Twee jaar geleden, toen ik onderzoek deed voor het schrijven van een boek, schreef een Nederlander aan mij: „Uit mijn jeugd (in de jaren zestig) herinner ik me klasgenoten die nauwelijks ons eigen land kenden, nog nooit de IJssel over waren geweest, nog nooit de zee hadden gezien of in het buitenland waren geweest.”
Mijn gedachten keerden terug naar mijn jeugd, in de jaren tachtig in Iran. Ook ik, en onze generatie in het algemeen, was nooit in het buitenland geweest, maar om heel andere redenen, zoals het Iraanse paspoort, en de moeilijkheid om een visum te verkrijgen.
Onze boekenkast
Mijn kindertijd speelde zich volledig af in een eendimensionale ruimte: twee staatstelevisiezenders met islamitische programma’s, bioscopen mochten geen Europese en Amerikaanse films vertonen, muziek was bijna verboden, en mijn enige culturele bezit was onze boekenkast thuis. De boeken die mijn vader, moeder en broer vóór de Islamitische Revolutie hadden gekocht en die sindsdien verboden zijn, vormden mijn enige venster op een andere wereld.
Aanvankelijk was ik vooral gefascineerd door de stripverhalen. (Kuifje, Jo, Suus en Jokko) Nog voordat ik naar school ging, moest ik doordat ik nog niet kon lezen de verhalen raden aan de hand van plaatjes (gelukkig hadden de stripfiguren geen stem en konden ze mijn fantasie niet beperken). Mijn diepe enthousiasme voor lezen werd daar feitelijk gevormd. Ik wilde de verhalen begrijpen, weten in welke landen ze zich afspeelden en hoe mensen met elkaar praatten en omgingen. Ik verlangde naar ontsnapping van de verveling, weg van mijn saaie, eendimensionale leven, en naar andere werelden; daarom moest ik wel lezen.
Het schoolonderwijs is vrijwel overal primair, beginnend met het alfabet en vervolgens eenvoudige woorden en zinnen. Voor mij verliep het niet anders. Mijn leerervaring begon bijna zodra de schooluren voorbij waren en ik naar huis terugkeerde. In het begin las ik eenvoudige kinderboeken en vanaf mijn twaalfde stortte ik me op belangrijke literaire werken die in onze boekenkast te vinden waren. Ik herinner me nog goed dat mijn tocht begon met een zeer ingewikkeld boek van de Franse dichter Charles Baudelaire.
Ik kon zonder visum naar Europa reizen (met boeken van Hermann Hesse) en vervolgens naar Amerika en Zuid-Amerika (met Hemingway en Marquez). En naast dat ik mijn leesvaardigheid in het Farsi verbeterde, ontdekte ik ook andere werelden en leerde de literatuur en cultuur van verschillende landen kennen en begrijpen. Mijn nieuwsgierige geest kreeg een opvoeding door middel van boeken.
Een oppervlakkig mens
Nu, in 2023, lees ik een rapport van het internationale PISA-onderzoek dat is uitgevoerd onder 15-jarigen in 81 landen. Nederlandse vijftienjarigen scoren ver onder het gemiddelde. En ze scoren zelfs slechter dan vier jaar geleden. Een op de drie Nederlandse leerlingen krijgt nu een onvoldoende voor leesvaardigheid.
Ik begrijp dat vijftienjarigen mogelijk niet geïnteresseerd zijn in het lezen van boeken, tijdschriften en kranten – hetzelfde geldt in Iran. Ze besteden liever hun tijd aan het spelen van computerspelletjes of surfen op internet.
Maar dit probleem beperkt zich niet tot het lezen. Zoals rector Freek van Gurp van de middelbare school Echnaton in Almere het verwoordde tegen de NOS: „Wij merken dat veel van onze leerlingen slecht lezen. Dat heeft op alles impact, ook op bijvoorbeeld een vak als wiskunde, want daarbij krijg je vaak verhalende vragen. Laatst liet een wiskundedocent me nog een voorbeeld zien. Bij een toets gaf een leerling een compleet ander antwoord dan de vraag was. Ze kunnen gewoon de vraag niet lezen en begrijpen.”
Ik wil eraan toevoegen dat het probleem niet beperkt blijft tot wiskunde. Niet kunnen lezen houdt je vervreemd van geschiedenis, literatuur, cultuur, algemene informatie. Je wordt een oppervlakkig mens die niet meer goed kan denken, analyseren en verbeelden, omdat je voortdurend in een eendimensionale wereld leeft. Het is wellicht een ongebruikelijke vergelijking, maar ik wil de huidige virtuele wereld vergelijken met de samenleving die het islamitische regime in Iran heeft gevormd. Op het eerste gezicht lijkt het alsof we te maken hebben met twee totaal verschillende werelden. De virtuele wereld is een uitgestrekte ruimte met duizenden keuzemogelijkheden, terwijl de Iraanse samenleving een volledig geïsoleerde ruimte lijkt te zijn met minimale keuzemogelijkheden.
Maar beide werelden delen één gemeenschappelijk kenmerk: oppervlakkigheid. Op het internet kom je een enorme hoeveelheid video’s, foto’s, games en informatie tegen die aan jou wordt voorgeschoteld op basis van een algoritme. Hoewel het lijkt alsof jij de keuze maakt, ben je in werkelijkheid geselecteerd om specifieke beelden en informatie te ontvangen. Dit betekent niet alleen dat het vermogen van tieners om te lezen in gevaar komt; ook de hoeveelheid kennis en begrip neemt geleidelijk af.
Eendimensionale wereld
Ik kijk nog eens naar het verleden. Mijn tienerjaren begonnen bijna te midden van twee verschillende werelden. Satelliettelevisie en internet waren nog niet wijdverspreid, en buiten de traditionele wereld kende ik alleen de computerspelletjes uit de jaren 90, zoals die van Nintendo en Sega. In het begin werd ik sterk beïnvloed door deze spellen en bracht ik vele uren, soms wel bijna acht uur per dag, door met het spelen van Super Mario. Een man die zijn vriendin wil redden, wordt groter door paddenstoelen te eten, moet door leidingen zijn paden kiezen om gevaren te ontwijken, en aan het einde van het spel krijgt hij een kus als beloning. Ik raakte al snel verveeld door dit spel. Destijds kon mijn geest de reden niet vinden, maar nu besef ik dat dit spel te simpel en triviaal was voor mijn geest, en eigenlijk voor elke andere menselijke geest. Een centraal personage dat slechts op zoek is naar één persoon, één ding eet en alleen bepaalde paden hoeft te bewandelen.
Ik verliet de wereld van computerspelletjes en keerde terug naar de boekenwereld, waar een grotere, diverse wereld op me wachtte. De wereld die Dostojevski creëerde, was totaal anders dan die van bijvoorbeeld Beckett. In tegenstelling tot computerspelletjes, die alleen qua graphics en uiterlijk worden bijgewerkt, verandert de wereld van de literatuur voortdurend. Het Amerika dat Ernest Hemingway, J.D. Salinger en Richard Brautigan beschrijven, is totaal drie verschillende Amerika’s. Tegenwoordig zijn sociale media eigenlijk vergelijkbaar met computerspelletjes. Hoe verschillend zijn de kern en het centrale idee van Instagram, Facebook of TikTok? Ze volgen allemaal een vast patroon en zijn vertegenwoordigers van een eendimensionale wereld.
Wil je een lokale burger zijn of een mondiaal persoon? De nieuwe generatie heeft de keuze. Het gaat niet alleen om leesvaardigheid. Buiten de grenzen van de virtuele wereld wacht een grote zee van kennis, verhalen en andere levens op ons.
Lees ook
De leescrisis is als de klimaatcrisis: er moet nú iets gebeuren. Maar wat?
