De gevangenissen drugsvrij? Geen telefoons? De bewaarders geloven er zelf niet meer in, want ze komen nauwelijks aan celinspecties toe

‘Er zit meer achter deze poort”, verscheen deze zomer in witte koeienletters op de blauwe schuifpoort van de PI Vught om mensen lekker te maken voor werk in het gevangeniswezen. „Aan de bak in de bak”, luidde de slogan op een groot bord bij de gevangenis in Lelystad.

De wervingsacties sorteerden niet het gewenste effect. Een maand geleden maakte demissionair minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind (D66) bekend dat het vanwege personeelstekorten niet meer lukt om alle tot celstraf veroordeelde criminelen ook daadwerkelijk op te sluiten. Tijdelijk worden daarom geen zelfmelders (veroordeelden die het ondergaan van hun gevangenisstraf in vrijheid mogen afwachten) meer opgeroepen. Tot eind maart gaat het volgens het ministerie om 670 personen. En als het aan de Weerwind ligt volgen spoedig nóg drastischer maatregelen, namelijk dat tot maximaal 1 jaar celstraf veroordeelde criminelen hun straf deels thuis mogen uitzitten – met een enkelband.

Het leidt tot afkeurende reacties. De Raad voor de rechtspraak benadrukt dat rechters weloverwogen tot een straf komen en dat die opgelegde straf vervolgens ook ten uitvoer gelegd dient te worden. „Als gemorreld wordt aan de beslissing van de rechter, dan kan dat het gezag en de geloofwaardigheid van de rechtspraak beschadigen”, zei voorzitter Henk Naves onlangs in NRC.

Ook Slachtofferhulp Nederland toont zich not amused. Het noemt het enkelbandplan desgevraagd oneerlijk en pijnlijk voor de slachtoffers die ervan uitgaan dat een dader daadwerkelijk de straf ondergaat die door de rechter is opgelegd.

Wat is er aan de hand in het gevangeniswezen? En welke gevolgen heeft dat nog meer, naast het uitstellen en inkorten van gevangenisstraffen?

Loodzware schoenen

Dat, zoals minister Weerwind de Tweede Kamer schrijft, de Nederlandse arbeidsmarkt met „ongekende krapte” kampt en de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) daar de gevolgen van ondervindt, is maar een deel van het verhaal. De personeelstekorten bij DJI, die ’s lands 29 penitentiaire inrichtingen en tien jeugdgevangenissen runt, spelen namelijk al vele jaren.

„De kiem van de huidige problemen ligt bij het Masterplan dat het kabinet Rutte II ruim tien jaar geleden doorvoerde”, vertelt FNV-vakbondsbestuurder David Schreuders. Als onderdeel van brede bezuinigingen, waarbij de gehele justitieketen moest inleveren, moesten negentien gevangenissen dicht. Het leidde bij DJI tot een uittocht van ervaren personeel. Ondertussen steeg de werkdruk, niet in de laatste plaats omdat het aantal gedetineerden na jaren van dalingen de afgelopen jaren juist weer toeneemt door hogere straffen. Dit jaar telde Nederland gemiddeld zo’n 9.000 gedetineerden.

Vakbond FNV sloeg veelvuldig alarm over de personeelstekorten bij DJI (17.000 medewerkers; 15.796 fte) en de daardoor veroorzaakte hoge werkdruk. Na alarmerend FNV-onderzoek in 2017 werd nog vol goede moed het convenant „Werken aan een solide personeelsbeleid” met DJI getekend. Maar wezenlijke verbetering bleef uit. De vakbond bracht in 2020 het rapport Code Rood uit. Daarin wordt geschetst dat door de hoge werkdruk de veiligheid van werknemers en gedetineerden steeds meer onder druk komt te staan. Ook dat leidde niet tot verbetering en deze zomer luidde FNV na een enquête onder ruim 700 DJI-medewerkers opnieuw de noodklok. Nu omdat personeel aangeeft dat de werkdruk nóg meer is toegenomen, zij zich onveilig voelen en hun werk niet meer goed kunnen doen.

Al jaren ligt het aantal openstaande vacatures bij DJI tegen de duizend. Het resultaat van wervingscampagnes is verwaarloosbaar omdat personeel ook massaal de gevangenispoort achter zich dichttrekt. De afgelopen drie jaar steeg de jaarlijkse uitstroom met vijftig procent naar ruim 1.600 medewerkers per jaar, blijkt uit cijfers van het ministerie. Tegelijkertijd nam het ziekteverzuim een flinke vlucht naar 8,7 procent: ruim 40 procent boven het gemiddelde dat het CBS voor soortgelijke beveiligingsberoepen (waaronder de politie) noteert.

„Ik heb collega’s die denken: ‘Ik ga lekker op Schiphol als beveiliger werken, daar heb ik dezelfde arbeidsvoorwaarden, dus waarom zou ik in de bajes werken en iedere dag bedreigd en uitgescholden worden en doodmoe thuiskomen?’”, vertelt een DJI-medewerker van de PI Zaanstad. Hij wil, net zoals de andere DJI-medewerkers die NRC sprak, niet met zijn naam in de krant uit vrees voor repercussies van de leiding. De man licht toe hoe de werkdruk de afgelopen jaren alleen maar hoger is geworden.

Ter illustratie wijst hij op de dagelijkse dienstlijst die standaard vol ‘rode lijnen’ staat: locaties in de gevangenis waar beveiligers tekortkomen. De oude norm van 1 cipier op 12 gedetineerden is al lang losgelaten. Maar ook de nieuwe norm van 3 cipiers op 48 gevangenen wordt niet gehaald. In de praktijk staan daarom vaak maar 2 beveiligers op 48 gedetineerden en laat de dienstlijst een rode lijn zien.

Van hogerhand krijgen bewakers te horen dat zij als ze die bezetting onveilig vinden ervoor kunnen kiezen niet ‘open’ te gaan, de gedetineerden op hun cel kunnen laten en het dagprogramma overslaan. Maar volgens de DJI’er is dat geen optie. „Als ik niet open ga, dan weten 48 mannen dat ik hun dag verpest heb. Die keus kan ik niet maken, want ik moet elke dag met ze werken”, zegt de man die elke keer „met loodzware schoenen” naar zijn werk gaat. Zijn schets komt overeen met die van een collega uit dezelfde inrichting die NRC afzonderlijk sprak.

Gevangenispopulatie

Het werk op de gevangenisvloer, vertellen de twee mannen en een collega van een andere inrichting, is niet alleen zwaar vanwege de personeelstekorten, maar ook door de veranderde gevangenispopulatie. De mannen zien steeds meer licht verstandelijk beperkten die, ogenschijnlijk gewetenloos, zeer gewelddadige misdrijven hebben gepleegd. En ze worden steeds vaker geconfronteerd met gedetineerden die eigenlijk elders thuis horen. Ze smeren bijvoorbeeld hun cel geregeld onder met uitwerpselen – en horen in de GGZ thuis. Of ze zijn zeer agressief en onberekenbaar en behoren een tbs-behandeling te krijgen. Ze verblijven echter in reguliere cellen omdat de gespecialiseerde (behandel)plekken vol zijn.

Wat niet helpt is dat sinds het Masterplan duizenden ervaren krachten vertrokken bij DJI, vertellen de DJI-medewerkers. Nieuw, onervaren personeel dat bovendien niet adequaat wordt (bij)geschoold, weet nog niet goed hoe te handelen en ziet niet direct wat voor vlees men in de kuip heeft. Dat levert geregeld onveilige situaties voor personeel en andere gedetineerden op.

Gebrek aan ervaring en scholing maar ook hoge werkdruk kunnen levensgevaarlijk zijn, blijkt uit onderzoek van de Inspectie Justitie en Veiligheid, Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, Inspectie van het Onderwijs en de Nederlandse Arbeidsinspectie naar twee afzonderlijke sterfgevallen bij de jeugdgevangenis Den Hey-Acker in Breda. Hoge werkdruk en gebrek aan ervaring waren volgens de inspecties mede oorzaak van twee afzonderlijke dodelijke incidenten aldaar in 2022. Bij tbs-kliniek Veldzicht – in 2022 werd een medewerker vermoord – speelden gebrekkige opleiding en ervaring alsmede hoge werkdruk eveneens een rol, bleek uit onderzoek van de Inspectie Justitie en Veiligheid.

Geen celinspecties

Naast de veiligheidsproblemen voor het personeel zelf hebben de onderbezetting en daaruit volgende hoge werkdruk ook andere consequenties: de re-integratie van gedetineerden en het voorkomen van voortgezet crimineel handelen komen erdoor onder druk te staan.

Zo vertellen de PI Zaanstad-medewerkers dat men vanwege personeelstekorten vaak niet toekomt aan urinecontroles en voldoende celinspecties en dat de inspecties die wel plaatsvinden vaak niet grondig zijn. „Ik heb geen collega die denkt dat de inrichting drugs- en telefoonvrij is.”

Daar komt bij dat ook gevangenen niet de aandacht krijgen die zij verdienen, waardoor hun resocialisatie – een pijler van het Nederlandse detentieregime – niet naar behoren verloopt. Zo hebben gedetineerden soms langere tijd geen ‘casemanager’ die de re-integratie op zich moet nemen en hebben cipiers geen tijd voor andere vormen van begeleiding. Ook staan bepaalde basisvoorzieningen onder druk, zoals een dag- en avondprogramma met zinvolle besteding als arbeid en scholing.

Deze schets overstijgt het relaas van individuele DJI’ers, zegt FNV-bestuurder Schreuders. „Ik spreek DJI-medewerkers van gevangenissen door heel Nederland en hoor van hen soortgelijke verhalen.” Dat vanwege de werkdruk de re-integratie van gedetineerden onder druk staat en cel- en urinecontroles niet volgens plan worden uitgevoerd, bevestigt ook Jan Keijser, vicevoorzitter van de Centrale Ondernemingsraad van DJI.

In gevangenissen lijkt werkelijkheid te worden waar de Inspectie Justitie en Veiligheid in 2018 al voor waarschuwde: de „effectiviteit van de tenuitvoerlegging van gevangenisstraffen” dreigt gevaar te lopen met alle gevolgen van dien „voor het terugdringen van recidive en voortgezet crimineel handelen”.

In het onderzoek bij zes gevangenissen, dat als representatief voor het hele land werd beschouwd, constateerde de Inspectie destijds dat taakuitvoering in de PI’s „onder de maat was”. Aan de randvoorwaarde – voldoende en gekwalificeerd personeel – werd destijds al niet voldaan. En dat had toen al allerlei consequenties die ook de DJI’ers anno 2023 tegen NRC beschrijven: van onvoldoende capaciteit om celinspecties uit te voeren (en dus telefoons, drugs en wapens te ontdekken), tot onvoldoende tijd voor de begeleiding van gedetineerden bij re-integratie en een groot gevoel van onveiligheid onder het personeel.

Situatie verslechtert

„Dit speelt al jaren, maar fundamenteel verandert er weinig. De situatie verslechtert zelfs”, zegt FNV-bestuurder Schreuders. Dat DJI met forse financiële tekorten kampt, zoals PwC vorig jaar voor het ministerie in kaart bracht, doet niks af aan zijn pleidooi voor fundamenteel ingrijpen en een wezenlijke verbetering van de arbeidsvoorwaarden voor het personeel: van salaris tot meer zeggenschap. Ook dienen om de veiligheid van het personeel te waarborgen onorthodoxe maatregelen niet geschuwd te worden, vindt de vakbond. Zo steunt FNV de oproep van personeel van de PI Zaanstad dat er afgelopen september via een brandbrief voor pleitte om een volledige gevangenisvleugel te sluiten. Dat zou minder plekken voor gedetineerden betekenen, maar wel 70 personeelsleden vrij spelen en de werkdruk in de rest van de inrichting verlagen.

Ook vicevoorzitter Keijser van de Centrale Ondernemingsraad is voorstander van drastisch ingrijpen om het personeelsbestand op peil en de werkdruk omlaag te krijgen. Hij wijst erop dat DJI er tegenwoordig „alles aan doet” om personeel te werven, maar dat het met de hoge uitstroom een mission impossible is. DJI, zegt Keijser, vist met onder meer defensie, politie, douane en particuliere beveiligingsbedrijven voor personeel in dezelfde vijver. „Het werk moet aantrekkelijk worden. Onze arbeidsvoorwaarden zijn op dit moment niet voldoende concurrerend. Dit zijn mensen die Nederland veilig houden. Daar mag de staat best wat meer verantwoordelijkheid voor nemen.”

Delen





Mail de redactie