Buitenlanders die in het Russische leger vechten in Oekraïne kunnen rekenen op dankbaarheid in de vorm van Russisch staatsburgerschap voor het hele gezin. Afgelopen week tekende president Vladimir Poetin een oekaze: buitenlanders die een eenjarig contract sluiten met het Russische leger of in militaire dienst zijn „tijdens de speciale militaire operatie” in Oekraïne, kunnen versneld het staatsburgerschap krijgen. De nieuwe regelgeving schrapt de eis dat buitenlandse burgers minstens zes maanden in dienst moeten zijn en verkort de aanvraagprocedure voor staatsburgerschap van drie maanden naar één maand.
De maatregel is de jongste poging om arbeidsmigranten te verleiden tot militaire dienst. Jaarlijks trekken miljoenen migranten vanuit landen in Centraal-Azië en de Kaukasus naar Rusland voor (seizoens)werk op bouwplaatsen en markten, als taxichauffeur of straatveger. Velen proberen het Russisch staatsburgerschap te verwerven om te ontsnappen aan de armoede en uitzichtloosheid in hun eigen land en om zich tijdens hun werk in Rusland te wapenen tegen de beruchte bureaucratie en het endemische racisme jegens migranten. Volgens statistieken kwamen in 2022 bijna 3,5 miljoen arbeidsmigranten naar Rusland, ruim 800.000 meer dan in het door corona geplaagde jaar ervoor.
Sinds de Russische invasie van Oekraïne probeert de Russische overheid deze groep van met name Tadzjieken, Kirgiezen, Oezbeken en Armeniërs met dwang en lokkertjes naar het front te krijgen, om daar de enorme verliezen aan te vullen die Rusland in de oorlog lijdt.
Lees ook
‘Rusland blijft ondanks enorme verliezen aanvallen in Oekraïne, vooral om twijfels over steun in het Westen te voeden’
Vorig jaar al werden de regels vereenvoudigd voor het verkrijgen van Russisch staatsburgerschap in ruil voor militaire dienst, nu wordt de procedure nog eenvoudiger. Duizenden buitenlanders laten zich verleiden door de fikse salarissen en verblijfsdocumenten en tekenen vrijwillig voor de duur van een jaar, maar zijn niet altijd op de hoogte van de nieuwe wet die hen verplicht tot het einde van de „speciale militaire operatie” in de loopgraven te blijven.
Razzia’s
En niet zelden verloopt de werving onder dwang en met geweld. De afgelopen maanden berichtten Russische media over razzia’s in steden, waarbij arbeidsmigranten worden opgepakt op markten of bouwterreinen, in de slaapzalen van hun gedeelde en vaak overvolle onderkomens en in moskeeën. De invallen zouden worden georganiseerd door de Russische veiligheidsdiensten in samenwerking met medewerkers van militaire rekruteringsbureaus. Afgelopen nieuwjaarsnacht werden in verschillende steden in het land duizenden migranten opgepakt. Degenen die in het bezit bleken van een Russisch paspoort werden naar militaire registratiebureaus gestuurd om zich te registreren voor militaire dienst, vanwaar zij aan het front belanden. Zij zonder Russische paspoort worden vaak uitgezet. In gevangenissen en strafkampen worden buitenlanders met behulp van marteling en chantage gerekruteerd.
Ook sloegen mensenrechtenactivisten alarm vanwege de vele vormen van bedrog om migranten het leger in te krijgen. In de speciale migratiecentra, waar arbeidsmigranten hun verblijfsvergunningen en andere papieren moeten regelen, krijgen ze soms stiekem een contract toegeschoven. „[Medewerkers] geven een hele stapel documenten ter ondertekening – tot wel 40 vellen, en geven iemand een halve minuut om ze door te lezen. De rijen zijn lang en er is nauwelijks tijd, dus velen ondertekenen zonder te kijken. En dan blijkt dat ze per ongeluk een contract getekend hebben voor militaire dienst”, vertelde de Oezbeeks-Russische mensenrechtenactivist Valentina Tsjoepik aan Deutsche Welle.
Tsjoepik staat met haar organisatie Tong Zhachoni migranten bij en werd om die reden de toegang tot Rusland vorig jaar voor dertig jaar ontzegd. Ze vertelt over mannen die dachten in de regio Moskou in de bouw te gaan werken, maar in plaats daarvan zonder enige uitleg of waarschuwing in Oekraïne belandden. „Ze werden in bussen gezet met geblindeerde ramen en afgevoerd in onbekende richting. Pas toen ze waren aangekomen en overal ruïnes zagen, beseften ze waar ze terechtgekomen waren. Ze belden met de vraag of Marioepol in de buurt van Moskou lag”, aldus Tsjoepik.
Landen waarschuwen burgers
Verschillende landen hebben hun burgers gewaarschuwd voor het tekenen van een contract of raden het reizen naar Rusland helemaal af. Zo schortte Nepal afgelopen vrijdag de afgifte van arbeidsdocumenten op voor burgers die in Rusland of Oekraïne willen werken. In totaal zouden zo’n tweehonderd Nepalezen meevechten.Tsjoepik liet aan NRC weten dat het aantal gevallen van gedwongen rekrutering vorig jaar september en oktober piekte na de door Poetin afgekondigde gedeeltelijke mobilisatie. „Nu is het grootste probleem vooral de illegale detentie, het geweld en het machtsmisbruik van de Russische politie tegen migranten”, schrijft ze vanuit de VS. Tsjoepik probeert migranten via haar organisatie aan het verstand te brengen dat er grote gevaren kleven aan het felbegeerde Russische paspoort. „Het verkrijgen van het Russische staatsburgerschap betekent dat mensen al hun rechten verliezen, onnodige en levensbedreigende verplichtingen aangaan en geen aanspraak meer kunnen maken op hulp van de ambassades van hun eigen land”, schrijft ze via een chatbericht.
Geen wonder dat buitenlandse arbeiders Rusland steeds vaker beginnen te mijden, zoals blijkt uit gegevens van mensenrechtenorganisaties. Dat is ironisch, gezien het feit dat de Russische economie de miljoenen arbeidsmigranten hard nodig heeft in de laagbetaalde sectoren en inmiddels kampt met een enorm tekort aan personeel. De Russischtalige nieuwssite Sever Realii, een tak van Radio Free Europe, sprak met een Tadzjiekse man uit Sint-Petersburg, die enkele maanden voor de invasie het Russisch staatsburgerschap had verkregen. Toen de 35-jarige Bechroez eind december 2023 een oproep ontving om zich te melden voor het leger, besloot hij Rusland te verlaten. „Ik wil geen oorlog voeren en zo wil ik niet leven. Elke keer als je met de metro gaat moet je om je heen kijken, of er geen mensen zijn die je naar een rekruteringsbureau willen sturen, in plaats van naar je werk. Daardoor ben je voortdurend zenuwachtig. Ik kwam [naar Rusland] om te leven en te werken, niet om te sterven.” Tegelijk ziet mensenrechtenactivist Tsjoepik een kleine silver lining in de dramatische situatie: „als gevolg van de uitstroom van migranten zijn werkgevers hun arbeidsrechten beter gaan respecteren en beter loon gaan betalen.”