voorkeur vereenzelvigt met republikeinse waarden zoals de vrijheid van meningsuiting of de neutraliteit van de staat inzake religie.

Maar als de school daadwerkelijk ‘de frontlijn van de republiek’ is, zoals je Franse politici al decennia hoort zeggen, dan biedt die frontlijn als het erop aankomt bar weinig standvastigheid.

Dat blijkt uit twee onlangs verschenen reconstructies van de gruwelijke terroristische moord in oktober 2020 op leraar Samuel Paty, een week nadat hij in een les over de vrijheid van meningsuiting spotprenten van de profeet Mohammed had laten zien. De leiding van het Collège du Bois d’Aulne en Paty zelf beseften hoeveel gevaar de school in de Parijse voorstad Conflans-Sainte-Honorin liep nadat door een giftige mix van nepnieuws, ideologische profileringsdrang en plaatsvervangend slachtofferschap een haatcampagne van radicale islamisten viral was gegaan. Inlichtingendiensten en de hogere onderwijsautoriteiten bleven de risico’s relativeren. De politie patrouilleerde wat vaker in de buurt. En hoewel sommige collega-docenten zich expliciet van Paty en zijn keuze de cartoons te laten zien distantieerden, waren er ook die hem voor zijn veiligheid ’s avonds met de auto thuis afzetten. Maar op de namiddag dat Paty, vlakbij school, door een geradicaliseerde Tsjetsjeen onthoofd zou worden, moest hij zelf naar huis – te voet.

Paty stond er alleen voor. Dat gevoel dringt zich op op een van de laatste pagina’s van de op gedegen journalistiek onderzoek gebaseerde graphic novel Crayon Noir. Histoire d’un prof van historicus Valérie Igounet en tekenaar Guy Le Besnerais. Het is de vrijdag voor de herfstvakantie. De receptioniste van de school, over wie eerder in het boek staat dat slechts de ‘povere ruit’ van haar loge de school van de buitenwereld afschermt, ziet op haar videoscherm Paty moederziel alleen de straat uitlopen. Hij is diep in zijn capuchontrui gedoken en draagt een mondkapje om niet herkend te worden. Leerlingen van de school wijzen een paar plaatjes verder een slechts als zwarte schim getekende figuur erop dat dit nu de bewuste Paty is, de man die al tien dagen het middelpunt is van een socialemediastorm. Ze incasseren driehonderd euro. Op de laatste tekening van deze indringende pagina staat de schim vlak achter Paty, het mes geheven. ‘Allahoe akbar’ (God is groot), schreeuwt hij.

Kwetsende beelden

Het was allemaal begonnen met een leugentje van Zora (een in beide boeken aldus gefingeerde voornaam). Deze 13-jarige leerling van Paty had al vaker mot gehad met de schoolleiding: ze verstoorde lessen, gooide met eten en weigerde het in coronatijd verplichte mondkapje te dragen. Daarom besloot de school haar voor twee dagen te schorsen.

Maar aan haar vader vertelde ze een ander verhaal. Paty zou in de les hebben gevraagd wie van zijn leerlingen moslim was en hen hebben verzocht het klaslokaal te verlaten omdat hij van plan was kwetsende beelden van Mohammed te laten zien. Zora zou geweigerd hebben weg te gaan omdat ze niet anders behandeld wilde worden dan andere leerlingen. De republiek ziet geen religie, dat had ze goed begrepen. Vervolgens kreeg ze een afschuwelijke ‘foto’ van een naakte man met een baard te zien, zei ze, die volgens Paty de profeet moest voorstellen. Blasfemie, vindt de familie – hoewel dat in die seculiere staat dus ook niet bestaat.

Een illustratie uit: Crayon noir. Samuel Paty, histoire d’un prof, van Valérie Igounet & Guy Le Besnerais

Paty had inderdaad cartoons getoond en leerlingen, niet alleen moslims, die ze niet wilden zien de mogelijkheid gegeven hun ogen te sluiten of met een onderwijsassistent het lokaal even te verlaten, zo blijkt uit de reconstructies. Dat is, volgens de Franse onderwijsautoriteiten niet zoals het hoort, maar het lag dus wel een nuance anders dan wat Zora vertelde. Bovendien: Zora was de bewuste dinsdag in oktober helemaal niet op school. Haar moeder had haar ziek gemeld. De schorsing stond dus los van deze kwestie. Ze baseerde het verhaal op wat ze van klasgenoten gehoord had.

Het weerhoudt de vader er niet van om een razend bericht op Facebook te plaatsen waarin hij het ontslag van Paty eist. Dit bericht wordt opgepikt door een zichzelf imam noemende man die bij de inlichtingendiensten bekend staat als staatsgevaarlijk. Hij biedt de vader van Zora zijn diensten aan. Samen gaan ze verhaal halen op school en maken ze videofilmpjes waarin Zora in steeds iets andere versies haar deels verzonnen verhaal doet. De beelden en de ophef bereiken de negentig kilometer verderop wonende islamist Abdoullakh Anzorov, die per WhatsApp contact legt met de vader van Zora en uiteindelijk de weerloze leraar op vrijdag 16 oktober 2020 afslacht. ‘Ik heb een van je honden uit de hel geëxecuteerd die het gewaagd heeft Mohammed te vernederen’, twittert hij aan president Emmanuel Macron bij een foto van het op straat liggende hoofd van Paty.

‘Hij was geen eenzame wolf, of een geestelijk gestoorde, maar de gewapende arm van een veelkoppig monster van met haat vervulde fanatici’, ronkt de rechtse publicist Stéphane Simon in de inleiding van zijn boek De laatste dagen van Samuel Paty. ‘Zij konden alleen toeslaan door het falen op veel niveaus van Franse onderwijsoverheidsinstellingen, waaronder de top van de onderwijsbureaucratie, die het gevaar voor Paty niet op waarde wisten te schatten.’

Stripboeken

Wat volgt is een vrij gedetailleerd en monotoon opgeschreven feitenrelaas van de gebeurtenissen voorafgaand aan de moord, net als in het grafische boek van Igounet en Le Besnerais. Wel legt Simon iets meer de nadruk op directe collega’s van Paty die hem én de vrijheid van meningsuiting zouden hebben verraden door kritiek uit te oefenen op zijn didactiek. De weinig verheffende cartoon (van een blote Mohammed met een ster op zijn poepgat, met de tekst ‘Mohammed: een ster is geboren!’), zou niet geschikt zijn geweest voor dertienjarigen, vonden sommige collega’s.

Met dank aan het genre, de strip, komt de tragische samenloop van omstandigheden die tot de overlopende snelkookpan leidde nog net wat onthutsender over in het getekende relaas. Een op de vier in Frankrijk verkochte boeken is een stripboek en geen onderwerp wordt hierin geschuwd. In interviews zei Igounet dat ze wilde dat Paty’s leerlingen haar reconstructie ook zouden lezen en dat ‘een boek van driehonderd pagina’s met voetnoten’ dan geen optie was.

Met uitgeschreven conversaties uit de groepsapp van klasgenoten en uit comments van Facebook, Snapchat en YouTube laat ze op slimme wijze zien hoe in een online-schaduwwereld alle gebeurtenissen uit het reguliere leven becommentariëerd worden en fake news een eigen leven gaat leiden. In de tekeningen zitten bovendien originele lesaantekeningen van Paty zelf verwerkt. Door hem ook af en toe te laten pingpongen (zijn hobby) en naar eighties-muziek te laten luisteren (zijn passie), krijgt de solitaire docent meer lagen.

Aan de hand van gesprekken met hoofdpersonen reconstrueren Igounet en Le Besnerais ook preciezer de twijfels die Paty na afloop van de les zelf heeft. Had hij juiste deze ‘ietwat ranzige’ cartoon wel moeten laten zien? En had hij leerlingen wel de klas uit moeten laten gaan? De gepolariseerde context van het onrustige najaar van 2020 valt daarbij niet over het hoofd te zien. In september was in Parijs het proces begonnen over de terreuraanslag bij Charlie Hebdo in 2015. Het blad had de Mohammed-cartoons van destijds opnieuw afgedrukt, waarna boze moslims in verschillende landen weer Franse vlaggen in brand staken. En juist enkele dagen voor de les van Paty had president Macron een toespraak gehouden waarin hij het ‘islamistische separatisme’ hekelde en de laïcité, de neutraliteit van de staat op het gebied van religie, het ‘cement van verenigd Frankrijk’ noemde.

Verdun

De aanslag op Paty leidde, net als eerder na die bij Charlie Hebdo, maar kortstondig tot eenheid. Plannen om het collège waar hij les gaf zijn naam te geven, zijn na bezwaren van ouders ingetrokken. Ook een al bestelde buste is uiteindelijk niet op de school geplaatst, noteert Stéphane Simon. Paty werd een speelbal van politici die zo’n beetje alle idealen van de republiek op hem projecteren. Simon, die uit een familie van leraren komt, heeft daar ook een handje van. Maar terecht wijst hij op de rot in het Franse onderwijssysteem, die frontlijn van de republiek. ‘We moeten er alles aan doen om te voorkomen dat die strijd uitloopt op een nieuw Verdun, waar onderwijzers en leraren in de loopgraven worden achtergelaten en waar angst, geweld en obscurantisme om zich heen grijpen.’

In Philipp Oehmkes Duitse familieroman staat het verwijt van collectieve schuld tegenover identiteitspolitiek en cancel culture

admin
October 10, 2024
0

Philipp Oehmke is een succesvolle verslaggever die in Amerika werkte en een boek publiceerde over de oude punkband Die toten Hosen. Nu schreef hij een roman over een Duits gezin dat er niet in slaagt om open met elkaar te communiceren en zich kenmerkt door ‘fake-relaties’, zoals een schoondochter opmerkt.

De persoonlijke zielenroerselen en geheimen worden aanvankelijk overschaduwd door de verdenking dat de hippe, queer Berlijnse boekwinkel van Karolin Schönwald door grootvaderlijk nazigeld mogelijk is gemaakt: ‘Kapitaal dat door nazihanden was gegaan en in die handen was gegroeid’. Deze verdachtmakingen van woke demonstranten brengen de familie dichter bij elkaar, de rijen worden gesloten en het geweten wordt gesust. Men leeft in illusies en in de eigen bubbel verder.

Het wederzijdse onbegrip tussen demonstranten en de familie Schönwald is groot: tegenover identiteitspolitiek en cancel culture staat het verwijt van collectieve schuld. Is de samenleving wel verder gekomen sinds de studentenprotesten eind jaren zestig?

Steile carrière

Via Chris, een personage dat in Amerika aanvankelijk een steile academische carrière heeft als modieuze en pretentieuze literatuurwetenschapper, zet Oehmke bepaalde academici neer als nieuwlichters, en weidt hij al snel uit over eigentijdse fenomenen als alt-right, trumpisme en #MeToo. Hele passages lezen alsof je een campusroman leest, maar het zijn uitweidingen die moeten laten zien waartoe het narcisme van een personage leidt. De veramerikaanste zoon Chris kent onverwachte kanten en blijkt minder een flat character dan verwacht. Wanneer zijn broertje in de Pakistaanse hoofdstad Islamabad in een ziekenhuis is opgenomen, wijkt hij niet van diens zijde en leest hij hem voor uit Karl Ove Knausgård.

Waarom ieder gezinslid op eigen wijze ontspoort en alleen de nakomeling van het gezin authentiek blijft, is giswerk. Genoegzaamheid, menselijk onvermogen, burgerlijkheid, gefnuikte verlangens, overspel, welvaart zijn ingrediënten van een roman over een witte, redelijk gegoede en hoogopgeleide West-Duitse familie in onze tijd. Door dat milieu kan Oehmke allerlei intellectuele kennis kwijt. Belevenissen en gedachten worden breed uitgemeten en ook uit andere perspectieven belicht.

De Schönwalds is een heel toegankelijke, goed vertaalde roman in een verzorgde uitgave. In dertien slim verweven hoofdstukken krijgen de personages alle ruimte. De vele toespelingen op de actualiteit zorgen voor herkenning, en doordat je dicht op de personages zit, wil je weten hoe het verder gaat. Er zijn rake observaties en gênante passages.

Twee generaties

Menig lezer zal zich amuseren, maar de ambities maakt Oehmke in zijn debuutroman niet waar, het is te weinig geraffineerd en vernieuwend. De urgentie ontbreekt en de clichés zijn te groot voor een subtiele analyse van de Berlijnse republiek. Doordat Oehmke aan de oppervlakte van twee generaties blijft, ontbreken dimensies. Door een consequente populair-realistische stijl die de setting benadrukt wordt de lezer meegevoerd, maar niet verrast. Oehmkes wereld en stijl vormen een schril contrast met die van bijvoorbeeld Fatma Aydemirs roman Dschinns, waarin grote levensvragen worden gesteld in een Turks-Duitse familie.

Familieromans zijn er in verheven en meer triviale varianten en in allerlei tussenvormen. Na de indrukwekkende romanserie Les Rougon-Macquart van Émile Zola werden de Nobelprijswinnaars Thomas Mann (Buddenbrooks) en John Galsworthy (The Forsyte Saga) met kortere familieromans beroemd. Ook Joseph Roths Radetzkymarsch werd een klassieker. Gabriele Tergits Effingers raakte in de jaren vijftig in vergetelheid om pas vijf jaar geleden herontdekt en tot een groot succes te worden. Tergits stijl, personages en plot waren van een hoog niveau. Zoals de betere familieroman betaamt krijg je een tijdsbeeld mee, bij Tergit zelfs van liefst zeventig jaar.

Oehmke denkt zelf ook na over het verschil in literaire kwaliteit. De academische carrière van Ruth, de moeder van Chris, kon vanwege het gezinsleven niet tot ontplooiing komen. In een leesclub was zij ‘de enige die literatuur en boeken van elkaar kon onderscheiden’. Dat klinkt snobistisch. In leesclubs kun je veilig uitgebreid over personages en handelingen in De Schönwalds praten, maar over het beperkte tijdsbeeld en het literaire karakter van deze roman kunnen discussies ontvlammen. En kan deze roman de vergelijking met Jonathan Frantzen doorstaan?

‘Han Kang schrijft boeken die je bijblijven, maar moeilijk te vertalen zijn’

admin
October 10, 2024
0

Ik zeg geen vaarwel, de achtste roman van Nobelprijslaureaat Han Kang, werd vanuit het Koreaans in het Nederlands vertaald door Mattho Mandersloot (29). Het was zijn eerste Han Kang. Haar andere twee romans in het Nederlands, De vegetariër en Wit, zijn vanuit het Engels vertaald.

Het nieuws van de toekenning van de Nobelprijs aan zijn auteur bereikte Mandersloot donderdagochtend kort na zijn ontwaken in Florida, waar hij woont. Vanzelfsprekend is hij er blij mee, al heeft hij de schrijfster nog nooit ontmoet. „Afgezien van een kort bezoek aan het Verenigd Koninkrijk voor het in ontvangst nemen van de Man Booker International Prize voor De vegetariër in 2016 is ze zelden in Europa geweest”, zegt hij aan de telefoon. „Ik heb die prijsuitreiking in Londen toen op televisie gezien. Samen met haar Engelse vertaalster, die ik persoonlijk ken, vormde ze toen een heel bijzonder duo: twee bescheiden, verlegen en ingetogen vrouwen. Terwijl Han Kang je in haar schrijven overweldigt en ze met haar pen haar hele ik op een ijzersterke manier op papier zet.”

Hoe zou u het werk van Han Kang karakteriseren?

„Het is een mengelmoes van helder proza en heel poëtische zinnen. De vegetariër bevat allerlei dromerige scènes, die ook weer terugkomen in Ik zeg geen vaarwel. Haar onderwerpen raken je tot op het bot. Vaak gaan haar boeken over de zwarte bladzijden uit de Koreaanse geschiedenis. Zo is Ik zeg geen vaarwel het verhaal van een genocide op het Koreaanse Jeju-eiland, waar in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog allerlei linkse groeperingen gevangen zaten. Het Zuid-Koreaanse leger heeft toen op bevel van de Amerikanen besloten die uit te roeien in een poging het communisme in te dammen.”

Hoe is de literaire stijl van Han Kang?

„Haar stijl is prachtig. Het zijn boeken die je niet zo snel vergeet, die je bijblijven. Maar haar werk is wel heel moeilijk om te vertalen. En dat komt door die poëtische scènes, waar je als vertaler niet zo makkelijk je vinger op kunt leggen Ik zeg geen vaarwel is zelfs het moeilijkste boek dat ik ooit vertaald heb.

„Han Kang speelt heel erg met de taal. Ze gebruikt grammaticale constructies die je als vertaler in het Nederlands niet zo snel kunt nabootsen. Ik heb er dan ook heel lang op zitten knutselen.

„De vegetariër en Wit, zijn uit het Engels vertaald. En dat is jammer, want ik kan zo aanwijzen waar het misgaat. Dat is niet de schuld van de vertaler in kwestie, maar van de moeilijkheid van het Koreaans.”

Wat wilt u nog meer van haar vertalen?

„Er zijn nog een paar romans van Han Kang niet in het Nederlands te lezen. Zo is in het Engels onlangs Greek Lessons verschenen. Ik houd me dan ook aanbevolen.”

Column | Echte literatuur kan niet zonder professionele vertalers zoals August Willemsen

admin
October 10, 2024
0

Er viel een bommetje in literair Nederland toen uitgeefconcern VBK vorige week bekendmaakte werk van zijn auteurs door AI te willen laten vertalen om dat op de Engelstalige markt te kunnen publiceren. Weliswaar ging het om een experiment, maar serieuze uitgevers kunnen op grond van de geschiedenisboeken die ze publiceren weten dat experimenten vaak in rampen ontaarden, waarbij veel slachtoffers vallen. In dit geval zijn die slachtoffers de voortreffelijke vertalers waarin Nederland grossiert. Het luchtalarm ging in hun kringen dan ook meteen af en VBK moest de schuilkelder in voor het afweergeschut van de woedende vertalers- en auteursbonden.

Om te weten hoe belangrijk goede vertalers zijn, had de VBK-leiding alleen maar J. Heymans’ Canasta op Curaçao. Over August Willemsen en het Papiaments hoeven te lezen. Het vertelt niet alleen de wordingsgeschiedenis van de vertaling van de schitterende poëzie van de Curaçaose dichter Pierre A. Lauffer (1920-1981), maar bevat ook allerlei tragikomische anekdotes over meestervertaler, schrijver en bevlogen alcoholist August Willemsen.

Zo begint Canasta op Curaçao met het vermakelijke verslag van het interview dat Heymans in 1994 met Willemsen had. Eenmaal bij hem thuis in de Bijlmer, bleek de vertaler stomdronken te zijn en alleen wat gebrabbel uit te slaan.

Maar het echte verhaal van het boek gaat over de kunst van het vertalen. En dat begint als Willemsen in 1995 een maand op Curaçao verblijft voor een vertaalproject van literatuur in het Papiaments. Als hem wordt gevraagd waaraan een goede vertaling moet voldoen, zegt hij dat je niets aan regels hebt. Eerder is vertalen ‘een spelletje Canasta’, met als ‘magere basis’ dat het Nederlands zo trouw mogelijk aan het origineel moet blijven. Daaruit kun je opmaken dat een goede vertaling vooral afhangt van het literaire vermogen van de vertaler. En wie Willemsens Braziliaans brieven kent, weet dat hij zelf een goede schrijver was. Om zich in te leven in de taal van Pessoa, Machado de Assis en Guimarães Rosa hoefde hij weinig moeite te doen.

Op Curaçao ontdekt Willemsen de schoonheid van de gedichten van Lauffer, samensteller van het eerste overzicht van de Papiamentse literatuur. Bij de actualisering van dat werk wordt hij ingeschakeld, terwijl hij het Papiaments nauwelijks beheerst. Dat dit desondanks fraaie vertalingen heeft opgeleverd, komt volgens zijn vriend Bouke Marinus doordat ‘hij beschikte over een grote begaafdheid voor de actieve en passieve beheersing van het Nederlands, Engels, Spaans en Portugees – allemaal elementen van die creoolse taal.’

Vooral Willemsens kennis van het Portugees, waarvan in het Papiaments resten doorklinken, pakt subliem uit voor de vertaling van Lauffers poëzie. Alleen zoiets al bewijst dat je voor een goede vertaling niets aan AI hebt. Want het gaat bij een vertaling juist om zulke invloeden, om een veranderd woordje, een toegevoegd lidwoord, het omgooien van het enjambement. Heymans laat het zien aan de hand van vier personen die Willemsen hebben geholpen in zijn Canasta-spel met het Papiaments. Zijn boek gaat dan ook niet alleen over vertalen van Lauffers poëzie, maar ook over de speelse persoonlijkheid van woordkunstenaar August Willemsen, die als hij nog had geleefd AI aan flarden zou hebben geschoten.