Wachten op de grote klap: Istanbul leeft in geleende tijd

Posted on February 2, 2024 by admin

Madeleine Tasçi wil niet verhuizen. De bejaarde vrouw – hoe oud ze precies is, vertelt ze liever niet – woont al 45 jaar in haar flatje in de Istanbulse wijk Yesilköy. Haar man is vijftien jaar geleden overleden en haar kinderen zijn allang het huis uit, maar Tasçi heeft hier het gezelschap van haar herinneringen. En van haar buurvrouw Talin, die „als een dochter” voor haar is.

Toch moet zowel Tasçi als Talin vertrekken, want hun flatgebouw is ‘aardbevingsongeschikt’ bevonden. Ze vermoeden dat hun onderburen, die al langer klaagden over de staat van het gebouw, na de aardbevingen in Zuid-Turkije en Noord-Syrië van 6 februari vorig jaar zo geschrokken waren dat ze de gemeente om een inspectie hebben gevraagd.

Buiten is een graafmachine alvast begonnen aan het huis van de overburen, dat de inspectie evenmin heeft doorstaan. Tasçi schuifelt naar het raam en kijkt somber naar de sloop. Grote stukken beton vallen met doffe dreunen tegen de vlakte. „Dat waren ook fijne buren”, zegt ze. „Ze zijn al acht maanden geleden vertrokken.”

Zelf verhuist de oude vrouw over enkele dagen. Ze zou eigenlijk moeten inpakken, vertelt ze wat nerveus, maar vindt het moeilijk om te beslissen welke spullen weg kunnen en welke niet. De meubels die haar man met de hand gemaakt heeft, neemt ze sowieso mee. „Maar wat moet ik nou met deze oven?”, zegt Tasçi terwijl ze er versgebakken kurabiye, Turkse koekjes, uit tevoorschijn haalt. Die zijn voor Talin, die vandaag langskomt om een laatste paar spullen uit haar al lege huis op te halen.

Geld voor een nieuwe (huur)woning heeft Tasçi niet. Ze kan al nauwelijks rondkomen van haar spaargeld en het pensioen van haar overleden man, omgerekend zo’n 170 euro per maand. Er zit dan ook niets anders op dan bij haar oudste zoon in te trekken. „Zonder hem was ik op straat komen te staan”, zegt ze. „Hij is vijftig en woont met zijn gezin, maar vind het gelukkig niet erg. Hij zegt: ‘mama, wat wil je nu liever: verhuizen, of doodgaan als de aardbeving komt?’”

Dát die komt, staat vast. Istanbul, een metropool met meer dan 16 miljoen inwoners, ligt vlak boven een van de meest actieve breuklijnen ter wereld. De kans dat hier voor het jaar 2030 een zware aardbeving van minstens 7.0 op de schaal van Richter plaatsvindt, is volgens wetenschappers van de prestigieuze Bogaziçi Universiteit in Istanbul meer dan 60 procent. De kans dat dit voor 2090 gebeurt, is zelfs 95 procent. Het precieze moment van de ramp valt niet te voorspellen, maar één ding is duidelijk: Istanbul leeft in geleende tijd.

Sommige geologen voorspellen 100.000 doden

Wanneer het zover is, kan de verwoesting nóg groter zijn dan bij de dubbele beving in Zuid-Turkije van afgelopen 6 februari – komende dinsdag een jaar geleden. Waar bij die uitzonderlijk zware bevingen met een kracht van 7.8 en 7.5 op de schaal van Richter volgens overheidscijfers meer dan 50.000 mensen in Turkije om het leven kwamen, voorspellen sommige geologen een dodental van wel honderdduizend mensen wanneer een soortgelijke beving Istanbul raakt. Bovendien zou de chaos in de volgebouwde megastad enorm zijn. „Stel je voor dat in iedere straat twee gebouwen zijn ingestort”, zei de Turkse minister van milieu, stadsontwikkeling en klimaatverandering deze zomer. „Transport zal tot stilstand komen en infrastructuur zal instorten. Istanbul zal veranderen in een gigantische gevangenis.”

Aardbevingstassen

Dat toekomstbeeld drukt zwaar op de inwoners van Istanbul. Sommigen van hen hebben alvast kant-en-klare ‘aardbevingstassen’ aangeschaft met daarin spullen als verband, lucifers, warmtedekens, een radio en batterijen. Anderen leggen fluitjes op hun nachtkastje om de aandacht van reddingswerkers te kunnen trekken wanneer ze onder het puin belanden. Iedereen weet dat het noodlot op de loer ligt, maar niemand wanneer het zal toeslaan. „Het is alsof er een slang bij je in huis woont”, vatte een Turkse psychiater dat gevoel samen.

Dogan Kalafat, seismoloog en hoofdonderzoeker van het Kandili Observatorium en Aardbeving Onderzoekscentrum, verbonden aan de Bogaziçi Universiteit in Istanbul.

De werkplek van Dogan Kalafat, seismoloog en hoofdonderzoeker van het Kandili Observatorium en Aardbeving Onderzoekscentrum, verbonden aan de Bogaziçi Universiteit in Istanbul.

Foto’s: Emrah Gurel

Toch is een aardbeving juist iets waar je je goed op kunt voorbereiden, benadrukt Dogan Kalafat, seismoloog en hoofdonderzoeker van het Kandili Observatorium en Aardbeving Onderzoekscentrum, verbonden aan de Bogaziçi Universiteit in Istanbul. „Kijk naar Japan”, zegt hij vanuit zijn kantoor, dat volgens hem overeind zal blijven bij een aardbeving. „Daar bouwen ze wél verantwoord en kostte een aardbeving van 7.6 op de schaal van Richter begin dit jaar aan enkele honderden mensen het leven. Bij ons was dat in februari honderden keren zoveel. Het laat zien: wie slecht bouwt, bouwt een massagraf.”

Kalafat (64) werkt al ruim veertig jaar aan het Kandili Observatorium. Het instituut tussen de dennenbossen op de noordelijke heuvels langs de Bosporus werd gesticht in 1868, ten tijde van het Ottomaanse Rijk. Aanvankelijk specialiseerde het zich in de meteorologie, maar na de aardbeving in Istanbul van 1894 (1.350 doden) besloot sultan Abdulhamid II dat het tijd was voor meer aardbevingsonderzoek. Tegenwoordig hangen er grote schermen in het instituut waarop alle seismologische activiteit in Turkije wordt geprojecteerd op basis van data uit waarnemingsstations in heel het land. Dag en nacht houdt hier een wetenschapper de wacht. „We wisselen elkaar om de acht uur af”, zegt Kalafat, die zelf ook corvee draait. „Het is een maatschappelijke verantwoordelijkheid.”

Gevraagd naar de oorzaak van het aardbevingsgevaar in Istanbul, grist Kalafat twee houten blokken van zijn bureau om de verschillende soorten bewegingen van tektonische platen mee uit te beelden. De Noord-Anatolische Breuk waar Istanbul vlak boven ligt, vertelt hij, beweegt zijdelings, waarbij de Anatolische Plaat steeds iets verder naar het westen beweegt. Sinds de aardbeving van Erzincan in Oost-Anatolië (33.000 doden) in 1939 is het seismologen opgevallen dat daaropvolgende zware bevingen telkens iets verder richting het westen opschoven, tot aan die bij Izmit nabij Istanbul in 1999 (18.000 doden). „Het is een soort domino-effect”, zegt Kalafat. „En Istanbul is de volgende dominosteen.”

Zijdelingse plaatbewegingen

De wetenschapper wijst op de landkaart achter zijn bureau op de Zee van Marmara. Daar splitst de breuklijn zich in een noordelijke en een zuidelijke tak. Het grootste gevaar gaat uit van de noordelijke tak, die vlak onder de metropool loopt. Om te voorspellen waar langs die tak een beving plaats zal vinden, bestuderen seismologen de patronen in seismologische activiteit voorafgaand aan eerdere aardbevingen zoals die van 1999, en vergelijken die met het soort activiteit dat ze nu waarnemen. Zo kwamen ze tot de conclusie dat de volgende zware beving waarschijnlijk precies onder Istanbuls zuidelijke kustlijn zal plaatsvinden. Mogelijk ter hoogte van de Prinseneilanden, of, waarschijnlijker nog, verder richting het westen, vlakbij Tasçi’s flatje in de wijk Yesilköy.

Een beving hier kan gepaard gaan met een tsunami, vervolgt Kalafat zijn lezing. Hoewel die bij zijdelingse plaatbewegingen een stuk kleiner zijn dan wanneer platen tegen elkaar opbotsen, zoals bijvoorbeeld in Japan, kan de plotselinge verplaatsing van opgehoopt sediment in de diepe kraters in de Zee van Marmara toch een tsunami van zo’n 2,5 à 3 meter veroorzaken. „Maar die kunnen we zien aankomen, want een tsunami beweegt veel minder snel dan een aardbeving”, zegt Kalafat. „Ook hier kunnen we ons goed op voorbereiden.”

Een medewerker van de gemeente Istanbul onderzoekt de aardbevingsbestendigheid van een gebouw.

Murat Yün, in Istanbul het hoofd van het gemeentelijke departement aardbevingsrisico-management en stadsontwikkeling.

Foto’s: Emrah Gurel

Al met al valt er dus behoorlijk wat te meten en te weten, benadrukt de wetenschapper. „Het gevaar is al helemaal in kaart gebracht”, zegt hij, wijzend op de dikke stapels onderzoeksrapporten in zijn werkkamer. „Het probleem is niet dat er niet genoeg onderzoek is. Het probleem is dat er in dit land niet genoeg geluisterd wordt naar onderzoekers.”

De burgemeester van Istanbul, Ekrem Imamoglu van oppositiepartij CHP, zegt daar verandering in te willen brengen. Kort nadat hij in 2019 Istanbul veroverde op de AKP van president Erdogan, beloofde hij een hele reeks voorzorgsmaatregelen, van de aanleg van honderden ‘verzamelpunten’ op open plekken in de stad tot de controle van gasleidingen en de versteviging van bruggen en tunnels.

Maar de echte sisyfusarbeid zit hem in het aardbevingsbestendig maken van de 1,2 miljoen gebouwen in de megastad. Het grote probleem daarbij, aldus Imamoglu, is dat de eigenaren van meer dan 300.000 van die gebouwen in het verleden ‘amnestie’ is verleend voor het niet navolgen van bouwschriften die na de aardbeving van 1999 in het leven zijn geroepen. Dit door de vingers zien van onverantwoorde bouwpraktijken, een populair trucje om stemmen mee te winnen in lokale verkiezingen, bleek een van de hoofdoorzaken van het hoge dodental bij de beving van 6 februari.

Om greep te krijgen op dit betonnen bloedbad-in-wording kondigde de gemeente in 2019 gratis huisinspecties aan. Lange tijd was de belangstelling beperkt, maar dat veranderde na 6 februari, zegt Murat Yün, het hoofd van het gemeentelijke departement aardbevingsrisico-management en stadsontwikkeling. „In de hele maand januari 2023 kregen we 300 aanmeldingen. De dag na de aardbevingen 22.000.”

Yün staat op een koude maandagochtend voor een flatgebouw in Kadiköy, een wijk die net als Yesilköy aan Istanbuls zuidelijke kustlijn grenst. Zijn team bouwkundigen zoekt in de kelder van het gebouw naar de draagmuren, scant het beton op de aanwezigheid van metaal en boort er een plakje van af voor verdere controles. Deze „snelle test” is vooral bedoeld om bewoners te informeren en leidt niet tot een evacuatiebevel, benadrukt Yün. Daarvoor is wettelijk een tweede, uitgebreidere test en het akkoord van de centrale overheid nodig.

Bewoner Seda Yürüyen Temuçin wil daar niet op wachten. „Als dit gebouw niet stevig is, ben ik hier weg”, zegt de jonge vrouw, die direct na 6 februari de test aanvroeg en er elf maanden op heeft gewacht. „Als kind heb ik de aardbeving van 1999 meegemaakt, dus ik weet wat het betekent. Veiligheid voor alles!”

Maar lang niet iedereen staat er zo in. Neem Talin, de buurvrouw van de bejaarde Tasçi. Ook zij maakte ‘1999’ mee en is sinds de aardbeving van vorig jaar „misselijk van angst”, maar ze betwijfelt of ze haar huis in Yesilköy had verlaten zonder evacuatiebevel.

„Ik snap ook wel dat we hier beter weg kunnen, maar de vraag is: waarheen”, zegt Talin terwijl ze door haar leeggehaalde woning wandelt en de oude slaapkamers van haar kinderen laat zien. „Ik was huiseigenaar en nu moet ik weer huren. Maar de huren zijn krankzinnig hoog geworden. De huurbijstand die we krijgen dekt er nog geen kwart van.”

Naar veel duurdere woning

De huurinflatie in Istanbul lag in november op maar liefst 106 procent. Paradoxaal genoeg komt dat behalve door fiscaal wanbeleid en de toestroom van buitenlanders ook doordat veel mensen die door de beving van 6 februari ontheemd raakten tijdelijk in Istanbul zijn komen wonen. Talin zegt uiteindelijk met moeite een huis te hebben gevonden met een huur van 23.000 Turkse lira (700 euro). Dat bedrag alleen al ligt ruim boven het maandelijkse minimumloon van 17.000 lira (520 euro).

„Economische problemen vormen het grootste obstakel in ons aardbevingsbeleid”, zegt Yün. Bijna de helft van de huisinspecties die zijn team uitvoert, wordt volgens hem afgeblazen omdat de aanvrager van gedachten verandert of andere bewoners bezwaar maken, vaak uit vrees dat ze op zoek zullen moeten gaan naar een veel duurdere woning. Vóór 6 februari 2023 lag het percentage afzeggingen zelfs op 70 procent. Resultaat is dat er in totaal na 110.000 huisbezoeken ‘slechts’ 35.000 huizen geïnspecteerd zijn. Ongeveer de helft daarvan bleek risicovol. In 318 gevallen was het risico zo groot dat de gemeente zelf aanstuurde op evacuatie. In overige gevallen ligt dat initiatief bij districtgemeenten en de overheid, aldus een woordvoerder van de gemeente, die niet weet hoe veel gebouwen er precies gesloopt zijn.

In ieder geval rijmen de resultaten niet met Imamoglu’s belofte uit 2019 om jaarlijks 20.000 gebouwen te zullen ‘vernieuwen’. Met de gemeenteverkiezingen van maart voor de deur, is dat naast bouwkundig ook politiek risicovol. „Ze zijn niet eens in staat om vijf procent te doen van wat ze beloven”, zei Murat Kurum, de AKP-kandidaat voor het burgemeesterschap van Istanbul tijdens een recente toespraak. Geheel in AKP-stijl vergeleek hij daarin zijn eigen aardbevingsbeleid met „de strijd tegen terrorisme” en beloofde hij onder meer de bouw van 300.000 nieuwe huizen.

Politieke kleur

Maar dat Imamoglu minder klaarspeelde dan hij beloofde, ligt niet alleen aan Imamoglu zelf. President Erdogan is zo gefrustreerd dat hij zijn geliefde Istanbul, waar hij zelf eens burgemeester was, kon verliezen aan de oppositie, dat de centrale overheid weinig doet om Imamoglu’s burgemeesterschap tot een succes te maken, zelfs niet op het gebied van aardbevingsbeleid. Zo was Imamoglu niet eens uitgenodigd voor een spoedberaad door de regering naar aanleiding van een kleine beving in Istanbul in 2019.

„Aardbevingsbeleid zou geen politieke kleur moeten kennen”, zegt Yün. „Imamoglu heeft altijd benadrukt te willen samenwerken en we doen vaak voorstellen aan ministeries om het beleid te verbeteren. Zo hebben we geopperd om meer financiële steun te bieden aan burgers die van huis moeten wisselen. Maar helaas zien we dat zulke ideeën niet zijn meegenomen in recente wetswijzigingen.”

Seismoloog Kalafat kan meepraten over de moeizame samenwerking met overheidsinstanties. Terwijl zijn onderzoeksinstituut waarnemingen direct openbaar maakt zodat iedereen ervan kan leren, houdt de rampenbestrijdingsdienst van de regering (AFAD) haar eigen data geheim. „Ze vragen informatie van ons, maar geven die niet terug”, zegt Kalafat. „Terwijl wij juist de grootste expertise hebben om nieuwe data te interpreteren.”

Het is tekenend voor de autoritaire koers die president Erdogan is ingeslagen. Waar diens regering aanvankelijk belangrijke stappen zette op het gebied van aardbevingsonderzoek, zo benadrukt ook Kalafat, is de expertise binnen organisaties als AFAD sindsdien flink afgenomen. Promoties draaien inmiddels vaker om politieke loyaliteit dan om vakkennis.

Maar ook de Turkse samenleving ontkomt niet aan de kritische blik van de wetenschapper. Het meest stoort hij zich aan wat hij „aardbevingsprofeten” noemt, zelfverklaarde ‘experts’ die na iedere aardbeving Turkse praatprogramma’s aan elkaar kletsen met doemscenario’s en onwetenschappelijk gezwets. „Dat zorgt voor enorme paniek in de samenleving”, zegt Kalafat. „Maar juist daardoor denken mensen niet meer helder en verliezen ze snel hun focus. Vervolgens gaan ze gewoon weer door met hun leven alsof er niets gebeurd is.”

Wat de bejaarde Madeleine Tasçi betreft is die laatste houding een uitstekend medicijn tegen aardbevingsangst. Zelf sliep ze naar eigen zeggen door de beving van 1999 heen en ook die van vorig jaar bracht haar niet van haar à propos. „Ik vind het natuurlijk heel erg voor die mensen”, zegt ze. „Maar ik ben nu niet ineens bang ofzo.”

Of het huis van haar zoon waar ze naartoe zal verhuizen wél aardbevingsbestendig is, lijkt de oude dame dan ook niet echt bezig te houden. „Volgens mij komt daar ook een inspectie, ik weet het niet precies”, zegt ze. „Ik maak me in ieder geval geen zorgen. Als God niet wil dat ik dood ga, ga ik niet dood.”

Haar buurvrouw Talin, die sinds 6 februari elke nacht een schietgebedje doet, probeerde wél te achterhalen of haar nieuwe huurhuis veilig is, maar werd daar weinig wijzer van. „De eigenaar zei dat hij het huis in 2006 heeft laten renoveren en dat ik nergens bang voor hoef te zijn”, zegt ze. „Maar hoe weet ik of ik hem kan geloven? Hij heeft me geen enkel bewijs laten zien.”

Leven
NIEUWS

Kookboekschrijver Meera Sodha: ‘Als je bij mij thuis komt eten, krijg je deze gerechten’

admin
November 14, 2024
0

Na drie succesvolle kookboeken, Made in India, Puur India, Azië en een veganistische receptenrubriek in de Britse krant The Guardian verloor Meera Sodha het plezier in koken. Ze schrijft openhartig over die donkere periode in haar nieuwste boek Bij Meera aan tafel. „Ik heb heel lang in bed gelegen en maanden en maanden niet gekookt”, vertelt ze tijdens een videogesprek vanuit haar huis in Londen. De oorzaak noemt ze complex, maar de vele deadlines, een jonge baby en de coronapandemie hielpen niet. „Het was een opeenstapeling van alles in mijn leven waardoor ik mijn hoofd niet meer boven water kon houden en mijn weerstand volledig verdween.”

Het omslagpunt kwam toen ze zag dat haar man, die naast zijn baan alle zorg voor hun dochters en het huishouden op zich had genomen, brak. „Ik was zo met mezelf bezig dat ik me niet had afgevraagd hoe het met hem ging.”

Ze ging naar de keuken, pakte intuïtief wat ingrediënten, linzen, curryblad, citroengras en chilipepers, en maakte dahl. „Ik voelde een nieuwe energie in mijn vingertoppen, kon mijn longen voelen en weer ademhalen. Voor het eerst in lange tijd voelde koken anders, niet als een opgave.”

Ik was zo met mezelf bezig dat ik me niet had afgevraagd hoe het met hem ging

Sodha besefte toen dat dit was hoe ze wilde koken, eenvoudige gerechten voor haar man, dochters en zichzelf. En ze realiseerde zich hoe belangrijk ze de avondmaaltijd vindt. „Niet het ontbijt, niet de lunch, ik wilde alleen nog maar het avondeten maken.”

Het vermogen om een lekkere avondmaaltijd – de Engelse titel van haar boek is Dinner – op tafel te zetten noemt ze een ‘superkracht’. Ze kreeg weer plezier in koken; het voelde als een prestatie om iedere dag een maaltijd voor te bereiden en ’s avonds met haar gezin aan tafel te zitten. „Ik weet niet of dit voor iedereen geldt die mentaal door een diep dal is gegaan, maar ik was verdoofd, ik voelde niks meer. Door het klaarmaken van het avondeten voelde ik me geaard, ik had weer een doel.”

Bij moeder nog vlees

De recepten die ze in deze periode maakte vormden de basis van Bij Meera aan tafel. Ze noemt het haar meest persoonlijke boek. „Ik kookte altijd, maar het was nooit echt het soort eten waar ik van houd.” En dan aarzelt ze even. „Ik twijfel of ik dit woord moet gebruiken, maar het ging erom andere mensen te imponeren. Heel veel in deze wereld draait om indruk maken, waarom zou je anders nieuwe recepten verzinnen? Maar ik hou juist van eenvoudig eten. Als je bij mij thuis komt eten, krijg je de gerechten in dit boek.”

Door het avondeten voelde ik me geaard, ik had weer een doel

Die zijn allemaal vegetarisch. Alleen als ze bij haar moeder eet, eet ze nog weleens vlees. „Eten is niet alleen brandstof, maar ook nostalgie, plezier, geschiedenis en traditie, dus ik hou wat ruimte vrij voor mijn moeders kip curry of kip pilav, waar ik dol op ben.”

Sodha is de dochter van Indiase ouders uit Oeganda, die in 1972 het land moesten ontvluchten, omdat dictator Idi Amin de bevolking tegen de Indiase minderheid ophitste. „Ik heb geen plek om naar terug te gaan, ik kan niet naar het huis waar mijn ouders geboren zijn, de gemeenschap van toen is er niet meer. Daarom hou ik me vast aan de verhalen en de spullen die me verbinden met dat verleden.”

Ze staat op en komt terug met een houten lepel die haar dierbaar is, die ze van haar moeder kreeg en waar ze in haar boek over schrijft, net over als het koperen pannetje van haar oma en de beelden van de Hindoegoden Ganesha, Lakshmi en Annapurna in haar keuken. Ze staat weer op, pakt haar telefoon en laat ze zien. Ze is niet religieus, schrijft ze in haar boek, maar ‘door verbinding, traditie of rituelen’, geven ze haar ‘troost en het geluk dat ze nooit in haar eentje staat te koken’.

Haar ouders kwamen op het Engelse platteland van Lincolnshire terecht. „Wat mijn moeder aan mij heeft doorgegeven is dat koken je verbindt met tradities en in mijn geval was dat de Indiase Gujarati-keuken.” Gujarat is een deelstaat van India die aan Pakistan grenst.

De Indiase en Aziatische keuken zijn belangrijk voor Sodha, maar in Bij Meera aan tafel is de stijl veel uiteenlopender met invloeden uit bijvoorbeeld de Italiaanse en Egyptische keuken. De 120 recepten ademen de Londense diversiteit waar ze deel van uitmaakt. „Eten verandert met de omgeving en de mensen mee en dat omarm ik. Als ik iets van een andere cultuur gebruik, doe ik dat met respect en begrip voor de oorsprong, maar eten is ook een geweldig creatief medium.”

En eten is leuk, benadrukt ze. „Het moet leuk zijn. Hoewel de aanleiding voor dit boek verdrietig was, is het boek vrolijk geworden. Ik hou nu van mijn leven en als ik niet was ingestort, was ik zonder nadenken op oude voet door blijven gaan. Nu leef ik bewust en weet ik wat me gelukkig maakt.”

Dat zijn kleine dingen als zonlicht op haar gezicht, yogalessen, om drie uur klaar zijn met werken – en eenvoudige gerechten. „Ik heb aan dit boek echt met mijn hart en buik gewerkt. Wat ik er zo fijn aan vind is dat het me weer bij mezelf heeft gebracht.”

Leven
NIEUWS

In de Westelijke Tuinsteden zouden functioneel ingerichte woningen leiden tot ‘een gelukkiger gezinsleven en een vitale samenleving’

admin
November 13, 2024
0

Een halve eeuw geleden geleden verdween de verzuiling stilletjes uit Nederland. Maar in Slotermeer, de oudste van de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam, zijn de restanten ervan nog zichtbaar. Daar staan in de Dobbebuurt ‘katholieke’ woningblokken van vijf verdiepingen tegenover ‘algemene’. De bewoners van de algemene, rechttoe-rechtaan-blokken moeten een trappetje op naar de entree van hun woningen. De katholieke blokken hebben daarentegen op de begane grond een soort kerkportalen als ingangen, met gemetselde bogen en eenvoudige tympanen. Boven de bogen zitten veelkleurige, half abstracte mozaïeken van de kunstenaar Theo Forrer. Met enige moeite vallen hierin onder meer ploegende boeren, zwoegende werklui en de hand van god te herkennen.

De door Nielsen Spruit en Van der Kuilen ontworpen algemene blokken zijn begin jaren vijftig gebouwd voor de algemene woningbouwvereniging Rochdale. De blokken die een katholieke woningbouwvereniging liet neerzetten zijn van Aat Evers en Geert Sarlemijn, twee traditionalistische architecten die omstreeks 1950 de cursus kerkelijke architectuur van pater-architect Dom Hans van der Laan volgden. Evers en Sarlemijn gaven hun bakstenen woondozen, waarvan enkele in de jaren tachtig helaas vaal wit zijn gestuct, niet alleen stichtelijke entrees maar ook natuurstenen lateien en vier dikke, bakstenen zuilen op de kopse kanten. Een naburig, ook door hen ontworpen blok met winkels en woningen heeft zelfs rijen witte zuilen met rare ionische kapitelen aan weerszijden van een boogvormige poort.

De stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren, hoofd stadsontwikkeling in Amsterdam, zag de architectonische gevolgen van de verzuiling in Slotermeer met lede ogen aan. De hoofdontwerper van de Westelijke Tuinsteden hield niet van diversiteit. Het liefst had hij de enorme Amsterdamse uitbreidingswijken helemaal volgezet met radicaal modernistische architectuur. Van Eesteren en Sarlemijn en andere architecten die in Slotermeer hadden gebouwd vond Van Eesteren „kwalitatief op een laag peil” staan, schrijft Ineke Teijmant in het boekje De Dobbebuurt. Ze hadden er gezorgd voor een weerzinwekkende „kakofonie”, meende hij. De bewoners dachten hier anders over: zij vonden Slotermeer juist „gezellig gevarieerd”.

Goede smaak

Om de kloof tussen de smaak van Van Eesteren en die van de toekomstige bewoners van de Westelijke Tuinsteden te dichten, was in 1946 de stichting Goed Wonen opgericht. Uitgangspunt van Goed Wonen was dat smaak een kwestie van opvoeding is en de meeste Amsterdammers onopgevoed waren. „Slechts zelden treft men een interieur aan, waarin zuivere vormgeving, innerlijk evenwicht en harmonische kleurencombinatie ons het gevoel geven van werkelijke sfeer”, schreef de voorzitter van Goed Wonen (en Amsterdamse PvdA-wethouder van Volkshuisvesting) Jan Bommer in 1948 in het eerste nummer van het gelijknamige tijdschrift.

Om de lezers bij te brengen hoe ze hun interieurs konden zuiveren van zware balpootmeubelen en andere foute huisraad, schreef Goed Wonen niet alleen over „doelmatige” woninginrichting maar ook over kitsch en de vraag of massaproductie „een gevaar was voor onze persoonlijkheid”. Ook deed het tijdschrift de lezers een proefje aan de hand om vast te stellen of hun interieur ‘zuiver’ genoeg was: de melkflestest. De dikke, onelegante melkfles was „typerend voor onze tijd en voor de stand van onze natuur- en scheikunde” en past in elk „modern” interieur, zo legde de bedenker van de melkflestest uit. „Als u het beslist nodig vindt om de melk eerst over te gieten in een ‘mooi’ kannetje, dan is er ergens iets fout òf bij u òf bij uw interieur, want de fles is goed.”

In de jaren vijftig en zestig liet Goed Wonen twaalf modelwoningen inrichten in de Westelijke Tuinsteden. Wat de toekomstige tuinstedelingen daar toen zoal aantroffen, is te zien in de Van Eesteren Museumwoning, gevestigd in een woning in een algemeen blok in de Dobbebuurt. Hier staan de woon-, eet- en slaapkamer vol met huisraad die Goed Wonen had goedgekeurd, zoals de nog altijd populaire slaapbank van Mart Visser en een fauteuil van gebogen rotan. Aan de knalrode wand van de woonkamer hangen metalen wandrekken van het merk Pilastro, de keuken heeft een modulaire Bruynzeelkeuken van Piet Zwart en in de slaapkamer staan bedden van Auping met ‘hygiënische’ metalen spiraalbodems. Boven de eettafel hangt de beroemde en nog altijd geproduceerde PH 5-lamp van de Deense ontwerper Poul Henningsen.

De eerste modelwoning van de Westelijke Tuinsteden stond in Slotermeer en was in 1955 ingericht door Johan Niegeman, die in de jaren dertig in Stalins Sovjet-Unie had gewerkt. Daar werkte hij onder meer aan ‘sotsgorods’ als Magnitogorsk, nieuwe socialistische steden waar de Nieuwe Mens gestalte moest krijgen. De sotsgorods werden een faliekante mislukking en Niegeman moest in 1937, net als eerder de communistische architect Mart Stam, de Sovjet-Unie verlaten.

Betere mensen

Ook de Westelijke Tuinsteden waren bedoeld als een soort sotsgorods. Ontwerpers als Niegeman geloofden dat ‘zuiver’ ingerichte woningen betere mensen zouden maken van de bewoners. Mensen die zich omringen met melkflessen en andere ‘neutrale’ industrieel vervaardigde voorwerpen en meubels getuigen van een sterke persoonlijkheid, schreef Goed Wonen: „Zij hebben geen opvallende meubelen nodig in hun interieur om zichzelf tot recht te laten komen. Hoe eenvoudiger de meubelen, hoe beter de mens uitkomt.” Ook zouden functioneel ingerichte en hygiënische woningen leiden tot „een gelukkiger gezinsleven, een harmonieuze opvoeding van de kinderen en een vitale samenleving”.

De modelwoningen vielen lang niet bij alle bezoekers in de smaak. Velen vonden ze ‘kaal’ en ‘ongezellig’. En de degenen die er wel in iets zagen, konden de eenvoudige, maar desondanks dure huisraad meestal niet aanschaffen. Zo bleef het zuiver vormgegeven interieur alleen weggelegd voor een elite die ermee kon getuigen van hun goede smaak.

Museumwoning Van Eesteren. Freek Oxstraat 27, Amsterdam. Info: www.vaneesterenmuseum.nl/museumwoning

Leven
NIEUWS

Column | De oppaskat van Jan

admin
November 13, 2024
0

Mijn vriend Jan kwam bij ons eten. Van tevoren zei Willem: „Ik heb echt zin in vanavond. Jan gaat in ieder geval niet zo verschrikkelijk lopen jeremiëren over de toestanden in de wereld.” Daar verheugde ik me ook op, want ik kan er alleen tegen als ik zelf jeremieer.

Jan kwam bij het vallen van de avond binnen, een en al benen en glanzend kaal hoofd. Kaas klom als een kapucijnaapje tegen hem op, nestelde zich op zijn schoot en lispelde dat hij spaghetti carbonara wilde. Die kreeg hij, in een handomdraai door Jan bereid, maar vol en vet en bevredigend. De kaarsen brandden, er werd gegeten, buiten was het zacht novemberweer.

Jan woont in Leeuwarden, maar past in Amsterdam op een kat van achttien jaar oud, die allerlei medicijnen nodig heeft om door de dag te komen. Ik had weinig begrip voor de hele situatie. Een bejaarde kat in het licht van deze tijd vraagt te veel van iedereen, zeker op een avond als deze, die eindeloos moest duren. Ook heb ik mijn vader weleens een ongelukkig kuikentje, wiens hoofd verkeerd om aan zijn lijf zat, bij geboorte de nek om zien draaien. Toen zat het hoofd weer goed, maar daar was dan ook alles mee gezegd.

De kinderen gingen slapen. Willem bracht ze naar boven, aan tafel werd het even stil. Ik begon maar weer eens over het lot van vrouwen over de hele wereld. „Het is de alsof de wapens in je handen van suiker zijn, in een heel stroperige zich eeuwig herhalende droom”, fluisterde Jan en daarna, schel: „We kunnen er helemaal niks aan doen, vergeet die linkse lente.” We deden de gordijnen dicht. Willem kwam naar beneden, we moesten het er toch nog iets langer over hebben, je komt er niet onderuit. Dus vroegen we ons af waarom er zoveel stemmen zich laven aan de steeds grotere chaos, hoe die stemmen iedereen nog verder opdrijven, de waanzin willen laten heersen, de hoofdstad vol geweld en zij, juichend achter hun schermpjes verontwaardiging fingerend. „Het is nu wachten op Gavrilo Princip, en ondertussen verdringen ze elkaar om hem te mogen zijn”, zei ik en was geheel niet ontevreden met mezelf.

Toen begon Jan nonchalant The Waste Land te citeren en daarmee keerden we terug naar onze eigen, voor velen onuitstaanbare, veiligheid van oude teksten, liedjes, luisterend, in stille bewondering. Drie sukkels aan een keukentafel, met een stapel boeken, Medea en Cavalleria Rusticana. Een grote troost, maar één die moeilijk te vinden is, en daarom in het dagelijkse leven steeds verder uit zicht leek te verdwijnen.

De kat moest haar pillen, Jan vertrok even plots als hij gekomen was. Wij zaten nog even. Ik dacht aan Antigone die haar broer wilde begraven tegen de wens van de staat in. Daarna dacht ik aan mijn vader, die weigerde onze dode hond aan de dierenarts af te geven en hem achter in de tuin onder een appelboom begroef.

De volgende dag fietste ik met Kaas en Cléo katerig door onze straat. Op de hoek stond een verwarde man naar duiven te trappen. „Rot op, tyfusbeesten” schreeuwde hij. Toen kreeg hij er eentje onder zijn laars en stond met zijn volle gewicht op het beestje. Ik fietste met kloppend hart door en dacht aan de oppaskat van Jan. Moge het lieve dier voor eeuwig leven.