‘Dit gaat alle voorstelling te boven’, aldus het koor van verontwaardigde reacties op het artikel afgelopen zaterdag in Het Parool waarin stond dat joodse Holocaustoverlevenden na de oorlog door de BVD waren gevolgd. Zelfs mensen en organisaties waarvan je mocht hopen dat ze enig inzicht zouden hebben in de naoorlogse oorlogsgeschiedenis gingen vol op het orgel van het antisemitisme.
Volgens het NOS Journaal van acht uur was het BVD-beleid het zoveelste bewijs van de kilte die terugkerende overlevenden in 1945 te beurt was gevallen. Die ontvangst was inderdaad afschuwelijk, maar daar heeft het volgen van het Nederlands Auschwitz Comité door de geheime dienst niets te maken. Wel met angst voor het communisme.
Pieter Omtzigt noemde het op Twitter „wel heel bizar” dat de BVD „vervolgden volgde”. Hij wilde graag uitleg. Die kan ik hem geven. Als NIOD-onderzoeker heb ik hier vele jaren onderzoek naar gedaan. In 2005 publiceerde ik het vuistdikke Na het kamp. Vriendschap en politieke strijd over de naoorlogse lotgevallen, inclusief BVD, van de teruggekeerden uit de kampen. Ik liet zien dat de terugkerende Joden en verzetsmensen bepaald geen eenheid vormden, al wordt dat vanuit het hedendaagse slachtofferisme vaak wel aangenomen.
De Koude Oorlog verdeelde ook de voormalige gevangenen. Zo waren er decennialang twee Buchenwald- en twee Ravensbrück-comités, het een ongebonden, het ander in handen van de CPN. De Februaristaking werd op 25 februari in Amsterdam jarenlang tweemaal herdacht.
In het hoofdstuk over het Auschwitzcomité – zo’n vijftig pagina’s – beschrijf ik de veranderingen die het comité sedert zijn oprichting in 1956 doormaakte. Pas vanaf midden jaren zeventig ontwikkelde het Auschwitzcomité zich langzaamaan tot een gerespecteerde organisatie en ging het zich meer identificeren als joods. Voordien was dat bepaald niet het geval.
Het Auschwitzcomité steunde partijpropaganda
Het Nederlands Auschwitzcomité was een van de nationale comités die midden in de Koude Oorlog tot stand kwamen op instigatie van het Oost-Europese Internationaal Auschwitzcomité, dat in 1954 was opgezet – niet om de overlevenden te steunen, maar om onder het mom van Auschwitz partijpropaganda te bedrijven. In de nationale comités werden naïeve partijloze overlevenden volgens het klassieke mantelorganisatie-concept misbruikt door hun communistische mede-bestuurders. Zo uitte het Nederlands Auschwitz Comité nimmer kritiek op de Poolse Auschwitzherdenkingen die noch aan de Jodenvervolging, noch aan de Joodse overlevenden aandacht besteedden. De exposities in het museum gingen over het verzet, met de communisten als de voornaamste slachtoffers én enige bestrijders van het nazisme. Naast portretten van Lenin toonde het museum de glorieuze verworvenheden van het socialisme.
Toen de eerste IAC-voorzitter, de Oostenrijkse communist Hermann Langbein, in 1956 de Hongaarse opstand steunde, moest hij aftreden en werd hij geschrapt uit het boekje Widerstand in Auschwitz. Tegen zijn afzetting werd door de nationale comités geen bezwaar aangetekend. Evenmin protesteerden de Auschwitzcomités tegen de antisemitische maatregelen in Polen en de Sovjet-Unie. Auschwitzcomités als het Nederlandse voerden campagne tegen ex-nazi’s op hoge functies in West-Duitsland, maar zwegen over de DDR, waar dit nog vaker het geval was.
De CPN werd gezien als interne bedreiging
Dan de BVD. De geheime dienst hield al vanaf de Bevrijding nauwgezet bij hoeveel communisten er aanwezig waren bij bijeenkomsten van ex-gevangenen. Zeker nadat de CPN in 1948 de communistische machtsgreep in Tsjechoslowakije had gesteund werd zij gezien als een interne bedreiging van de vrijheid. Om te voorkomen dat communisten functies veroverden waarin ze de democratie van binnenuit konden ondermijnen, werd een nieuw ‘ambtenarenverbod’ uitgevaardigd. Het vorige, uit 1933, had zowel uiterst links als de in uniform marcherende fascisten getroffen, maar anno 1951 werd het bekleden van ‘burgerlijke of militaire ambten’ alleen verboden aan leden van de CPN plus aanverwante organisaties. Daaronder vielen de door de CPN geleide kampcomités en de organisatie Verenigd Verzet. De BVD volgde dit regeringsbeleid.
Met deze kennis had Het Parool zijn lezers veel misverstanden kunnen besparen. Allereerst het stigmatiserende beeld dat de overlevenden van de vernietigingskampen een soort club vormen van zielsverwante mensen. Niets is minder waar. Al is men slachtoffer van een collectieve misdaad, men blijft een individu met eigen opvattingen, gevoelens en conclusies aangaande de aard van het nazisme. De meeste Joodse overlevenden waren geen communist en moesten de eerste decennia dan ook niets hebben van het Auschwitzcomité. Jules Schelvis bijvoorbeeld, die nagenoeg in zijn eentje het kamp Sobibor onder de aandacht wist te brengen, noemde het comité „geen joods maar een communistisch comité”. Hij had er een diepe afkeer van.
Ten tweede het misverstand dat de BVD speciaal Joodse overlevenden volgde. Onzin. De dienst volgde ook niet-joodse communisten die een kamp hadden overleefd. Daarvan was men zich terdege bewust; bestuurders van het Auschwitzcomité hielden er rekening mee. De gekwetste verbazing die voorzitter Grishaver in Het Parool tentoonspreidt is dan ook geveinsd of toont een pijnlijk gebrek aan kennis van de eigen geschiedenis.
Communisme was een totalitaire ideologie
Wat ik hier schrijf is niet nieuw. In 1968 waarschuwden onder meer Loe de Jong en Simon Wiesenthal in een door journalist Dick Verkijk gemaakte VPRO-documentaire tegen het Auschwitzcomité. Zij beschouwden dat als malafide. Antisemitisme? Nee. Anticommunisme. Voor sociaal-democraten als De Jong was het communisme een totalitaire ideologie zoals het nazisme. Die these is de kern van de Koude Oorlog. Daaruit kwam het BVD-beleid voort, dat niet tegenover ‘de’ kampoverlevenden stond – nog zo’n door Het Parool opgeroepen misverstand – maar mede door ex-gevangenen werd bedacht. De voornaamste anti-CPN-strateeg bij de BVD had kamp Natzweiler doorstaan. Eenmaal concentratiekamp was hem genoeg.
Het staat wel vast dat de Koude Oorlog de zorg voor de overlevenden heeft geschaad en de totstandkoming van fatsoenlijke pensioenwetten heeft vertraagd. Ook veroorzaakte de tweedeling een gebrek aan medeleven. Dat Auschwitz was gelegen in het ondemocratische ‘Oostblok’ verhinderde dat de Nederlandse overheid ter plekke van haar belangstelling blijk gaf. Omgekeerd kreeg binnen het toenmalige Auschwitzcomité de genocide, het racistisch geweld tegen Joden, geen werkelijke erkenning.
Eveneens staat buiten kijf dat het voor de communisten een hard gelag is geweest dat zij na hun dappere verzet en hun grote offers tot staatsvijanden werden verklaard. Zelf ben ik opgegroeid in zo’n door de BVD gevolgd communistisch gezin, en ja, dat was naar. Maar dat het naar was maakt het niet per se onterecht. Dát is het grootste misverstand.
