‘Romeo & Juliet’ grensoverschrijdend? Wat een tragedie!

In Shakespeares beroemdste tragedie is Julia dertien en Romeo zestien of zeventien, precies weten we het niet. En ze hebben séks. Shocking. Vooral omdat zij zo jong is. Maar het is ook nog verboden vanwege die bloedige rivaliteit: zij, een Capulet, verliefd op een Montague-jongen. „My only love sprung from my only hate (…) That I must love a loathed enemy.” Zo is het hele Romeo en Julia vergeven van transgressie, van het ontoelaatbare. Dat maakt het stuk.

En hier wringt de schoen. In de huidige tijd tolereren we geen grensoverschrijdend gedrag. Dat blijkt eens temeer in een rechtszaak waarin Shakespeares werk, in de vorm van Franco Zeffirelli’s verfilming uit 1968, centraal staat. Naar nu bekend is geworden slepen de twee hoofdrolspelers, Olivia Hussey (71) en Leonard Whiting (72), productiehuis Paramount voor de rechter in Californië in een zaak waarin ze een schadevergoeding van meer dan vijfhonderd miljoen euro eisen vanwege seksuele intimidatie, fraude, seksueel misbruik en het doelbewust berokkenen van emotionele schade.

De acteurs voeren aan dat ze tijdens de productie kinderen waren (zij was vijftien, hij zestien). Ondanks dat Zeffirelli, overleden in 2019, ze voor het filmen van een specifieke scène vertelde dat ze vleeskleurige pakken zouden dragen (wat dat ook mag voorstellen) moesten ze toch naakt spelen. De scène betreft die waarin Romeo en Julia samen in bed wakker worden nadat ze de nacht hebben doorgebracht. In de film zie je weinig meer dan een flits van Whitings billen en van Hussey’s borsten. Maar de acteurs stellen nu dat dit zonder hun toestemming is gebeurd. Daarom was de productie in overtreding van Californische en federale wetten inzake onwelvoeglijkheid en de exploitatie van kinderen.

Toen ik dit nieuws las, zakte de moed mij in de schoenen. Juist die sexy Zeffirelli-film was de reden waarom ik eeuwig verliefd werd op Shakespeare. Ik zag Romeo & Juliet voor het eerst toen ik een jaar of zestien was, en ja, ik herinner mij heel goed hoe opwindend die haast subliminale beelden van billen en borsten waren. Evenzeer ligt vers in mijn geheugen een ondeugende lerares Engels die er zichtbaar van genoot aan ons uit te leggen precies hoe vulgair het stuk was, vooral Mercutio’s Queen Mab-speech met zijn beschrijvingen van anale seks via planten- en bloemenmetaforen. Hierbij verbleekten de vluchtige billen en borsten van Zeffirelli’s star crossed lovers.

Het stuk gaat ver. Literair criticus Harold Bloom schrijft in The Invention of the Human: „Shakespeare heeft meer dan iedere andere schrijver het Westen onderwezen in de catastrofes van seksualiteit. Hij heeft uitgevonden dat seks erotisch wordt in de schaduw van de dood (…) Romeo en Julia is ongeëvenaard (…) als een visie op een compromisloze, wederzijdse liefde die ten ondergaat aan het eigen idealisme en de eigen intensiteit.” Net zo risicovol is de film – alles waar Bloom over schrijft is terug te vinden in Zeffirelli’s Romeo & Juliet.

Lees ook: Veranderde na #MeToo de filmset in Nederland?

Cancelcultuur

Terug naar nu. Naar de totale verbanning van transgressie. Want dat is een consequentie van cancelcultuur. Wie zich bezighoudt met het ontoelaatbare – grensoverschrijdend gedrag – hebben we vogelvrij verklaard. Om duidelijk te zijn, in de overgrote meerderheid van de gevallen is dat terecht en pakken de repercussies goed uit. Kinderen worden beschermd, vrouwen zijn veiliger, daders worden gepakt, ontmaskerd en aan de schandpaal genageld. Zo moet het zijn.

Maar er is een keerzijde: we raken ook iets essentieels kwijt door zo’n rechtszaak waarin de artistieke nalatenschap van Zeffirelli ter discussie staat. Hiermee komt de noodzakelijkheid van transgressie, de tinteling van het ontoelaatbare die zo prachtig woekert bij Shakespeares wildebrassen, in het gedrang.

Vooralsnog gaat het te ver om te spreken van cancelcultuur in het geval van de film, om nog maar van Shakespeare zelf, God behoede, te zwijgen, maar Romeo & Juliet heeft een deuk opgelopen – de film is besmet door de rechtszaak, misschien onherroepelijk. Ik denk niet dat leraren Engels het nu nog zullen aandurven Zeffirelli aan de klas te vertonen. Het is net alsof iedereen de power van de film, ja, van die naaktscène, plotsklaps is vergeten. Het gaat alleen nog maar over juridische overtreding en de roep om morele restitutie.

Zo is er een bepaalde hitsigheid in de berichtgeving rondom de rechtszaak, voorop criticus Peter Bradshaw die in The Guardian schrijft: „We hebben het over kinderen (Hussey en Whiting). Wie weet wat voor traumatische argumenten en onderhandelingen voorafgingen aan het draaien, wie weet of de ouders of begeleiders zich op de set onder druk gezet voelden om meer toe te staan dan waar ze voor hadden ingestemd? Als ze al in de buurt van de set mochten komen – in die tijd was er geen intimiteitscoördinatie”.

Nou, we weten redelijk precies wat voor ‘argumenten en onderhandelingen’ er hadden plaatsvonden. Hussey beschrijft die uitgebreid in haar boek The Girl on the Balcony: Olivia Hussey Finds Life after Romeo & Juliet. Zeffirelli – later bekende hij verliefd te zijn geweest op de jonge actrice – gebruikte een gedachtetruc om haar zenuwen tot bedaren te brengen in de aanloop tot het draaien van de naaktscène. Op de set noemde hij haar „Boobs O’Mina”. Dat klinkt tenenkrommend denigrerend, een schoolvoorbeeld van seksuele intimidatie.

Maar het ligt genuanceerder. Hussey schrijft: „Slimme man. Door constant de aandacht op mijn lichaam te vestigen nam hij mijn gêne weg. Shocktherapie. En niet bepaald politiek correct gemeten aan de standaarden van nu. Maar: het werkte voor mij. Franco wist (… ) hoe hij het beste uit mij kon halen (…) en dat maakte de samenwerking fijn.”

Helden van toen

En nu? Ik moet het onder ogen zien: mijn helden van toen – de inmiddels verrimpelde Hussey en Whiting – maken met hun rechtszaak de film en daarmee ook Shakespeare tot iets wat niet had ‘gemogen’. Wát een drama, wát een tragedie. Er zijn alleen maar slachtoffers, in de eerste plaats Hussey en Whiting, ervan uitgaande dat ze echt beschadigd zijn, maar ook de film zelf, schoonheid gecreëerd door de tekst van Shakespeare en de inspiratie van Zeffirelli.

Uit wanhoop heb ik als de wiedeweerga mijn exemplaar besteld van een nieuwe blu-ray die de Amerikaanse kwaliteitsdistributeur Criterion in februari uitbrengt. Zo’n release verheft een film automatisch tot de canon der klassiekers. Nu maar hopen dat die veilig aankomt, mijn Romeo & Juliet.