Het is 2008. Niki ligt in haar doodskist, in haar mooie witte jurk. In afwachting van haar begrafenis blikt ze terug op haar leven, dat zeventig jaar eerder begon. Het is een nogal spookachtig begin van een roman, die je verder op een heel realistische manier door de bewogen Griekse geschiedenis van de twintigste eeuw voert en het verhaal vertelt van een jonge vrouw die zich bevrijdt uit de benauwende wereld van haar ouders.
Voor schrijver Christos Chomenidis (1966) stond voor Niki zijn moeder model. Als kind van de Griekse communistenleider Vasilis Nefeloudis (in de roman Andonis Armaos geheten) maakte ze tijdens haar leven zo ongeveer alle ellende mee die je als kind uit zo’n milieu kon overkomen.
In Griekenland was in 1924 de monarchie ingewisseld voor een republiek. Maar na een referendum in 1935 werd de koning weer op zijn troon gehesen, zij het dat hij het jaar daarop uit angst voor een coup een dictatuur invoerde onder leiding van zijn eerste minister Metaxas. Die laatste regeerde tot zijn dood in 1941, waarna de Duitsers Griekenland bezetten. In 1946 werd de monarchie opnieuw hersteld, waarop een burgeroorlog uitbrak tussen de teruggekeerde machthebbers en de communisten. Na afloop daarvan in 1949 werd de communistische partij tot 1955 verboden.
Lees ook
‘Het leven is niet zo zwart-wit als we vaak denken’
Dappere, jonge vrouw
Tegen die ingewikkelde historische achtergrond speelt zich het leven van Niki af. Toch is het knappe aan deze roman dat al die maatschappelijke woelingen je als lezer toch niet voortdurend in het donkere bos van de geschiedenis doen dwalen. Want voorop staat bij Chomenidis het persoonlijke verhaal van een meisje, dat zich ontwikkelt tot een dappere jonge vrouw, die aan het einde van de roman, als ze tegen de twintig is, eindelijk voor zichzelf durft te kiezen.
Maar dat gebeurt pas nadat ze het verhaal heeft verteld van haar vader Andonis, die in 1906 geboren is in een welgestelde Griekse koopmansfamilie in Klein-Azië. Als in 1923 de 1,3 miljoen Grieken die in de nieuwe republiek Turkije wonen worden uitgewisseld tegen de 500.000 moslims die in Griekenland wonen, belandt hij in een vluchtelingenkamp bij Athene. Zijn eigen vader, die zijn fortuin in Constantinopel heeft verspeeld, valt er dood neer. Andonis moet werk zoeken en belandt in een tapijtenwinkel.
En daar wordt Andonis, als in een sprookje voor volwassenen, op een dag benaderd door een jong, rijk Grieks-Engels echtpaar uit Egypte, dat in Griekenland op huwelijksreis is. De man is homoseksueel en heeft geen seks met zijn vrouw. Maar om zijn familie gerust te stellen moet er een nakomeling komen. En daarvoor wordt Andonis ingehuurd, tegen forse betaling. Dit verhaalelement is van essentieel belang voor de rest van de roman, omdat Andonis met dat geld, vijfduizend gouden ponden, de komende decennia het vege lijf van zijn gezin zal kunnen redden.
De basis voor dat gezin wordt gevormd als Andonis in 1933 trouwt met Anna, een mooie jonge vrouw uit een welgesteld milieu. Hij zit dan al een jaar in het parlement en droomt van een betere samenleving zoals die in de Sovjet-Unie door Stalin lijkt te worden gecreëerd. Meteen na zijn huwelijk vertrekt hij naar dat land om er een opleiding te krijgen aan de partijhogeschool. Zijn vrouw is duidelijk minder belangrijk dan de politiek. Tijdens die reis leert hij ook de communistische voorman Nikos kennen, die hem later een enorme streek zal leveren.
Het uitroepen van de dictatuur in 1936 maakt een voorlopig einde aan Andonis’ voorspoedige politieke carrière. Hij verdwijnt in de illegaliteit, waardoor Anna in haar eentje Niki ter wereld moet brengen.
Er volgt nu een aangrijpend verhaal van vervolging, verbanning, verraad, oorlog, collaboratie, hongersnood, partizanenstrijd en burgeroorlog, waarin Andonis en Anna voortdurend van elkaar worden gescheiden. Niki kijkt als alwetende verteller toe. Hoe jong ze ook is, ze registreert alles en levert zo het verhaal van haar familie over.
Het knappe aan deze roman is dat de historische thematiek hoogstens op de achtergrond een rol van betekenis speelt. Het gaat Chomenidis dan ook hoofdzakelijk om de ontwikkeling van zijn personages, waarbij Andonis, Anna en Niki de belangrijkste zijn. Pas als de geschiedenis daarom smeekt, zoals in het geval van de collaboratie met de nazi’s of de burgeroorlog, worden de lotgevallen van andere familieleden behandeld. Het is een aanpak die sterk doet denken aan het oeuvre van de Turkse schrijver Orhan Pamuk of de Albanees Ismail Kadare.
Lees ook
Ismail Kadare, meester van de mythologie
Politieke jacht
Als romanfiguur komt Niki pas tot volle bloei als in 1949 de burgeroorlog voorbij is. Ze is dan 11 jaar oud en verhuist met haar ouders naar een door een louche man bestierd wooncomplex in Witte Toren, een wijk waar ook andere Griekse vluchtelingen uit Klein-Azië wonen. Andonis, op wie de politie jacht maakt, komt zelden op straat en draagt zelfs binnenhuis een zonnebril om niet herkend te worden. Ook heeft het gezin een schuilnaam aangenomen. Het leeft in de diepe en vooral zwijgzame illegaliteit, die hoogstens verstoord wordt door een crime passionel bij de buren.
Pas als in 1955, twee jaar na de dood van Stalin en de daaropvolgende partijzuivering, de communistische partij in Griekenland weer wordt toegestaan, volgt eerherstel voor Andonis. En dan blijkt hoe beklemmend die illegaliteit en haar vaders politieke fanatisme voor Niki zijn geweest. Van studeren in Moskou, zoals haar vader haar had beloofd, is nooit iets terechtgekomen. Daarentegen werkt Niki als serveerster in een sjiek restaurant. Op zekere dag komt ze daar haar bevrijder tegen en durft ze de sprong naar de grote wereld te nemen. Om zich los te maken van haar eigen familie, maar ook van de gewelddadige geschiedenis van haar land die een gelukkig leven zo in de weg heeft gestaan.
Chomenidis zet dit alles met veel empathie neer. Alsof hij met zijn verhaal ook voor zichzelf wilde uitzoeken wie zijn moeder eigenlijk was.
In 2021 kreeg hij voor Niki de Prix du Livre Européen. Behalve voor zijn indringende verhaal was dat ongetwijfeld ook omdat hij de beproefde en gecompliceerde geschiedenis van zijn land in de eerste helft van de twintigste eeuw op een indringende manier had laten zien. Iedere vakantieganger zou het daarom moeten lezen om te beseffen dat het in Griekenland niet altijd mooi weer is.
