Tv-recensie | Poolse rechters onder vuur: de schaduw van wat komen kan

We kunnen niet meer zeggen dat we niet gewaarschuwd zijn. Of dat we het niet wisten. Op donderdagavond kon je bij de VPRO kijken naar de shape of things to come. Of, als je het op z’n bijbels zegt: de schaduw van wat komen gaat. Laat ik de moed erin houden: de schaduw van wat komen kán. Wat er gebeuren kan als ambitieuze, rechts-conservatieve politici de ‘wil van het volk’ menen te vertegenwoordigen, en vervolgens stapsgewijs gaan doen wat zij denken dat het volk wel zal willen.

De documentaire Judges under pressure brengt je aanvankelijk even van je stuk, zo onwerkelijk doet de situatie in Polen aan, kort na de verkiezingsoverwinning van de PiS-partij (Recht en Rechtvaardigheid) van Jaroslaw Kaczynski in 2015. Al heel snel zijn de gevolgen zichtbaar van de ‘hervormingen’ die hij de Poolse kiezers voorhield. Hoe het eruit ziet als het „Poolse huis opgeruimd en uitgemest” is. De minister van Justitie, ook van de PiS-partij, is in een vorig leven hoofdaanklager geweest bij justitie en het is vooral zijn idee om de bijl te zetten in de rechterlijke macht van Polen. Repareren van de rechtsstaat, noemt hij het. Oorlog, zo noemt hij het ook. Oorlog tegen de dieven en bedriegers onder de rechters en de „elite van advocaten”. Die mochten hun straf niet langer ontlopen.

Er worden geen rechters door het hoofd geschoten, ze worden niet van hun bed gelicht en in de gevangenis gesmeten, nog niet in elk geval. Nee, er wordt een constitutioneel tribunaal opgetuigd, en de rechters die daarin zitting nemen worden aangesteld door de regering. Daarnaast komen er ‘tuchtkamers’ die rechters opsporen die een ‘verkeerd’ vonnis vellen, een vonnis dat politiek niet lekker valt. Rechters hebben immuniteit, dat staat in de Grondwet. Lastig, vond de Poolse justitieminister, en hief de immuniteit van rechters per zelfgemaakte wet op. Hij had er ook een goede anekdotische reden voor. In zijn tijd als aanklager werd een getrouwd stel aangehouden voor diefstal in de supermarkt. De vrouw werd binnen 48 uur in staat van beschuldiging gesteld, maar bij de man duurde het anderhalf jaar, omdat hij rechter was.

Bangmakerij

In de documentaire verschijnt de ene na de andere rechter in beeld die bezig is met zijn verdediging tegen vage klachten waarvoor hij of zij voor de rechters van de tuchtkamer moet verschijnen. „Er gaat geen week zonder tuchtzaak voorbij”, zegt het hoofd van de Poolse vereniging van rechters. Het is bangmakerij, intimidatie, de angst om ontslagen te worden bij een onwelgevallig vonnis. Maar het wérkt wel. We zien alleen de rechters die zich verzetten. Die blijven betogen dat het tribunaal en de tuchtkamers ongrondwettelijk zijn en dat ze geen verantwoording hoeven af te leggen tegenover zogenaamde rechters die zijn aangesteld door politici. Een van de rechters tekent op een beslagen raam van zijn treincoupé nog even hoe het zat met de trias politica. Wetgevende, uitvoerende, rechterlijke macht. Drie afzonderlijk, onafhankelijke pijlers.

Opvallend vaak zien we de rechters in huiselijke setting. In hun blote bast voor de spiegel, hout hakkend, (heel veel) sigaretten rokend, in hun T-shirt met een laptop op schoot. Dit ongetwijfeld om te laten zien dat het hier, ook, om mensen gaat. Rechter Igor Tuleya had het bestaan om de hervormingen van de minister van justitie in zijn rechtszaal ongrondwettelijk te noemen. „De democratie is op die dag begraven.” Dus hij was aan de beurt. Eerst moest hij verschijnen voor de tuchtkamer, daarna voor het constitutionele tribunaal. Zijn straf: schorsing als rechter en gedurende die schorsing moet hij 25 procent van zijn salaris inleveren. De dag erop zat hij voor de zon op was aangekleed aan zijn keukentafel. „De tactiek is dat ze om zes uur aan de deur komen. Dan weten ze zeker dat je thuis bent en in bed ligt.”