Dilan Yesilgöz piekert er niet over: harddrugs legaliseren. De demissionair minister van Justitie en Veiligheid (VVD) heeft „geen tijd voor dit soort filosofische discussies”, zei ze eens. Naar eigen zeggen is ze te druk met het bestrijden van drugsgeweld en bedreigingen uit de onderwereld die de rechtsstaat ondermijnen. Ze is de eerste justitieminister sinds 1815 zonder juridische achtergrond, wat bij haar aantreden vooral door juristen werd bekritiseerd. „Onderschat worden is een fijne uitgangspositie”, herhaalde ze veelvuldig tijdens interviews.
Als politicus profileert Yesilgöz zich als hardliner op law and order. Criminelen moeten harder worden bestraft, rehabiliteren wordt zo nodig nog moeilijker. Als minister moest ze naar eigen zeggen wennen aan het feit dat ze zich niet overal over kan uitlaten. Desondanks is ze een van de meest uitgesproken en daarmee zichtbare bewindspersonen.
Woensdag en donderdag wordt de begroting van het ministerie van Justitie en Veiligheid in de Tweede Kamer besproken. Een aanzienlijk deel van de bijna 18,5 miljard euro gaat op aan het asieldossier (ruim 4 miljard euro). Maar het demissionaire kabinet geeft dit jaar ook ruim 112 miljoen extra uit aan het bewaken en beveiligen van personen die bedreigingen uit de onderwereld ontvangen. De totale kosten van bestrijding van de georganiseerde misdaad zijn onduidelijk, de meest recente raming gaat uit van 3,2 tot 4,1 miljard euro per jaar.
Al twee jaar trekt minister Yesilgöz fel van leer tegen criminele organisaties. Werkbezoeken aan Colombia, Italië en de Verenigde Arabische Emiraten moeten laten zien dat ze belang hecht aan hervormingen, strafverzwaringen en nieuwe samenwerkingsverbanden. De belofte die daarvan uitgaat, is dat de aanpak die ze voor ogen heeft méér vruchten zal afwerpen dan die van haar voorgangers.
‘Narcostaat’
De Amsterdamse burgemeester Femke Halsema sprak zich in de afgelopen twee jaar meermaals uit voor „een alternatieve strategie” tegen de georganiseerde misdaad, al weet ze dat daarvoor het politieke draagvlak ontbreekt. Dat gebrek aan draagvlak wordt door Yesilgöz belichaamd. „Nederland dreigt een narcostaat te worden”, schreef Halsema vorige maand in de Britse krant The Guardian. Ze wil een „fundamentele koerswijziging”. Ze pleit voor legalisering van cocaïne en cannabis, om het verdienmodel van criminelen te ondermijnen. Eind januari organiseerde Halsema een internationale conferentie over drugsregulering. Yesilgöz werd uitgenodigd, maar kwam niet.
Wie goed naar de Amsterdamse burgemeester luistert, hoort kritiek op het door Yesilgöz voortgezette Nederlandse drugsbeleid van strengere straffen, meer bevoegdheden voor opsporingsdiensten en meer politiecapaciteit (80 procent daarvan gaat op aan drugscriminelen aanpakken). Dit alles heeft volgens de Amsterdamse burgemeester en criminologen niet tot de gewenste resultaten geleid.
Het ministerie van Justitie en Veiligheid geldt als een van de zwaarste departementen. Het departement aan de Haagse Turfmarkt staat ook bekend als een plek die bezaaid ligt met bananenschillen. Voormalig ministers Ivo Opstelten en Ard van der Steur stapten op vanwege de Teevendeal, een omstreden schikking waarbij de veroordeelde drugshandelaar Cees H. eerder inbeslaggenomen geld (4,7 miljoen gulden) terugkreeg van het Openbaar Ministerie.
Afgelopen jaren verspeelde haar voorganger Ferd Grapperhaus blijvend gezag, nadat hij tijdens zijn huwelijksfeest de coronaregels aan zijn laars had gelapt. Het is knap dat Yesilgöz geen grote uitglijder heeft gemaakt, zeggen verschillende bronnen met wie NRC voor dit verhaal heeft gesproken. Maar er klinkt ook kritiek van politiedeskundigen, strafrechtadvocaten en Kamerleden, die liever niet bij naam genoemd worden, bijvoorbeeld omdat ze hun samenwerking met de minister niet op het spel willen zetten.
Wat is de impact van het repressieve Nederlandse drugsbeleid, vragen ze zich af, als weinig erop wijst dat het businessmodel van drugscriminelen te lijden heeft onder het beleid?
In de havens van Rotterdam en Vlissingen worden steeds meer drugs onderschept, wat door opsporingsdiensten en de minister als een succes wordt gepresenteerd. In absolute kilo’s is dat inderdaad het geval, tegelijkertijd doen die onderscheppingen niets aan de beschikbaarheid van cocaïne. De straatprijs is al jaren stabiel en de kwaliteit van de in Nederland verkochte cocaïne neemt zelfs toe. En in Colombia en Peru wordt méér drugs geteeld, blijkt uit internationale cijfers.
Lees ook
‘Ik heb behoefte aan een boos volk’
Kroongetuigenregeling
Van een alternatieve aanpak wil Yesilgöz niet weten. Kort na haar aantreden liet ze doorschemeren de kroongetuigenregeling te willen uitbreiden, zodat ook „kleinere vissen en helpers” in ruil voor strafvermindering met de politie gaan praten over hun opdrachtgevers. Haar voorstel baarde opzien, omdat de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) toen nog de uitvoering van de huidige kroongetuigenregeling onderzocht, waarvan de resultaten vorig jaar maart zijn gepubliceerd.
Yesilgöz oogstte lof voor het ontmantelen van het geldverslindende multidisciplinair interventieteam (MIT) dat door Grapperhaus werd opgericht na de moord op advocaat Derk Wiersum. Het team kreeg de opdracht de georganiseerde misdaad een flinke slag toe te brengen, maar bereikte nagenoeg niets. Het team werd alleen niet helemaal afgeschaft, maar ‘omgebouwd’ tot de Nationale Samenwerking tegen Ondermijnende Criminaliteit (NSOC). Wat deze organisatie precies doet, is onduidelijk: de evaluatie begint binnenkort.
Waar Yesilgöz de media doorgaans goed weet te vinden, duurde het zes dagen tot ze met een mondelinge reactie kwam op het vernietigende OVV-rapport over de kroongetuigenregeling van afgelopen maart. In het rapport wordt de OM-top verweten meer prioriteit te geven aan het opsporen van Ridouan Taghi (hoofdverdachte in het Marengo-proces) dan aan het beschermen van bedreigde personen. Yesilgöz kondigde een grondige hervorming van het stelsel aan.
Aftreden overwoog ze niet, wel bood ze excuses aan namens het kabinet aan de nabestaanden van de vermoorde broer, advocaat en vertrouwenspersoon van de kroongetuige. Ook de top van het OM bleef aan.
Wat de voorgenomen hervorming precies behelst, is moeilijk te ontwaren. Ook na de presentatie van de zogenoemde Italië-aanpak, begin juli 2023, bleven advocaten en Kamerleden zich afvragen wat Yesilgöz nu doet. De Kamerbrief waarin ze haar plannen uit de doeken deed, bleek na twee jaar grote woorden een anticlimax. Naast hogere straffen voor zware drugsdelicten, kondigde Yesilgöz een nieuwe kroongetuigenregeling aan en de regels rond getuigenbescherming zullen hoogstwaarschijnlijk in een wet worden gegoten. Al bleef onduidelijk wat Yesilgöz precies voor ogen heeft. Toch wordt het in Den Haag ook als een goed teken gezien dat het nieuwe voorstel op zich laat wachten: zoiets moet op een zorgvuldige manier worden vormgegeven, klinkt het.
Doodslag
Tegelijkertijd wekte Yesilgöz irritatie met haar plan om voor zware drugsdelicten hogere straffen op te leggen. Wetenschappers en advocaten betwijfelen of dit criminelen zal afschrikken, die zullen zich hoogstens genoodzaakt zien de beloningen voor smokkelaars en uithalers te verhogen. Wetenschappelijk bewijs wordt door „vrijwel niemand” op het ministerie van Justitie en Veiligheid benut, bleek eerder uit onderzoek van de Universiteit Twente in opdracht van het departement. „Politieke dynamiek verhindert het gebruik van kennis”, concludeerden de onderzoekers in maart 2022. Yesilgöz onderschrijft de uitkomsten van het rapport, schreef ze aan de Kamer.
Maar is dat wel echt zo? Zo wordt de maximale gevangenisstraf voor doodslag verhoogd tot 25 jaar, een delict dat ze linkte aan „meedogenloze afrekeningen” in de onderwereld. Alleen: doodslag wordt „in een hevige gemoedsopwelling” gepleegd, zegt advocaat Job Knoester. Afrekeningen in het criminele circuit gelden als moord, omdat ze worden gepland. Juristen zien hierin het bewijs dat het niet per se voordelig is dat de justitieminister geen jurist is. Yesilgöz presenteerde de strafverhoging, die onder Grapperhaus werd ingezet, als een overwinning, omdat het ‘strafgat’ tussen moord en doodslag kleiner is geworden (van vijftien jaar naar vijf jaar). Knoester vindt dat de minister meer oog moet hebben voor de maatschappelijke voordelen van ‘slimmere straffen’, die zijn niet alleen goedkoper maar bevorderen ook rehabilitatie.
In zijn ogen is Yesilgöz meer een minister van Veiligheid dan van Justitie. Hij en andere advocaten zien met lede ogen aan hoe onder haar de rechtsbescherming van verdachten en veroordeelden wordt verzwakt. Dat Yesilgöz geen sterk pleitbezorger is voor mensenrechten, ziet Jaïr Schalkwijk van politiewaakhond Controle Alt Delete in het dossier etnisch profileren. De Koninklijke Marechaussee kreeg vorig jaar in hoger beroep te horen dat het geen controles meer mag uitvoeren op basis van huidskleur. Schalkwijk ziet dat de politie de uitspraak in het beleid heeft opgenomen, maar dat agenten op straat zich er niet aan houden. Hij neemt het Yesilgöz kwalijk dat ze zich „niet uitspreekt tegen etnisch profileren”. Schalkwijk: „De minister zou moeten ingrijpen, omdat de politie zich er onvoldoende tegen inzet. Het is een sociaal probleem waarbij mensenrechten worden geschonden.”
‘Ach hou op zeg’
Begin dit jaar werd Yesilgöz uitgeroepen tot de grootste privacyschender van 2023. Deze oneervolle prijs verdient ze volgens Bits of Freedom (een organisatie voor privacyrechten) omdat ze niets doet voor Nederlanders die ten onrechte op internationale terreurlijsten staan. Het zou gaan om zeker tachtig mensen met vooral een islamitische achtergrond. Dat dit voor grote problemen kan zorgen, ondervond een Nederlands-Marokkaanse man vorig jaar. Hij werd tijdens een vakantie in Spanje twee maanden vastgezet. Onterecht, bleek al snel na de aanhouding.
Ondanks voortdurende Kamervragen kwam Yesilgöz niet in actie. Nederlanders moeten zélf in actie komen om hun naam van terreurlijsten te krijgen, schreef ze in een Kamerbrief.
De dinsdag geklapte formatie, waar Dilan Yesilgöz als VVD-leider met de PVV, NSC en BBB onderhandelde over een nieuw kabinet, ging óók over de bescherming van de democratische rechtsstaat en de Grondwet. Toen zij in december de vraag kreeg of ze de Grondwet had meegenomen naar zo’n gesprek, kon ze haar irritatie niet onderdrukken. „Ach hou op zeg, ik ben de minister van Justitie en Veiligheid, wat denk je zelf?”
Lees ook
Deze Zwitserse burgemeester wil cocaïne reguleren
